Referat tema: Bank esap beti shártnaması. Esap kitapalar Orınladı: Abutov B. Qabılladı: Ganiev E. Reje: Kirisiw

Banktıń qarıydarǵa qaraslı pul qarjılarınan paydalanıwı.

Bank qarıydardıń bank esapbetinde bar bolǵan pul qarjılarınan esapbetke talaplar qoyılǵan waqıtta pullardıń bar bolıwın hám de esapbet iyesiniń bul pullardı esapbette turǵan summalar sheńberinde tosqınlıqsız basqarıw huqıqına kepillik bergen halda paydalanıwı múmkin.
Qarıydardıń bank esapbetine qoyǵan pul qarjıları talap etip alınǵanǵa shekem saqlanatuǵın amanat retinde qaraladı jáne bul qatnasıqlar qarız shártnaması konstrukciyası sheńberinde bolıp, ol jaǵdayda bank – qarız alıwshı, qarıydar bolsa – qarız beretuǵın esaplanadı. Bul túsinikten kelip shıǵıp, bank óz esabındaǵı pullardan ózi qálegen formada paydalanıwı, atap aytqanda kredit maqsetinde de paydalanıwı múmkin.
Usı waqıtta, nızam qarıydar talap etken jaǵdaylarda qarıydar tiyisli pullardı bankte ámelde bolıwın hám qarıydar talap etken jaǵdaylarda onıń óz qálewine kóre esap nomerine qoyılǵan pullardı erkin basqara alıwın kepillikleydi. Soǵan kóre, bank óz qarıydarınıń tólewdi ámelge asırıw haqqındaǵı tapsırmaların orınlaw hám qarıydar esapbetine keletuǵın pullardı qabıl qılıp alıw majbúriyatın aladı.

3. 
   Qarıydardıń pul qarjılarınan paydalanıw.
   

Qarıydar banktegi esapbette turǵan óz pul qarjıların ǵárezsiz paydalana aladı.
Bank qarıydardıń pul qarjılarınan qanday formada paydalanıwdı belgilewge hám baqlawǵa hám de onıń pul qarjıların óz qálewine kóre paydalanıw huqıqlarına nızamda yamasa bank esap beti shártnamasında názerde tutilmag’an basqa sheklewlerdi belgilewge haqılı emes.
Qarıydardıń banktegi esap bette turǵan pul qarjıları nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte naq pul formasında alınıwı múmkin.
Qarıydar esap betine túsken pul qarjılarınan bank qarıydardıń máplerine hám de qálewine mas halda paydalanadı. Nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylarda esapbette ámeldegi pullar xatlanǵan yamasa esapbet boyınsha operaciyalardı ámelge asırıw qadaǵalanǵan jaǵdaylardan tısqarı qarıydardıń óz esapbetindegi pul qarjılarınan erkin paydalanıw huqıqın sheklewge jol qoyılmaydı. Sebebi bank tárepinen qarıydardıń esapbetindegi pul qarjıların onıń tapsırmasısız basqa esapbetlerge ótkeriw, túrli qayır-saqawat maqsetlerine jóneltiriwdi talap qılıw nızamǵa qarsı esaplanadı. Sonıń menen birge, bank qarıydardıń pul qarjılarınan qanday formada paydalanıwdı belgilewge hám baqlawǵa hám de onıń pul qarjiların óz qálewine kóre ıqtıyar etiw huqıqlarına nızamda yamasa bank esapbeti shártnamasında názerde tutılǵan basqa sheklewlerdi belgilewge haqılı emes.
Bank qarıydar ushın bul esapbet ushın nızamda, bank qaǵıydalarında hám de bank ámeliyatında qollanılatuǵın is ádetlerine uyqas túrde barlıq operatsiyalardı ámelge asırıwǵa májbúr.
Tiykarǵı esap bet boyınsha operaciyalar tek esapbet iyesinıń buyrıǵına kóre yamasa esapbetdegi pul qarjıları sorastırıwshı, tergewshi sheshimi boyınsha yaki sud buyrıǵına kóre xatlanǵanda, sonıń menen birge, nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda toqtatıp qoyılıwı múmkin. Bunday halda, pul qarjıları tek qarar yamasa biylikte kórsetilgen summaǵa xatlanadı. Isbilermenlik iskerligi subyektleriniń banklerdegi esapbetleri boyınsha operaciyalardı toqtatıp qoyıw sud tártibinde ámelge asırıladı. Joqarıdaǵı tártipte xatlangan yamasa toqtatılǵan esapbetlerdi basqa banklerge ótkeriw hám de bul esapbetler iyeleriniń basqa esap betlerdi ashıwına jol qoyılmaydı.
