Refarat mavzu: Ishlab chiqarish jarayoniga yangi, samarali texnologiyalarni tatbiq etish zarurati va istiqbollari. Bajardi: Xayitov D

2.2.Ishlab chiqarishda innovatsion texnologiyalarni
Ishlab chiqarishda innovatsion texnologiyalarni qo’llash shu qadar keng va katta miqyosli masalaki, uni biroz yoritish uchun ham ushbu kitobdagidan ko’ra ancha ko’proq sahifalar zarur bo’lar edi. Shuning uchun ham biz bu bo’limda xozirgi paytda shiddat bilan rivojlanayotgan faqatgina bitta zamonaviy innovatsion texnologiya – 3D-innovatsion texnologiyalar haqidagina to’xtalib o’tamiz. Ko’pincha bu haqda gap ketganida ko’pchilik 3D-ko’zoynaklarni eslay boshlaydi. Ammo xozirgi paytda 3D-shuter, 3D-tovush, 3D-rasm yoki tasvir va 3D-printer degan tushunchalar ham xayotga kirib keldi. 3D atamasi inglizcha 3d – three dimensional (uch o’lchamli) ma’nosini anglatadi. 3D-printerlarning ishlash tomoili istalgan predmetning nushasini biror bir materialdan foydalangan xolda qavatma-qavat usulda printerda yaratishni (yasashni) anglatadi. Ya’ni, 3D-printerning ishlashi natijasida biror bir ob’ektning fizik nushasi paydo bo’ladi va uni ushlab ko’rish yoki undan qandaydir maqsadlarda foydalanish mumkin bo’ladi. Uch o’lchamli pechat g’oyasi oldingi asrning 80-yillarida aytilib, bu yo’nalishdagi birinchi natijalar 90-yillarning oxirlarida olingan edi. Birinchi 3D-printer AQSH ning Massachusets texnologiya institutida ishlab chiqilgan edi. Xozirgi paytda uning juda ko’p turlari va modellari bo’lib, ularning uy sharoitida ishlatiladigan ihcham turlari ham mavjud. Narxlari ham 600 dollardan
20 million dollargacha boradi. Ularni internetdan zakaz qilib olish imkoniyatlari ham bir talay. 3D-printeda pechatlash printsipi ham juda oddiy: ob’ekt yaratilishi uchun kerakli bo’lgan xomashyo (masalan, ABS-plastik yoki gips) pechat qiladigan kallakdan (katridgdan) o’tadi va kerakli darajagacha isitilib, ob’ekt yasaladigan platformaga ob’ektning 3d-informatsion modeliga mos ravishda qavatma-qavat kompyuter boshqaruvida solinadi. Demak, bu ish amalga oshishi uchun har qanday pechat qilinadigan ob’ektni 3D-printer uning information modeli va dasturiy ta’minot yordamida bir qancha qavatlarga bo’lib chiqadi. Hisob-kitobdan so’ng, 3D-printer monitorida ob’ektning og’irligi qancha bo’lishini, pehcat qancha vaqt davom etishini va o’bektning ko’rinishi qanday bo’lishini bilish va uning 3D-rasmini ko’rish mumkin bo’ladi. 3D-printer ishga tushgandan so’ng, biroz vaqt o’tgach, uning platformasida ob’ektning aynan fizik nushasini olish mumkin bo’ladi. Biz uchun eng zarur yumush – printerda yasalishi kerak bo’lgan ob’ektning information modelini olishdir yoki uni kerakli dasturiy ta’minotdan foydalandan xolda tuzishdir. Qolgan barcha ishni 3D- printening o’zi avtonom ravishda bajaradi. 3D-pechat uchun kerakli bo’lgan information modellarni internetdan topish yoki maxsus 3D- dasturlar yordamida ularni tuzish mumkin. 3D-printerlarning tobora ommabop bo’lib ketishiga sabablar quyidagilar:

• Xomashyo materiallarni topish osonligi;

  
  

• Printerlarni ishlatish nisbatan qulayligi;

  
  

• Ishonchlilik va yaratilayotgan ob’ektlarning mustahkamligi;

  
  

• Bajarilayotgan ishning ecologik talablarga jabob berishi;

  
  

• Fizik model yaratish jarayoning narxi unchalik qimmat emasligi.

