Referat mavzulari ro’yxati

2. Tabiiy qumni qazib olish. 
Tabiiy qum qum va qum-shag‘alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag‘alli 
aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish 
sharoitiga qo‘ra boshqa foydali qazilmalar kabi og‘ oldi, tekislik va suvda 
olinadigan turlarga bo‘linadi. Tog‘ oldi jinslari tog‘ yonbag‘irlarida 
joylashadi.bunda qumni qazib olish joyi o‘rab turgan atrof muxit va transport 
yo‘llaridan tepada joylashgan bo‘ladi. Bu konlarda xamma vaqt quruq qumlar 
uchraydi. Tekiskonlarida qum er yuzasidan pastda va ba’zan grunt suvlaridan 
pastda yuzaga keladi va yig‘iladi. Bu konlar quruq yoki nam xolatda bo‘ladi. 
Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib, kondan suvni yuqotish uchun quritiladi 
(drenajda), yoki qumni olish uchun suv bilan to‘ldiriladi. Suvli konlarda qum 
daryo ko‘l va boshqa suv xavzalaridan suv ostidan olinadi. SHunday qilib, 
konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda ishlab chiqariladi. Qumni 
ochiq usulda qazib olish eng ko‘p tarqalgan. Konlardagi qumlar zamin, gil va 
boshqa jinslar ostida yig‘iladi. Bu qavatni ochish qavati qo‘yiladi va uning 

---

32 
xajmining foydali qazilma xajmiga nisbati ochish koeffsentini ifodalaydi. 
Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali 
qazilmalar ustni ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun 
bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreper jo‘natish bajariladi. Konlarda 
ochish ishlari bajarilgandan so‘ng transport yo‘llari va ishlash pog‘onalari xosil 
qilishda transheyalar yotqiziladi. (rasm2.1) 
Rasm 2.1. Qumni ochiq holatda qazib olish: 
1-
pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilayotgan 
maydon. 
Ishlash pog‘onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U 
bevosita ekskovator chumichi balandligiga bog‘liq. Agar qum konda katta 
vatlamda mavjud bo‘lsa, u xolda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. 
Qazib olish qavatiing eni ekskovator chumichi radiusiga bog‘liq xolda 1.2-1.3m 
ni tashkil etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskovatorla , 
skriperlar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko‘p bir chumichli bir kurakli 
ekskavatorlar qo‘llaniladi. Bunday ekskavatorlarni cho‘michining balandligi 6-
30m bo‘lib, qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi. To‘g‘ri kurakli bunday 
ekskavatorlar ishlash pog‘onasining pastki maydonida transport vositalari bilan 
bir qatorda joylashadi. Ekskavator – draglayndan bir kovushlidan shunisi bilan 
farq qiladiki, ularning kovushi katta belkurakli bo‘lib, o‘qda kanatlarda osilgan 
bo‘ladi. Draglayn o‘zi turgan joyini pastki qismini qaziydi, shu sababli konning 
yuqori joylarida ishlatiladi. Ko‘p cho‘michli ekskavatorlar xozirda eng ko‘p 
ishlatiladi. Xanjirli ko‘p kovushli ekskavatorlar konveyr shaklidagi tuxtovsiz 

