Reja: Anvar Obidjonning ijodiy yo`li

"O`rtog’im bo`lsang, seni bu jardan qutqarishim mumkin.

Meni xolosmih Bularni-chih — deb savol berdi Meshpolvon, sheriklarini ko`rsatib.

Hamma gap shunda-da. Yo ularni deysan, yo meni"
Hayotda har bir inson umrining qaysidir pallasida ikki yo`ldan birini tanlashi kerak bo`ladi. Bu mas‘uliyatli pallada go`yo taqdir seni sinaydi. Agar Hojixon ajina Meshpolvon sarguzashtlarining boshida uchraganida u hech bir ikkilanmay o`zini qutqarish yo`lini tanlagan bo`lardi. Ammo qishloqma-qishloq yurib,xiyonat va sotqinlikning achchiq, jirkanch izlarini ko`rib saboq olgan, endi xiyonat haqidagi qo`shiqlarni eslab, baxshining "Anqovlikni oqlash mumkin, Yalqovlikni oqlash mumkin, Xiyonatni oqlab bo`lmas" - kabi satrlari mag’zini chaqa oladigan darajaga yetgan Meshpolvon bu gal o`ylanib qoladi, qalbida ichki kurash ketadi. Bir daqiqada fikri uchqur otdek har yonga borib keladi. "Yurtda qanday bosh ko`tarib yuramanh" degan o`y-xayoldan so`ng Meshpolvon: "— Yo`q, bunisi bizga to`g’ri kelmas ekan", degan qat‘iy qarorini aytadi. Shu tariqa Meshpolvon ruhiy-ma‘naviy jihatdan o`sib boraveradi.

Muallif Meshpolvonning sarguzashtlari tasviri orqali bosqinchilar bosib olgan mamlakatning tang ahvolini, mustabid tuzumning jirkanch qiyofasini imkon qadar keng ko`rsatishga intiladi. Bosqinchi podshoning xizmatkorlari xo`jayinidan ham zulmkor va razil bo`lishini, xalq bundan yanada ko`proq aziyat chekishini, ayniqsa, Nahang o`lponchi obrazi misolida badiiy asoslab beradi.

Muallif zulmkor podshoning yovuzliklari tufayli xonavayron etilgan ming-minglab qishloqlardan biri Mingpoda qishlog’i haqida gapirar ekan, odamlarning naqadar ma‘naviy jixatdan qashshoqlashib ketganligini, hammasi o`z ishini bitirish, o`z nafsini qondirish bilan band ekanligini kuyunib yozadi. Qo`rqitilgan va xo`rlangan odamlarning bir-biriga mehr-oqibatsizligi o`z ortidan befarqlik va sotqinlikni boshlab kelishini, bunday odamlarni dushman hech bir qiyinchiliksiz tobe etishini, osongina tizginlab olishini achchiq alam bilan hikoya qiladi. Dostondagi bunday sahifalar o`quvchilarni axloqiy muammolar haqida o`ylashga, mulohaza yuritishga undaydi.

Yozuvchi Mingpoda qishlog’ining qurumli ko`chalarida ko`ngilga iliqlik olib kiruvchi pokizalikni bolalarda ko`radi. Faqat ulargina loqayd emas, yangilikka, o`zgarishlarga tashna. Shuning uchun: "Faqat bolalargina g’alati qurollanib, ho`kizteri yopingan jangchini (Meshpolvonni ) alohida qiziquv bilan tomosha qilishib, ko`chama-ko`cha ergashib borishdi".

