Referat topshirdi: Kenjayev Azizbek Qabul qildi: Jo`rayev Alisher Namangan-2017

 
Ismoil Somoniy 
Ismoil Somoniy
 
oʻrta asrlarning qobiliyatli, sergʻayrat va nihoyatda 
zukko davlat arbobi edi. U 
Movarounnahrni
 birlashtirgach, mustahkam 
feodal davlatni tuzishga intildi. U oʻz Vatanida barqaror tinchlikni taʼminlab, 
uni mustahkamlashda hukmronlik qobiliyatining hamma nozik xususiyatlarini 
ishga soldi. Avvalo katta qoʻshin toʻplab, koʻchmanchilar dashtiga askar 
tortdi. 
8933-yilda
 
Taraz
 shahrini fath etib, dashtliklarga qaqshatqich zarba 
berdi. Bu somoniylar davrida koʻchmanchilarga qarshi qilingan oxirgi katta 
yurish boʻldi. Natijada dashtlik qabilalarning Movarounnahr viloyatlariga 
b
oʻlgan uzluksiz bosqinlari barham topib, oʻtroq aholi endilikda vohalar atrofi 
boʻylab yuzlab kilometrga choʻzilgan mudofaa devorlari-yu, son-sanoqsiz 
qal’alarni bino qilish va ularni muttasil taʼmirlab turishdek ogʻir va 
mashaqqatli mehnatdan va tashvishd
an forigʻ boʻldi. Xuddi shu davrdan 
boshlab, 300 km dan oshiqroq masofada 
Buxoro
 
vohasining atrofini oʻrab 
turgan qadimiy mudofaa inshooti Kampirak devorining har yilgi odatiy 
hashari toʻxtalib, u qarovsiz qoldirilgan. Narshaxiyning yozishicha Amir 
Ismoil oʻzining kuchli qoʻshinlarini nazarda tutib, "Toki men tirik ekanman, 
Buxoro viloyatining devori men boʻlaman, — deb aytgan ekan. 
Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishib, bu diyorda somoniylar 
davlatining tobora kuchayib borishi shubhasiz sharqiy viloyatlardan muttasil 
undirib olinadigan katta boyliklardan mahrum boʻlgan Arab xalifaligini, bir 
tomondan, nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan choʻchitar ham edi. Shu 
boisdan xalifalik saff
oriylar bilan somoniylarni toʻqnashtirishga va bu ikki 
davlatni har ikkisini ham zaiflashtirib, bu boy viloyatlarda, maʼlum darajada, 
oʻz taʼsirini qayta tiklashga harakat qiladi. 
900-yilda
 
ular oʻrtasida boshlanib 
ketgan urush Ismoilning gʻalabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar 
qoʻl ostiga oʻtadi. Noilojlikdan xalifa Ismoilning bunday ulkan davlatini tan 

---

olishga va unga hukmdorlik yorligʻini yuborishga majbur boʻladi. Shunday 
qilib, IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab xalifaligi istibdodidan abadiy xalos 
boʻldi. Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni oʻz qoʻli ostida kuchli bir davlat 
qilib birlashtirdi. Xurosonda tashkil topgan Safforiylar davlatiga barham berdi 
va uni oʻz davlatiga qoʻshib oldi. Natijada poytaxti Buxoro shahri boʻlgan 
zamonasining eng yirik mustaqil feodal davlati tashkil topdi. Bu davlatni 
somoniylar xonadonidan boʻlgan hukmdorlar — amirlar X asr oxirlarigacha 
idora qiladilar. 
Movarounnahr 
mustaqilligining 
barqarorligi 
awalambor 
markazlashgan mustahkam hokimiyatning qaror topishiga bogʻliq edi. Buni 
yaxshigina anglagan somoniylar oʻz tasarrufidagi ulkan mamlakatni 
boshqarishda dastawal ixcham davlat maʼmuriyatini tashkil etdilar. U podsho 
dargohi va devonlar 
— markaziy hokimiyatdan iborat edi. Dargohda amir 
xarami va qarorgohi hamda saroy aʼyonlari, navkar va xizmatkorlarining turar 
joylari boʻlardi. Narshaxiyning yozishicha, Somoniylar davlati asosan vazir, 
mustavfiy, amidul mulk, sohibi shurat kabi oʻnta devonlar boshqaruvida idora 
etilardi. Ular orasida vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar va 
davlatning maʼmuriy, siyosiy va xoʻjalik tartiboti uning bevosita nazorati 
ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi. Nasr II 
(914
—943) davrida Buxoroning Registon maydonida podsho qasri 
qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, davlat mahkamasi inana shu 
maxsus binoga joylashgan edi. Mahkama xizmatchilari faqat saroy ahli, 
ruhoniy va zodagon dehqonlardan boʻlibgina qolmasdan, shu bilan birga 
muayyan bi
limlarga ega boʻlishi shart edi. Odatda, ular arab, fors tillarini 
puxta egallab olgan. Qur’onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi 
biladigan turli fanlardan birmuncha xabardor boʻlgan savodli asilzodalardan 
tanlab olingan. Shubhasiz, bu oʻrta asrlarnmg oʻziga xos feodal-amaldorlik 
madaniyati edi. Qadimiy anʼanalarga asoslangan bu madaniyat somoniylar 
davrida ancha-muncha boyitilgan edi. Markaziy mahkama viloyatlardagi 
mahalliy boshqarmalar bilan doimiy aloqada boʻlgan. Viloyatlarda barcha 
devonlarnin
g vakillari boʻlgan. Viloyat devonlari bir tomondan mahalliy 

---

hokimga, ikkinchi tomondan esa, markaziy mahkamaning tegishli devoniga 
boʻysunar edilar. Viloyat hokimlari baʼzan vazir deb yuritilardi. 
Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik daromadi (budjeti) ning 
deyarli yarmi sarf etilar edi. Shu bilan birga X asrlarda yirik 
mansabdorlarning davlat oldidagi xizmati uchun yer va suvdan iborat katta-
katta mulklar inʼom qilina boshlaydi. Ayniqsa u XI asrda keng yoyiladi. 
Bunday mulkka „iqtoʻ“, unga ega boʻlgan mulkdorlar „muqtoʻ“ yoki „iqto 'dor“ 
deb yuritilardi. Iqtoʻ tarzida esa ayrim viloyat, voha yoki shaharlar va 
tumanlar hadya etilgan. Iqtoʻ dastawal asosan oliy tabaqa zodagonlar: 
sulolaʼ aʼzolari—amirzodalar va yirik mansabdorlarga inʼom etilgan. Iqtoʻ 
mulklari awalda bir umrga emas, balki maʼlum muddatga berilib, nasldan-
naslga oʻtkazilmagan. Iqtoʻdorlar hadyaga berilgan mulklarga hali toʻla egalik 
qila olmaganlar. Ular iqtoʻ yerlaridan tushadigan daromad yoki uning maʼlum 
qisminigina yigʻib olish huquqiga ega boʻlganlar, xolos. Butun bir viloyat iqtoʻ 
qilib berilgan noib 
— vazirga baʼzan oʻz nomi bilan chaqa pul zarb etish 
huquqi ham berilar edi. Bu shubhasiz, 0’z navbatida markaziy hokimiyatni 
kuchsizlantirib, mahalliy hokimlarning boshboshdoqlik harakatlarining 
kuchayishiga olib edi.