Referat mavzulari ro’yxati

 
10% gacha; 
- maydalash chiqindilari asosidagi qumda - 19% gacha;
 
-
boyitilgan qumlarda - 5% gacha. 
Qumlarning donadorlik tarkibi 5mm ko‘zli elakdan elab, yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi. 
Quruq qumdan olingan namunaning 1000g massasini 2,5mm li elakka 
solinadi, uning ostida boshqa ko‘zli elaklar joylashtiriladi (kichik ko‘zli elaklar 
ketma-ketligida) va ostiga chiqindini yig‘ish idishi qo‘yiladi. 
Qum 
namunasini elaklar to‘plamidan mexanik usulda va qo‘lda titratib o‘tkaziladi, 
natijada elaklarda qolgan ayrim qoldiq aniqlanadi. Ayrim qoldiq qum 
namunasining umumiy massasi bo‘yicha foizda beriladi. SHundan so‘ng 
elaklardagi to‘la qoldiq aniqlanadi. To‘la qoldiq shu elakdagi va nisbatan yirik 
ko‘zli barcha elaklardagi ayrim qoldiqlarning yig‘indisi bilan ifodalanadi. 
(rasm.1.1.) 

---

28 
Rasm 1.1. Standart elaklarda qolgan ayrim va to‘la qoldiq: 
a – ayrim qoldiq; b – to‘la qoldiq 
O‘zRST 728-96 “og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton” talablarining rasm 
1.2 da berilgan grafikda konkret olingan qumning donadorlik tarkibini aniqlash 
uchun natijalar qo‘yiladi va agar bu egri chiziq grafikda berilgan chegaradan 
chiqmasa (standartda berilgan), bu qum beton uchun yaroqli xisoblanadi. 
Rasm 1.2. Og‘ir beton uchun ishlatiladigan qumning donadorlik tarkibiga 
qo‘yiladigan talablar:
1- qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=1,5);
2 - V15(M200) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan 
qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=2);
3 – V25(M350) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan 
qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=2,5); 
4- qum yirikligining ruxsat etilgan yuqori chegarasi (M
k
=3,25);
Qumning donadorlik tarkibi yiriklik moduli bilan xam ifodalanadi: 
Mk=∑A/100, 
Bu erda:
∑A-nazorat elaklarida qolgan to‘la qoldiq yig‘indisi, % (rasm 1.1ga 
qarang); 

---

29 
∑A=A
2,5
+A
1,25
+A
0,63
+A
0,315
+A
0,16
=5a
2,5
+4a
1,25
+3a
0,63
+2a
0,315
+a
0,16
; 
Bundan kщrinadiki ∑Aga teng elaklardagi qumning ayrim qoldiqlari a ko‘proq 
ta’sir etadi. Qum qanchalik yirik bo‘lsa, ∑A va yiriklik moduli xam katta 
bo‘ladi. 
Yiriklik modulini nazariy noldan (agar qumning barcha donalari 0.16mm 
dan kichik bo‘lsa) qabul qilish mumkin. Amaliy yiriklik modulini o‘zgarishi 
kamdir. 8736-93 “qurilish ishlari uchun qum. texnik shartlar”. O‘ZRST da 
qumning yiriklik moduli va 0.63mm qum elakda qolgan to‘la qoldiq bo‘yicha 
guruxlarga bo‘linishi nazarda tutiladi.
O‘ZRST 728-96 “og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton”ga ko‘ra qumning 
yiriklik moduli 1.5-3.25 oraliqda bo‘lishi kerak, mustaxkamlik chegarasi 
20MPa va undan yuqori betonlar uchun qumning yiriklik moduli 2dan kam 
bo‘lmasligi, mustaxkamlik chegarasi 35MPa va undan yuqori betonlar uchun 
y.m-2.5dan kam bo‘lmasligi kerak. Qumning yiriklik modulining o‘zgarish 
koefsenti gidrotexnik inshoatlar uchun ishlatiladigan betonlar uchun, 10% dan 
oshmasligi kerak. Taklif etilgan donadorlik tarkibidagi qumni qo‘llab, kam 
sement sarflab, eng yaxshi xususiyatli beton qorishmasining olish imkonini 
beradi. Standart talablari ilmiy izlanishlar va amaliy tajribalar natijasida 
tayanadi. Bu talablardan biroz chetlashish mumkin. YA’ni texnik iqtisodiy 
asoslangan bo‘lsa, mustaxkamlik chegarasi 20MPa bo‘lgan va undan yuqori 
beton uchun yiriklik moduli masalan, O‘zbekistonning cho‘lli 
xududlarida 
o‘ta mayda barxan qumlari asosidagi beton keng qo‘llanadi. Qumning 
donadorlik tarkibi uning bo‘shliqligi bilan bevosita bog‘langan. Bu ko‘rsatkich 
qum uchun aniqlanmasa xam uning donadorlik tarkibini normaga keltirish 
uchun zarurdir. Qumning bo‘shliqligi uning uyma zichligi va dona zichligi 
bo‘yicha xisoblanadi. Qumning dona zichligi berilgan mineral tarkibiga
bo‘yicha kam farq qiladi, chunki uning bo‘shliqligi uyma zichligiga bog‘liq 
bo‘lib, uyma zichlik qancha katta bo‘lsa, bo‘shliqlik shuncha kichik bo‘ladi. 
Mavjud standartlarga ko‘ra qumning donadorlik tarkibi (rasm.1.2) 
uning zich katta uyma zichligini va eng kam bo‘shliqda donalarining kompakt 
joylashuvini ta’minlaydi. Tabiiy kvars qumining uyma zichligi taxminan 1500-
1600 kg/m3 ni va bo‘shliqligi -30-40%ni tashkil etadi. 
Beton qorishmasida sement qum donasini sirtini yupqa kvars bilan 
o‘rab oladi (ko‘pincha 0.01dan 0.1mm gacha). SHu sababli qum donasining 
yuzasi qancha katta bo‘lsa, sement sarfi xam oshadi. Fraksiya 2.5-5mm uchun 

