Reja: Avtomatlashtirish tushunchasi va uning ta’rifi

1.2-rasm. Texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish sistemasining arxitekturasi

2. Avtomatik nazorat, rostlash va boshqarish tushunchalari.

Texnik jarayonlarda odamning ishtirok etishiga ko’ra avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish mumkin: avtomatik nazorat, avtomatik rostlash va avtomatik boshqarish.

Avtomatik nazorat – texnologik jarayonlarda tezkor ma’lumotlarni avtomatik ravishda qabul qilish va uni qayta ishlash uchun kerakli bo’lgan sharoitlarni ta’minlaydi.
Avtomatik rostlash – texnologik jarayonlarning tegishli parametrlarini avtomatik rostlovchi asboblar yordamida talab qilingan darajada saqlanishini nazarda tutadi. Bu holda odam faqat avtomatik rostlash sistemasining (ARS) turi ishlashini nazorat qiladi.
Avtomatik boshqarish – texnologik operatsiyalarni belgilangan ketma-ketlikda avtomatik ravishda bajarilishini va boshqaruv obyektiga nisbatan bo’ladigan ta’sirlarning muayyan muttasilligini ishlab chiqishdan iborat.
Kundalik xayotimizda biz xar xil jarayonlarni boshqarishga duch kelamiz. Masalan, korxona faoliyatini, xarbiy operatsiyalarni, transport vositalarini va hokazo. U yoki bu jarayonni oldiga qo‘yilgan maqsad sari yo‘naltirishga boshqarish deyiladi.
Har qanday jarayonni boshqarish quyidagi to‘rtta bosqichdan iborat. Buni sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin (3-rasm):



1.3-rasm. Boshqarish bosqichlari.
BO – boshqarish obyekti; I – boshqarish maqsadi; II – boshqarish to‘g‘risida axborot; III – taqqoslash, tahlil etish va qaror qabul qilish; IV – qabul qilingan xabarni bajarish.

Avtomatlashtirishni joriy etish ishlab chiqarishning asosiy texnik – iqtisodiy ko’rsatkichlarining yaxshilanishiga, ya’ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdori va sifatining oshishi hamda tan narxining kamayishiga olib keladi.

Boshqarish jarayonini hamma bosqichlarini bajarilishini ta’minlaydigan texnik vositalar to‘plamiga boshqarish sistemasi (tizimi) deyiladi.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlari oldam ishtirokisiz bajarilsa avtomatik boshqarish deyiladi. Agar biror bosqich odam ishtirokida bajarilsa avtomatlashtirilgan boshqarish deyiladi.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlari oldam ishtirokisiz bajarilishini ta’minlaydigan texnik vositalar to‘plamiga avtomatik boshqarish sistemasi deyiladi.
Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonlarining ko’pchiligi to’liq avtomatlashtirilganligi bilan xarakterlanadi. Avtomatlashtirish barcha uskunalarning avariyasiz ishlashini ta’minlaydi, baxtsiz xodisalarning va atrof – muxitning zaxarlanishini oldini oladi. SHuningdek, kimyo va oziq – ovqat sanoatlarida portlash hamda yong’in chiqish xavfi ko‘pligi ham jarayonlarni maksimal darajada avtomatlashtirishni talab qiladi.
ABS ni boshqarishda quyidagi sxemalardan foydalaniladi:
1. Funksional sxema – bu sxema sistemaning qanday elementdan tashkil topganini bildiradi. Unda har bir elementga mos ravishda shu elementning nomi yoki u bajaradigan funksiyasining nomi keltiriladi.
2. Strukturaviy sxema (model) – bu sxema sistemaning matematik modelini bildiradi. Bunda har bir elementga mos ravishda algebraik, differensial, integral tenglamasi yoki qandaydir uzatish funksiyasi keltiriladi.
3. Prinsipial sxema – bu sxema funksional sxemani kengaytirilgan ko’rinishi bo’lib, bunda har bir elementni kengaytirib ko’rsatiladi.
Kirish va chiqish kattaligi bitta bo‘lgan sistemani bir o‘lchamli sistema deyiladi. Bir o‘lchamli oddiy ABS funksional sxemasini quyidagicha qurish mumkin (4-rasm):