gul changining suvda muallaq yurgan zarralarini mikroskop orqali kuzatdi. Ko‗rgan
narsasi uni hayron qoldirdi. Bu haqda u shunday deb yozgan edi: «O‗lchamlari juda
kichik, uzunligi dyuymning to‗rt mingdan biridan besh mingdan birigacha ulushicha
ko‗pchiligini harakatda bo‗lishini kuzatdim. Bu harakatlar shunday ediki, juda ko‗p
takroriy kuzatishlardan so‗ng, men bu harakatlar suyuqlik oqimlaridan emas va uning
doimiy bug‗lanishidan emas, balki zarralarning o‗ziga tegishli ekaniga ishonch hosil
qildim». Broun, shuningdek, zarralarning juda xilma-xil traektoriyalar chizib
harakatlanishini ta‘kidladi; ular tartibsiz harakatlanar edilar. Bu zarralarning o‘lchami
11
Broun harakatining sabablarini faqat 1850 yildan so‗ng real tushuntirib berish
mumkin bo‗ldi. U vaqtlarda atomlar va molekulalarning mavjudligiga ko‗pchilik
ishonmas edi, har holda to‗g‗ri eksperimental isbotlar yo‗q edi. Shuning uchun, avval
zarrachalar o‗zlariga xos «hayot kuchi» hisobiga harakatlanadi, deb faraz qilinar edi,
chunki ular organik kelib chiqishga ega edilar. Biroq, Broun tajribalari ko‗p marta va
turli xil, shu jumladan noorganik, mayda zarrachalarda takrorlanganda, effekt universal
ekanligi va u hech qanday tashqi omillarga (temperaturadan tashqari) bog‗liq emasligi
aniqlandi. Temperatura ortishi bilan broun zarrachalarining harakat intensivligi sezilarli
darajada ortib bordi. 1870-yillari oxiriga kelibgina broun harakatining sabablarini
suyuqlik molekulalarining shu suyuqlikda muallaq, yurgan zarralar sirtiga urilishi bilan
bog‗lay boshladilar. Agar zarra katta bo‗lganda edi, molekulalar uni har tomondan bir
tekis itargan bo‗lar va muallaq zarra joyida qo‗zg‗almay turgan bo‗lar edi. Broun
harakati hech qachon to‗xtamaydigan harakatdir.
Broun harakatini molekulalarning issiqlik harakatini modeli sifatida ko‘rish
mumkin.
Eynshteyn va Smoluxovskiy nazariyalarini amalda tekshirishga bag‘ishlangan
tajribalar (1927) frantsuz fizigi J.Perren va shved fizigi T.Svedberglar tomonidan
amalga oshirildi. Tajribalar Boltsman doimiyi va Avagadro sonini qiymatlarini aniqlash
uchun molekular-kinetik asos bo‘ldi.
Dostları ilə paylaş: