Referat ishi qabullovchi: ass. Tursınov M. Tayyorlagan: Yangiboev M. Nukus 2016 yil 2

2. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarning xo’jalik tarmoqlarini 
joylashtirishga ta’siri 
Tabiiy muhitni rivojlanishini bashorati ko'pjihatdan uni oldingi holatini bilish 
bilan bog'liq. Shu nuqtayi nazardan tarixni bilish kelgusi jarayonlarni bashorat 
etish kaliti deyishadi. Bo'lib o'tgan jarayonlarni talqin qilish tabiiy jarayonlarni 
rivojlanish yo'nalishini anglab olishga yordam beradiva ekstrapolyatsiya usulini 
qo'llagan holda bu rivojlanish tendensiyasini kelgusi davrga tadbiq etish mumkin. 
Tabiiy jarayonlarni ritmik harakatini hisobga olgan holda bashorat qilishga 
ko'plab misollar keltirish mumkin. Ob-havoni yil davomida o'zgarishini bashorat 
qilish, daryo oqimi me'yorinianiqlash, o'simliklar qoplamini o'zgarishini bashorat 
etish shular jumlasiga kiridi. Ayniqsa jarayonlarni sutkalik o'zgarishi, sayyoralar, 
Quyosh harakatlarini, Quyosh va Oy tutilishini ilgaritdan aytib berish ayniqsa 
yaxshi aniqlangan. Osmondagi jismlarnianiq ritmlik harakati ularni bir-biriga 
nisbatan tutgan o'rninio'nlab va yuzlab yil oldindan aytib berish imkonini 
beradi.Osmondagi jismlarni harakati mexanik harakat, tabiiy geografik jarayonlar 

---

11 
esa ancha murakkab qonuniyatlar asosidaamalga oshadi. Ularning tebranma 
harakati shuning uchunSeliteb landshaftlar sinfi shahar va qishloq landshaftlari 
turigabo'linadi. Belligerativ landshaftlar (lot. belligero - urush olibborish) mudofaa 
qo'rg'onlari va boshqa landshaft turlaridaniborat. 
Kelib chiqishiga ko'ra antropogen landshaftlar texnogen, agrogen, pirogen va 
digression guruhlarga bo'linadi. Bundantashqari antropogen landshaftlar maqsadli, 
nomaqsadli, (shudgorlangan joydagi jarlar, sug' oriladigan yerlardagi sho' 
rhoklar),madaniy va nomadaniy guruhlarga ham bo'linadiuncha yaqqol aks 
etmaydi. Chunki har bir tabiiy geografikjarayonga ta'sir ko'rsatuvchi ko'plab 
omillar mavjud. Bu omillarqancha aniq o'rganilsa, tabiiy geografik jarayonlarni 
hamshuncha aniq oldindan aytib berish imkoni tug'iladi.Yer yuzasidan 
ko'tarilayotgan issiqlik ta'sirida isiydi. Yuzasidan atmosferaga issiqlik homon, 
turbulen aniqlash. 
Ko'tarilayotgan havodan yashma bug’ hosil bo’lish issiqligi taralib chiqishi 
tufayli keladi. Buning natijsida quyidagi jarayonlar sodir bo'Iadi: termik turbulen
termlk konvekslya, adiabatik jarayonlar; harorat инversyasи. Termik turbulentlik 
yoki termik konveksиya notekis yer yuzasidan havo zarralarini tortadi harakati 
natijasida, SO bo'ladi. Agar kichik-kichik tartibsiz havo harakatlariga kuchli 
ko'tarilma va pastlama oqlmlar harakatl sodlr booIsa, ular havoning tartibli oqimi 
deb ataladl. Yer yuzasidan ko'tarilayotgan issiqlik tufayli qizigan havo tepaga 
ko'tarila boshlaydi va mazkur qatlamlarga issiqlik olib chiqadi. Termik konveksiya 
ko'tarilayotgan havo harorati mazkur balandlik dagi havo haroratidan yuqori 
bo'lguncha davom etadi (atmosferaning beqaror holati). Agar ko'tarilayotgan 
havoning harorati mazkur balandlikdagi havo haroratl bllan tenglashib qolsa 
havoning ko'tarilishi to'xtaydi, agar ko'tarilayotgan havo harorati mazkur 
balandlikdagi havo haroratidan past bo'lsa havo massasи pastga tusha boshlaydi. 
Yuqoriga issiqlik bug'langan nam sifatida ham chiqadi: Kodensatsiya jarayonida 