Bankke pul qarjıların ótkeriw haqqındaǵı buyrıqtı jazba túrde beriledi hám ol bunday biylik beriwshini anıqlaw imkaniyatın beretuǵın dárejede bolıwı kerek. Keyingi waqitlarda ámeliyatda bank esapbetindegi pul qarjılardı isletiwde elektron qurallardan keń paydalanılıp atır. Bunda qarıydar bank tárepinen ashıq hám de jabıq gilt (parol) beriledi. Bunday formada elektron qurallardan paydalanıw sırtınnan qaraǵanda ápiwayı hám ápiwayı kórinse de, tiykarınan pútkil dúnyada tán alınatuǵın qural retinde qaralıp atır. Sebebi, birinshiden, elektron cifrlı imzanı qálbekilestiriw múmkinshiligı kem boladı. Ekinshiden, ádettegi ápiwayı qol menen qoyılatuǵın imzadan kóre, elektron cifrlı imza isenimli esaplanadı. Úshinshiden, aralıqtan turıp esapbetdegi pul qarjıların paydalanıw waqtın hám de taǵı basqa artıqsha qárejetlerdi tejeydi. Tórtinshiden, qarıydar esapbetdegi pul qarjıların ıqtıyar qılıw ushın berilgen ashıq hám jabıq giltler (parollar, kodlar) basqa úshinshi shaxslarǵa málim bolmaydı. Yaǵnıy, bunda elektron cifrlı imzanıń ashıq gilti-elektron cifrlı imza qurallarınnan paydalanǵan halda payda etilgen, elektron cifrlı imzanıń jabıq giltine uyqas keliwshi, informaciya sistemasınıń hár qanday paydalanıwshısı paydalana alatuǵın hám elektron hújjetdegi elektron cifrlı imzanıń haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın mólsherlengen belgilar izbe-izligi bolsa, elektron cifrlı imzanıń jabıq gilti bolsa, elektron cifrlı imza qurallarınnan paydalanǵan halda payda etilgen, tek qol qoyıwshı shaxstıń ózine málim bolǵan hám elektron hújjette elektron cifrlı imzanı jaratıw ushın mólsherlengen belgilar izbe-izliginen ibarat boladı. Besinshiden, bank ámeliyatında esap-kitaplardı ámelge asırıw ushın qollanılatuǵın basqıshlar bir qansha quramalı esaplanadı. Kommerciya banklerinde avtomatlastırılǵan bank sistemasında informaciyanı qorǵaw xızmeti shólkemlestiriledi. Avtomatlastırılǵan bank sistemasında informaciyanı qorǵaw Ózbekstan Respublikasınıń «Avtomatlastırılgan bank sistemasında informaciyanı qorǵaw haqqında» ǵı Nızamına muwapıq ámelge asırıladı.
Sebebi, elektron tólemler kommerciya banklerinde tómendegi sırtqı kórinislerde ámelge asırıladı:
a) fayl kórinisinde (off-line). Bank filialınıń bas buxgalteri juwapker xızmetkerler kirgizgen maǵlıwmatlardı tekserip jáne onı ózine biriktirilgen elektron cifrlı imzanıń jabıq gilti menen tastıyıqlaydı hám Bas bank tólew orayına jiberedi. Tólew orayına kelip túsken elektron hújjettiń elektron cifrlı imzası haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın tekseriledi, elektron cifrlı imza tastıyıqlansa, elektron hújjet qayta islew ushın qabıl etiledi. Eger elektron cifrlı imza tastıyıqlanbasa, elektron hújjet qayta islewge qabıl etilmeydi. Elektron hújjetti payda etken filialǵa elektron hújjettiń qabıl etilmegenligi haqqında maǵlıwmat jiberiledi. Qabıl etilgen maǵlıwmat islew berilip, Tólew orayınıń tiyisli elektron cifrlı imzasınıń jabıq gilti menen tastıyıqlanıp, filialǵa jónetiledi. Eger elektron hújjet banklerara tólew bolsa, Bas banktıń Tólew orayı óz elektron cifrlı imzasınıń jabıq gilti menen tastıyıqlap, Oraylıq bank Informaciyalastırıw Bas Orayı «Esap-kitaplar orayı» na jiberedi. Uzatılǵan elektron hújjettiń elektron cifrlı imzası haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın tekseriledi, Bas banktıń elektron cifrlı imzası tastıyıqlansa, Informaciyalastırıw Bas Orayı Esap-kitaplar orayı tárepinen elektron hújjet qayta isleniwine ruxsat beriledi. Eger Bas banktiń elektron cifrlı imzası tastıyıqlanbasa, tastıyıqlanbaǵanlıǵı haqqındaǵı maǵlumat Bas bankke jiberiledi. Informaciya Bank ámeliyat kúni programmasında Avtomat formada shifraciya processinnen ótiwi hám usı banktiń Tólew orayına jónetiliwi kerek.