---

30 
qum solishtirma yuzasi 10sm2/g ni mayda fraksiya qum uchun 100-300 sm2/g 
ni tashkil etadi. Tabiiy o‘rta donadorli qumning solishtirma yuzasi 40-70sm2/g 
yoki 4-7m2/g ni tashkil etadi.qumda beton uchun xavoli qo‘shimchalar mavjud 
bo‘ladi. SHu sababli standart ularni chegaralaydi. Qumda mavjud changsimon, 
gilsimon qo‘shimchalar (o‘lchami 0.05mm dan kichik) standart usullarda suvda 
yuvish orqali aniqlanadi. Olingan namuna qumni o‘lchov idishga solinadi va 
suv 
quyib 
2soat 
ushlab 
turiladi. 
(vaqti-vaqti 
bilan 
aralashtiriladi)
aralashtirgandan 2minutdan so‘ng qum ustidagi suv to‘kiladi, toza suv quyib 
qumni yuvishni toki suv bilan qumni aralashtirganda tiniq xolatda qolguncha 
davom ettiriladi. SHundan so‘ng yuvilgan qum quritiladi, tarkibidagi yuvilgan 
aralashmalar (%) quyidagi formuladan topiladi: 
Pyuv.aral.=m-m
1
/m*100 
Bu erda: 
m-yuvilmagan doimiy massagacha quritilgan qum massasi, g 
m
1
-yuvib doimiy massagacha quritilgan qum, g. 
O‘zRST 8E36-93 Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar ga qo‘ra 
tabiiy qumda ortiqcha aralashmalar 3%dan (massa bo‘yicha) oshmasligi kerak,
boyitilgan qumda -2%, maydalangan qumda esa 5% gacha ruxsat etiladi. 
Bundan tashqari standart talabiga qo‘ra beton turiga va konstruksiya 
ekspluatatsiya sharoitiga ko‘ra qumda gil va chang miqdori chegaralanadi. 
Masalan gidrotexnik inshoatlar uchun 5% gacha, suv osti ioshoatlari uchun -3%. 
Qum tarkibida amorf kremnezem turlarining mavjudligi sement ishqorlari bilan 
reaksiyaga kirishib betonni nurashga olib keladi. Sement ishqorlari bilan 
quyidagi tog‘ jinslari va minerallar bog‘lanadi: opal, xalsedon, kremniy. 
O‘zRST 728-96 og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton ga ko‘ra gidrotexnika va 
transport ishlarida ishlatiladigan betonlarda sulfid bog‘lamalar 1% dan 
oshmasligi kerak. 

---

31 
Rasm 1.3. Qumni hajmining uning namligini oshishiga qarab o‘zgarishi: 
1-
mayda qum; 2- yirik qum 
Qumning namligi uning xususiyatlariga ayniqsa uyma zichligiga 
etarlicha tasir ko‘rsatadi. CHunki boshqa qurilish materiallarni namlashda 
ularning zichligi oshadi qumda esa tasiri. Bu qum nam xolatda bo‘lganida 
quruqga nisbatan sochiluvchanligi kichikligi bilan tushuntiriladi. Qumga 
qo‘yilgan suv uning donalarini elimlaydi, shu sababli bunday qumni biror 
sig‘imli uskunaga solganda kompakt joylashmaydi va bo‘sh tarkibni xosil etadi. 
Qumning eng katta bo‘sh tarkiblisi namlik 4-7% bo‘lgada (massa bo‘yicha) 
kuzatiladi. Bunda qumning uyma zichligi 10-40% ga kamayadi. Beton 
tayyorlashda qumning namligini inobatga olish zarurdir.