---

12 
mazkur bulutdan katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Suv bug'ining har bir 
gramm 600 kall. Yashmn bug' hosiI qilish issiqligiga ega.. 
Haroratni atrof muhit bilan issiqlik almashinuvisiz o'zganshiga adiabatik 
jarayon deb ataladi. Bunda gazlarning ichki energiyasi kuchga aylanadi va kuch 
ichki energiyaga aylanadi. 
Gazlarning ichki energiyasi mutloq haroratga teng, natijada haroratni 
o'zgarishi sodir bo'ladi. 
Yuqoriga ko'tarilayotgan havo kengayadi va ma'lum bir ishni bajaradi, 
mazkur ishni bajarish uchun esa ichki energiya sarflanadi, natijada havoning 
harorati pasayadi. Pastga tushayotgan havo esa zichligi ortishi munosabati bilan 
siqiladi, havoning kengayishi uchun sarflangan energiya ajralib chiqadi va havo 
harorati ko'tariladi. Havo haroratining balandlik bo'yicha ortib borishiga inversiya 
(inversio (lot) teskari) deb ataladi. Balandlik ortgan sari harorati ko'tariladigan 
qatlam inversiya qatlami deb ataladi. 
Atmosferadagi namlar va ularni yer yuzasida taqsimlanishi bilan quyidagi 
harakatlar (jarayonlar) vujudga keladi: bug'lanish, kondensatsiya va sublimatsiya, 
tuman, bulut, chaqmoq, yog'inlar va h.k. 
Yer yuzasidan (quruqlik, suv, muz, qor yuzasidan) ko'tarilayotgan namning 
bug' holatiga o'tishi bug'lanish deb ataladi. 
Suv bug'lari atmosferaga Yer yuzasini bug'lanishi (fizik bug'-lanish) va 
transpiratsiya natijasida o'tadi. Fizik bug'lanish deganda suv molekulalarini 
bug'lanish kuchini yengib, Yer yuzasidan ko'tarilib atmosferaga o'tishiga aytiladi. 
Bug'lanadigan yuza harorati qancha yuqori bo'lsa molekulalarni harakati shuncha 
tez sodir bo'ladi atmosferaga shuncha ko'p suv o'tadi. Havo suv bug'lariga 
to'yinishi bilanoq bug'lanish to'xtaydi. Bug'lanish uchun ma'lum bir miqdorda 
issiqlik sart1anadi. 1 g. suvni bug'lanishi uchun 597 kal1. issiqlik sarflanadi. Okean 
yuzasidan quruqlikka nisbatan ko'p suv bug'lanadi. 

---

13 
Har qanday yuza birligidan (1 sm) bug'lanishi mumkin bo'lgan namlik 
bug'lanuvchanlik deb ataladi. Quruqlikda har qanday joyda ham bug'lanuvchanlik 
ko'rsatkichi bilan bug'lanish miqdori bir-biriga mos kelavermaydi. Okean 
yuzasidan esa bug'lanuvchanlik va bug'lanish miqdori bir-biriga teng. 
Havodagi namning bug' holatdan suyuq holatga o'tishiga kondensatsiya deb 
ataladi. To'yingan havoda shudring nuqtasigacha havo haroratini pasayishi 
natijasida kondensatsiya jarayoni sodir bo'lib suv ajralib chiqadi. 
Yer yuzasini issiqlik taratishi natijasida havo harorati pasayadi, oqibatda Yer 
yuzasida va turli xil narsalar yuzasida hamda o'simliklar barglarida nam hosil 
bo'ladi. 
Havodagi namni bug' holatdan qattiq holatga o'tishi sublimatsiya deb atladi. 
Kechasi havo harorati 0° dan past bo'lsa, suv bug'lari qattiq holatga o'tadi va qirov 
hosil bo'ladi. 
Tumanlar turli sharoitlarda hosil bo'ladi: nurlanish, havoni ko'chishi, havoni 
siljishi, havoni bug'lanishi natijasida. 
Yerni nur taratishi natijasida uning harorati pasayadi, oqibatda yer yuzasi 
atrofidagi havodan nam ajralib chiqadi va tumanga aylanadi. Buni radioatsion 
tuman deb ataladi. Iliq havo-170 sovuq havo tomon ko'chishi natijasida advektiv 
tuman hosil qiladi. To'yinish holatiga yaqin. haroratga ega bo’lgan havo 
massallarini siljishi natijaslda siljish tuman hosil qiladi.Kuzda iliq suv havzalari 
yuzasidan hamma bug’lanish natijasida bug'lanish tumanlar hosi1bo’ladi.
Agar havoning kondensatsiyasi yer yuzasida balandlikda hosil bo'lsa bulutlar 
vujudga keladl. To’p-to’p yomg'irli bulutlarning yuqon qlsml manfiy zaryadlangan 
bo’ladi. 
Natijada ular o'rtasida chaqmoq hosil bo'ladi, chaqmoqlar juda katta shovqin 
bilan bo'lsa momaqaldiroq deb ataladi. 
Atmosferada yorug'lik nurlanri bulutning tomchilari va zarralari tomonidan 
qaytarilishi, simsh va difraksiyasi natijasida alo, tojlar va kamalaklar hosi1 bo ladl. 

---

14 
Yuqorida joylashgan patsimon - qat-qat sovuq bulutlarda rangsiz va rangli yo 
rug' dog'lari, doiralar va yoylarga galo deb ataladi. Bulutlarini Quyosh tomonidan 
yoritilishi natijasida kamalaklar hosil bo'ladi. Atmosferadagi eng muhlm 
jarayonlaran biri yog'inlardir. Yog'in deb atmosferadan yer yuzasiga tushadigan 
qattiq yoki suyuq holdagl suvlarga aytiladi. Ularga qor, yomg'ir va do'l kiradi. 
Tabiiy jarayonlarning davriy harakatlarini aniqlash ulami bashorat qilish uchun 
muhim ahamiyatga ega. Davriy harakatlar ma'lum vaqt davomida qaytarilib 
turadigan jarayonlardir, agar bu jarayonlarni tarixan bo'lib turishi aniqlangan 
bo'lsa, ularni kelgusida yana bo'lishehtimoli katta. Tabiiy muhitni rivojlanishini 
bashorati ko'pjihatdan uni oldingi holatini bilish bilan bog'liq. Shu nuqtayinazardan 
tarixni bilish kelgusi jarayonlarni bashorat etish kalitideyishadi.