Yozuvchi shu qishloq chegarasidagi "suvsiz toshhovuz, qurigan chinor" tagida turgan epizodik obrazlardan biri Gadoyning so`zlariga ham katta ma‘no yuklaydi. Gadoy inson tanasidagi har bir a‘zoning o`z vazifasi borligi, odamlar esa ularni mutlaqo adashtirib yuborganligi haqida, bir qaraganda o`ta tuturiqsiz gaplarni gapiradi: "-Ho`, odamlar! Mayli burnimni oling, ortiqcha ko`z, quloqlarni menga topshiring". Ammo, bu so`zlarning ma‘nosini chuqurroq o`ylab ko`rsak, haqiqat oydinlashadi. Bu oydinlikni Gadoyning o`zi quyidagicha izohlaydi: "-Olamdagi eng qimmatli jonzot — odam, — deya shohona qiyofada osmonga qo`lini bigiz qildi gadoy. - Chunki unda aql bor, idrok bor. Aqlu idrokniyam, farosatniyam ko`z bilan quloq boyitadi. Biz bo`lsa, burun bilan yashayapmiz, til bilan kun ko`rayapmiz. Iskovuchmiz! Chaqimchimiz!" Bu so`zlar zamondoshlarining loqayd va hamiyatsizligidan, sotqin va xiyonatkorligidan xunobi oshgan bir bechoraning qalb nidolari bo`lib yangraydi.

Muallif shu tariqa o`quvchini tevarakka ko`zlarni kattaroq ochib boqishga, ro`y berayotgan nohaqliklarni payqashga, oh-vohlarni eshitishga va nihoyat, ularni insonlarday yashashga, buning uchun kurashishga chaqiradi. Ammo, afsus, ma‘naviy qashshoqlashtirilgan xalqning aslida insonday yashamog’ining iloji yo`q. Shuning uchun jondan kechib bo`lsa-da, da‘vatkor hayqirayotgan Gadoyning urinishlari bunday muhitda befoyda ekanligi Meshpolvonning tushida namoyon bo`ladi. "CHorrahadagi gadoy olovrang bulutlarga tikilganicha haliyam o`sha joyida o`tirganmish. Faqat endi avvalgiday g’alati-g’alati gaplarni gapirmas, gapiray desa tili, ovqat yey desa, jig’ildoni yo`q emish. Burnini ham kesib olishganmish. Bularning evaziga tashlab ketilgan bir uyum ko`z, quloq, til, yurak kabilar uning oldida qalanib yotgan emish".

Mustaqillikka erishgunimizga qadar xalqimiz moddiy va ma‘naviy jihatdan xuddi shu gadoy kabi aftodahol ahvolga tushgan, haqiqatni gapiray desa tili, nola qilsa, tinglaydigan quloq yo`q edi. Eshitadigan quloqlar, ko`radigan ko`zlar, fikr yuritadigan miyalar, botir yuraklar yulib olingan va o`zligini yo`qotib bir uyum keraksiz narsalarga aylantirilgan edi.

Anvar Obidjon ushbu dostonida nafaqat ezilgan va talangan xalqni, toptalgan ma‘naviy meros va madaniyatning ayanchli ahvolini ko`rsatadi, balki bu holning sababchilari bo`lgan saroy axlining haqiqiy yuzini ham ochadi. Doston boblaridan birida Sepkilshoh qasrida bo`lib o`tgan jang rejasining muhokamasi bayon etilgan. Podshoxlik sarosimada, amaldoru xizmatkorlar taxlikaga tushib qolishgan. Ammo "zo`r"larning fikrlashlari shu darajada ojizki, ular omma g’azabining qudratini zarracha hisobga olishmaydi, xo`rlangan yurtdaga xaqiqiy holatga to`gri baxo berisholmaydi. Yengilishayotganining sababini o`z adolatsizliklaridan emas, balki lashkarboshining qo`rqoqligi va uquvsizligidan ko`rishadi. Uni qanday jazolash yuzasidan Qizg’in bahs ketadi. Ular tomonidan bildirilayotgan xar bir fikr tubida ko`rqinchli shafqatsizlik bo`rtib ko`rinib turadiki, bu o`quvchi qalbida dahshatli his-tuygular qo`zg’otadi. Bu holatdan hatgo shoh xam "seskanib ketadi" va ularni "insof"ga chaqirib, shunday "aqlli" taklif kiritadi: Lashkarboshini "ko`pchilikni oldida sharmanda kilib jazolashimiz yaxshimih... Kelinglarar, adashgan do`stimizni shu yerda urib o`ldiraylik". Bu taklifni mute amaldorlar o`sha zahotiyoq qo`llab-quvvatlaydilar: "Olamga kelib, bunday insonparvarlikni ko`rmaganman". Muallif shu tarzda Sepkilshoh va uning "o`ta aqlli" amaldoru xizmatkorlari basharasini ortiqcha izoxlarsiz fosh etadi. Ularning aslida hech narsaga arzimaydigan, munofiq, pastkash, bemulohaza, ayni paytda yovuz, qaxri qatgiq, jallod tabiat kimsalar ekanligini ravshan ko`rsatib o`gadi.