---

33 
xarakatlanuvchi cho‘michlardan iborat. CHo‘michlarni bo‘shatish lentali 
transporterda tashlash bilan bajariladi. CHo‘michlarning sig‘imi katta emas,
lekin zanjirda ularning soni 40 donagacha etadi. SHu sababli ularning to‘xtovsiz 
xarakatida yuqori maxsuldorlikka erishiladi. Zanjirli ekskavatorning ramasi turli 
burchklarda joylashagna bo‘lishi mumkin , ya’ni ekskavator turgan joy 
darajasida va ish pog‘onasining pastki yoki yuqori qismida joylashadi. Agar 
qum koni bir jinsli bo‘lmay, qavatma-qavat yuzaga kelgan bo‘lsa, donalari 
yirikligi bilan farq qils, uxolda ko‘p qavatli ekskavatorda qazib olishda qamning 
donadorlik tarkibi mutadillashtiriladi, bu esa jobiy faktor xisoblanadi.
Zanjirli ekskavatorlar o‘rniga ko‘pcho‘michli rotorli ekskavatorlar xam 
ishlatiladi, ularni ichki organlari o‘q yaqinida aylanuvchi rotorni cho‘michlar 
osilgan xalqa kiradi. CHo‘michlardagi qazib olingan qumlar o‘q ichida 
joylashgan lentali transportyorga yuklanadi va bunker transport vositalari yoki 
maxsus chuqurlarg uzatiladi. Rotorni ekskavatorlarda qumni qavatma-qavat 
ishlash oson kechadi. Ko‘p cho‘michli ekskavatroning bir cho‘michlidn afzalli 
tomoni qazish ishlarini uzluksiz davom ettirish, transport vositalarini bir xil 
to‘ldirish, 1t massa uchun katta i/ch maxsuldorligi energiyaning kam solishtirma 
sarfi qum konini qayta ishlash geologik qidiruvga asoslangan va tuzilgan karta 
bo‘yicha bajariladi. Qumning sifatini va birjinsliligini sistematik nazorat 
qilinadi. Sifati past qum uchastkalari vayta ishlanmaydi yoki maxsus 
chuqurlarga to‘kiladi. Qum koni uchun asosiy transport turi bu tirkamali va 
yarimtirkamali avtosomosvallar va avtotyagachlar xisoblanadi. Bundantashqari 
elektromotorli samosval trolleyvozlar (motovozlar, elektrovozlar, qum to‘kar 
vagonlar va platformalar), kanatli osma yo‘llar kiradi. 
Ko‘p xollarda lentali transporterlardan iborat to‘xtovsiz xarakatlanuvchi 
konveyr transportini rotorli yoki zanjirli ko‘p cho‘michli ekskavatorlar bilan 
birga qo‘llash o‘ta samarali xisoblanadi. Konveyr transportini ishlatish 
ekskavatorlar ishlashini uzluksizligini ta’minlaydi, ularning maxsuldorligini 35-
50% ga oshiradi, boshqarish va i/ch ni avtomatlashtirish imkonini beradi, 
olingan qumning tarkibini va kapital xarajatlarigi pasaytiradi. Kon ichida va 
undan tashqarida ko‘p kilometrli konveyrdan foydalanish imkoniyati mavjud. 
Suvli konlarda mavjud suv ostidagi qumlarni qazib olish ekskavator-
draglaynlarda, kanatli skreperlarda amlga oshiriladi va eng samaralisi bu 
gidromexanizatsiyalashgan qazib olish xisoblanadi. Suv ostidagi qum konlarini 
qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan er suruvchi skeredlar keng ishlatiladi. 
Ularda pokton mavjud bo‘lib, malum pozitsiyaga troslar, langarlar va 

---

34 
qoziqsimon uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonga tuproq so‘ruvchi 
markazdan qochma tipdagi nasos mavjud bo‘ladi. Suv ostiga tuproq so‘ruvchi 
uskuna va zarur xolda mexanik bo‘shatgich tushuriladi. Tuproq so‘rgich va 
bo‘shatgich birga ishlaydi, chunki bo‘shagan qum suv bilan birga trubada suvli 
aralashma ko‘rinishida so‘riladi, so‘ruvchi aralashma uzatuvchi yordamida 
yig‘iladi. Markazdan qochma tuproq so‘rgichlardan tashqari qum suvli 
aralashmali qazib olishda gidro-elevatorlar ishlatiladi. Qum suvli aralashmalar 
qirg‘oq bo‘yidgi maxsus ombor maydonchasida yig‘iladi, u erdagi suv xavzaga 
qaytariladi. Bunda bir vaqtning o‘zida qumni chang va gilsimon 
qo‘shimchalardan tozalash boyitish va fraksiyalash ishlari bajariladi. Qumni 
gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat daryo yoki boshqa suv xavzalarida 
emas, balki suvli tekislik konlarida xam ishlatish mkmkin. Suv yuzasidan 
yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash gidromagnitorlarda bajariladi.
Gidromagnitor o‘zida boshqariladigan trubali stvol va oxirida tor nasadni 
mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv xavzasidan 
uzatilgan suvgidromagnitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. Tog‘ konlari 
sanoatida ishlatiladigan gidromonitorlar o‘ta mustaxkam tog‘ jinslarini buzish 
xususiyatiga xam ega. Qumni aslida suvning 0.3-0.5MPa bosimi etarli bo‘ladi. 
Maxsus chuqurlikka suv qumli aralashma o‘z og‘irligida xarakatlanadi, qiyshiq 
trubalar yordamida uzatiladi.