b) anıq waqıtta (on-line). Kommerciya banki filialınıń hár bir juwapker jumısshısı hújjettiń túp nusqasınan maket tiykarında maǵlıwmatlardı Tólew orayı serverine kiritedi hám ózine biriktirilgen elektron cifrlı imzanıń jabıq gilti menen tastıyıqlaydı, keyin kiritilgen kestedegi elektron tólew maǵlıwmatların bas buxgalter tekserip, tólewdi ámelge asırıwǵa ruxsat beredi. Elektron hújjettiń elektron cifrlı imzası haqıyqıylıǵı tekserilip, qayta islewge alınadı. Qayta islew nátiyjesinde tólew maǵlıwmatı sol bankke tiyisli bolsa, sol filialǵa tiyisli esapbette sáwlelendiriledi. Eger elektron cifrlı imza tastıyıqlanbasa, elektron hújjet qayta isleniwge qabıl etilmeydi. Elektron hújjetti payda etken filialǵa elektron hújjet qabıl etilmegenligi haqqında maǵlıwmat jiberiledi. Bankler aralıq tólew maǵlıwmatı bolsa Informaciyalastırıw Bas Orayı «Esap-kitaplar orayına Bas bank Tólew orayı elektron cifrlı imzasınıń jabıq gilti menen tastıyıqlanıp, uzatıladı.
Tiykarǵısı, elektron tólew sisteması arqalı jónetilgen yamasa qabıl qılınıp atırǵan barlıq elektron tólew hújjetleri sońǵı bazaǵa iye antivirus programması tekseriwinen ótkeriliwi shárt. Yaǵnıy, túrli ǵárezli maqsetlerde paydalanıwǵa qarsı arnawlı bir tekseriw ótkeriledi.
Qarıydardıń esap betindegi pul qarjıların ıqtıyar etiwi tapsırmalardı beriliw gezegine qaray ámelge asırıladı. Biraq, esapbetdegi pul qarjıları jetkilikli bolmaǵan jaǵdayda qatań tártip názerde tutılǵan.
Qarıydardıń óz esapbetindegi pullardı naq pul formasında alıw tártibi nızamshılıqta belgilep qoyıladı. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005-jıl 5-avgusttaǵı PQ 147-sanlı «Banklardegi depozit esap betlerden naq pul tólemlerin úzliksiz támiyinlew kepillikleri haqqında» ǵı sheshimine muwapıq, Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankı naq pul qarjıların beriwdi úzliksiz keshiktiriw jaǵdayları ámelde bolǵanında kommerciya banklerine salıstırǵanda qattı juwapkerlik ilajları, hátte bank operatsiyaların ámelge asırıw huqıqın beretuǵın licenziyanı qaytarıp alıw ilajların qollawı belgilengen.
Naq pullar úzliksiz tóleniwin támiyinlew maqsetinde kommerciya bankleri óz bólimlerinde naq pul qarjılarına bolǵan talap operativlik penen toltırılıwın hám qarıydarlardiń buyırtpaları qanaatlandırılıwın támiyinleytuǵın naq pul rezervin jaratıp baradı.
«Ózbekstan Respublikasında bankler tárepinen pul qatnasıqlarına tiyisli islerdi shólkemlestiriw haqqında» ǵı jollamaǵa kóre, xalıq hám múlkshilik formalarınan qattiy názer xojalıq jurgiziwshi subyektlerge naq pullardı beriw olardıń depozit esapbetlerindegi pullar shegarasında tólew hújjetlerinde kórsetilgen maqsetler ushın ámelge asırıladı. Bankler xalıq hám xojalıq jurgiziwshi subyektlerge naq pullardı olardıń birinshi talabı boyınsha úzliksiz beriwdi támiyinleydi. Bunda naq pullardı beriw birinshi náwbette mıynet haqı hám oǵan teńlestirilgen tólewlerge, pensiya, stipendiya, xızmet saparı qárejetleri, sonıń menen birge xalıq amanatların tólew ushın ámelge asıriladı. Fizikalıq shaxslarǵa, olardıń isbilermenlik iskerligin ámelge asırıw menen baylanıslı bolmaǵan iskerligi ushın beriliwi kerek bolǵan naq pullar olardıń Ózbekstan Respublikası banklerdegi amanat esapbetlerine ótkeriliwi múmkin.
Yuridikalıq shaxslar menen miynetke haqı tólew ushın naq pul beriwdıń anıq múddetlerin kelisiw waqtında bankler yuridikalıq shaxslarǵa jámáát shártnamaları yamasa basqa lokal normativ hújjetlerde belgilep qoyılǵan miynetke haqı tólew múddetlerin esapqa alǵan halda, pul beriwdi pútkil bank boyınsha aydaǵı kúnge shekem bir normada bólistiriw zárúr ekenligin esapqa aladı. Byudjet shólkemlerine miynetke aqsha tólew ushın pul beriw, eger byudjet shólkeminiń jámáát shártnamaları yamasa basqa lokal normativ hújjetlerinde basqa tártip názerde tutılmaǵan bolsa ayına eki ret yaǵnıy, aynıń birinshi yarımı ushın – sol aydıń 16-20 kúnlerinde hám aydıń ekinshi yarımı ushın – keyingi aydıń 1-5 kúnlerinde ámelge asırıladı.