Yozuvchi o`z dostonida hukmdorlarning butun kirdikorlarini kulgili, kinoyali tarzda ochar ekan, Vatanni va xalqni ularning zulmidan qutqarish zarurligani o`quvchining qulog’iga qayta-qayta quyib boradi. Agar xalq birlashib, bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilsa, uning qo`lida haqiqiy qurol o`rniga o`qlov, dastkalla va qozon qopqoq bo`lsa ham, dushman otliqlariga qarshi cho`loq xachirda jang olib borsa ham, erkinlikka, istiqlolga, mustaqillikka erishish muqarraligi Meshpolvon va uning do`stlari obrazlari timsolida ko`rsatib beriladi.

Biz dostonning asosiy kontseptsiyasi milliy ozodlik uchun kurash ekanligini kengroq ochib berishga intildik. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, yozuvchi bu kontseptsiyani badiiy yoritishda doston janriga xos an‘analardan, saj‘, mubolag’a, o`xshatish, yumor, satira usullaridan, voqealarni nutqning she‘riy va nasriy xillari qo`shilmasida bayon etish kabi badiiy, ifodaviy vositalardan mahorat bilan ijodiy foydalangan. Qaxramonlar hatti-harakatlarini, qalb kechinmalarini kulgili vaziyatlar ichida ko`rsatish, ularga mos ohanglarda ifoda etish dostonning yetakchi xususiyatlaridan biridir. Masalan, dostondaga markaziy qahramonning "katta jang"ga otlanishiga sabab bo`lgan voqea saj‘ usuli vositasida shunday tasvirlanadi: "Laylak o`tib g’oz keldi, bahor ketib yoz keldi. Jo`jalar xo`rozga, kurtaklar charosga aylandi. Boshoqlarga o`roq, qovunlarga pichoqtegib, jazlar bir qozon, tandirdagi o`tlar alamazon bo`ldi.

Mana shunday fayzli kunlarning birida Meshpolvon o`tin yoraman deb to`nka yaqinida turgan sopol tog’orani sindirib qo`ydi". Tog’ora sinishi tufayli enasidan yegan dakkisi, shu kichik sabab katta voqealarning boshlanishiga turtki bo`ladi. Yoki "ulug’ jangga" otlangan Meshpolvon — oyoqyalang. U "xachirni yetaklab enasining qoshiga bordi, uning shalpildoq kalishiga suqlanganicha bir so`z dedi". Yozuvchi o`quvchi qalbini kuchliroq hayajonga keltirish uchun Meshpolvonning samimiy yumorga boy nutqini an‘anaviy dostonga xos she‘riy usulda quyidagicha bayon etadi:
Sepkilshohning elatiga qilay yurish,

Bo`lar endi dunyoda eng katta urush,

Noqulaydir yalangoyoq jangga kirish,

Enajonim, kalishingni berib turgin.

Qozonqopqoq yuragimni asrab yurar,

Sepkshshohing kimligimni endi ko`rar,

G’alabaga bitta kalish yetmay turar,

Enajonim, kalishingni berib turgin,

Muallif dostonda ena timsolida ko`pni ko`rgan, aql-zakovatli, o`ta kuyunchak keksa ayolning milliy obrazini yaratishga erishgan. Uning nevarasiga aytayotgan nasihatlari, ertaklardagi xalq donishmandliklarining nasriy va she‘riy nutq qo`shilmasida bayon etiladi:
Uchrasa ham o`tinchi,

Salom bergin birinchi,

Seni ko`rgan har sinchi

Odobsiz deb bilmasin.