  
  

Xuddi shuning uchun ham 3D-printerlarda yasaladigan ob’ektlarning narxi boshqa usullarga nisbatan bir qancha barobar arzon bo’ladi. Shu tufayli 3D-printerlar quyidagi yo’nalishlarda tobora keng miqyosda qo’llanilayaptilar:

• Mashinasozlikda va ob’ektlarning prototiplarini yaratishda;

  
  

• Arxitektura yumushlaruda va dizaynlashtirishda;

  
  

• Modellashtirishda hamda turli xildagi mashina va agregatlarni loyihalashda;

  
  

• Tibbiyotda va stomatologiyada turli xil organlarni yaratish va ularni sinab ko’rishda;

  
  Muhandislik ishlarida turli xildagi uskuna va ob’ektlarning nushalarini hosil qilishda;
  

• Qurilishda va uning uchun kerakli bo’lgan turli inter’erlar hamda exter’erlarni yaratushda;

  
  

• Kino va mul’tfilmlar ishlab chiqarishda personajlar yaratish va ularni suratga olishda;

  
  
• 
  

Avtomobilsozlik, samolyotsozli va kosmik sanoatda turli xil zahira qismlarni ishlab chiqish va ularni sinab korishda;

• 
  
• 
  

Bolalar uchun turli o’yinchoqlar va zargarlik buyumlari ishlab chiqarishda.

• 
  

Xulosa
Shuning uchun ham 3D-printerlar texnologiyalari yil sayin rivojlanib, qo’llanilish sohasi tobora kengayib bormoqda. Ilmiy xodimlar turli xil inson organlarini ham 3D-printeda yaratish bo’yicha ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. NASA esa kosmonavtlar uchun kerakli bo’lgan turli xildagi oziq-ovqat mahsulotlarini 3D-printerda yaratish ustida ilmiy izlanishlarni jadallashtirmoqdalar. Bir qancha avtomobilsozlik firma va samoletsozlik kompaniyalari o’zlari ishlab chiqarayotgan avtomobil va samoletlarning bir qancha qismlarini

xozirdayoq 3D-printerlarda yasayaptilar hamda bundan katta iqtisodiy samara ko’rayaptilar. Gollandiyada esa 3D-texnologuya asosida uylar qurishga tayyorgarlik qilinayapti. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan xolda shuni ta’kidlash mumkinki, 3D-texnologiya har qanday ishlab chiqarish jarayonining samarasini bir necha barobar oshirish imkonini yaratadi hamda individual buyurtma asosida turli xildagi sanoat mahsulotlarini adzon narxlarda ishlab chiqarish uchun imkon beradi. Xuddi shuning uchun ham bunday texnologiyalarni O’zbekiston sharoitida ishlab chiqarishga keng tadbiq etish katta iqtisodiy samara beradi deyish mumkin. 3D-printerlarning oziq-ovqat sanoatida ishlatilishiga bir misol sifatida AQSH ning Kornel universiteti ilmiy xodimlari tomonidan ishlab chiqilgan «Solid Freeform Fabrication» texnologiyasini keltirish mumkin. Bunda xomashyo sifatida oziq-ovqat sanoatida qo’llaniladigan gidrofil polimerlar ishlatilib, ular vositasida sun’iy shokolad, pechen’e, olma, sir, zafir, non va boshqa mahsulotlarni 3D-printer yordamida xosil qilish mumkin bo’ldi. Xozirgi paytda plastikdan, gipsdan, mumdan, fotopolimerdan va metalldan turli xildagi modellar yasay oladigan 3D- printerlar ham mavjud.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan xolda shuni ta’kidlash mumkinki, O’zbekiston respublikasinig innovatsion rivojlanishida 3D- texnologiyalarning ahamiyati juda ham salmoqli bo’lib, bu amal juda katta iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Bu esa kasb-xunar kollejlari va
texnika oliy o’quv yurtlari hamda universitetlarida 3D-texnologiyalarga bog’ishlangan fanlar kiritish va bu yo’nalishda kadrlar tayyorlashni jadallashtirish zarurligini taqozo qiladi. Bu yo’nalish bo’yicha ilmiy- amaliy ishlarni kengaytirishni va ommalashtirishni esa Vazirlar Maxkamasi qoshidagi ilmiy texnologiyalar Markazi zimmasiga yuklash talab etiladi.