Tentak so`ksa, do`qlama,

Yong’oqzorda uxlama.

Alam o`tsa yig’lama,

Bardoshlilar o`lmasin.

Anvar Obidjonning "Meshpolvonning janglari" dostoni chuqur milliy ruhda yozilgan. Dostondagi ijobiy qahramonlar zukkoligi, qo`rqmasligi, tadbirkorligi, o`ziga xos qiyofasi, ma‘naviy go`zalligi bilan kitobxon qalbida» mustahkam joy oladi. Yana shuni alohida ta‘kidlash lozimki, muallif o`z ijobiy qaxramonlarini butunlay benuqson, hamma ishlarni bajarishga qodir ideal inson sifatida ko`rsatishga harakat qilmagan. Qaxramonlardagi ba‘zi kamchilik va nuqsonlarining paydo bo`lish sabablarini, ularni bartaraf etish yo`llarining badiiy asoslanishi bu qaxramonlarning kitobxonlar ko`z o`ngida jonli va hayotiy shaxslar bo`lib gavdalanib turishini ta‘min etgan.

"Meshpolvonning janglari" — zavq-shavq bilan o`qiladigan juda qiziq doston. Bu asar yosh avlodni "toptalgan orzu sha‘ni uchun, tahqirlangan dunyoni" go`zal dunyoga aylantirish uchun kurashish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega.

Anvar Obidjon bolalar uchun кo`plab she‘riy ertaklar, shuningdek, dramatik asarlar ham yozgan. Yozuvchining "Qo`nkiroqli yolg’onchi", "Paxlavonning o`g’irlanishi", "Topsang, hay-hay", "To`tiqul", "Navro`z va Boychechak", "Samozvanets", "Qorinbotir" kabi pesalari Yo`ldosh Oxunboboev nomidagi Respublika Yosh tomoshabinlar teatrida, Farg’ona, Qarshi, Guliston, Qo`qon teatrlarida sahnalashtirilgan. Uning asarlari asosida "O`zbekfilm" kinostudiyasi tomonidan "Tilsimoy — g’aroyib qizaloq", "Dah-shatli Meshpolvon" komediyalari kino tasmasiga tushirilgan. Anvar Obidjon she‘rlariga bastalangan qo`shiqlarning asosiy qismi bolalarga bag’ishlangandir.

Anvar Obidjon — serqirra ijodkor. Uning kattalar uchun yozgan "Ketmagil" (1985), "Bezgakshamol" (1985), "Akang qarag’ay Gulmat" (1987), "Yerliklar" (1990), "Oltiariq hangomalari" (1999), "Bezgakshamol-2" (2003) to`plamlaridan joy olgan she‘riy va nasriy asarlari ham diqqatga sazovor. Adib katgapar adabiyotida ham o`z o`rniga ega.

Anvar Obidjon ijodi qator munaqqidlar tomonidan atroflicha tahlil etib kelinayotgan bo`lsa-da, ko`p qirrali adibning asarlari har bir yo`nalish bo`yicha yanada chuqur tadqiqotlarni qutmoqda.

Biz mazkur ishda Anvar Obidjonning turli yoshdagi bolalar uchun yozgan she‘riy va nasriy asarlari haqidagi fikru mulohazalarimizni bayon etishga harakat qildik. Unda, asosan, adibning o`zbek bolalar adabiyotiga olib kirgan yangiliklarini ko`rsatishga, kichkintoylar tarbiyasidagi xizmatlarini ta‘kidlab o`tishga intildik.

O`zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjon ijodining ayni gullagan pallasida turibdi. U bolalar uchun ham, kattalar uchun ham hali ko`plab ajoyib asarlar yozishiga ishonamiz va bu yo`lda unga katgadan-katga muvaffaqiyatlar tilaymiz.