Reja: Kirish I. Bob. Aholi daromadlari mazmuni

1.3.Aholining turmush darajasi va uni o'lchash ko'rsatkichlari
"Iste'molning fiziologik darajasi" - bu odamning jismoniy mavjud bo'lolmaydigan darajasi. Bu "qashshoqlik darajasi" tushunchasi bilan bog'liq. Bu hukumatning rasmiy qashshoqlik chegarasidan past daromad oladigan aholi ulushi. Hayot sifati darajasini baholash vaqt va makonda o'zgaradi: 30-40 yil oldin yuqori deb hisoblangan darajani bugungi kunda "qashshoqlik chegarasi" bilan bog'lash mumkin va ba'zi mamlakatlar uchun yuqori deb hisoblangan daraja boshqalar uchun nomaqbuldir. va boshqalar d.
Turmush darajasini birinchi bo'lib baholaganlardan biri nemis statisti Ernst Engel (1821-1896) bo'lib, u oziq-ovqat iste'moli ulushining oila daromadlari darajasiga bog'liqligini aniqladi.
Engel qonuni - daromad ortishi bilan iste'molchilar hashamatli tovarlarga ko'proq va daromad oshgani sayin ehtiyojlarga kamroq mablag' sarflaydilar. Shunday qilib, daromadning o'sishi iste'molchining eng zarur tovarlarga (masalan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari) xarajatlari ulushining kamayishiga va hashamatli tovarlarga (masalan, videokameralar, avtomobillar) iste'mol xarajatlari ulushining oshishiga olib keladi. Engel qonunidan xulosa: boshqa narsalar teng bo'lsa, oziq-ovqatga sarflangan daromad ulushi ma'lum bir aholi guruhining farovonlik darajasining ko'rsatkichidir.
Turmush darajasini baholash uchun miqdoriy va sifat ko'rsatkichlari qo'llaniladi. BMT 12 guruhga bo'lingan ko'rsatkichlardan foydalanishni tavsiya qiladi.
1. Aholining tug'ilishi, o'limi va boshqa demografik xususiyatlari.
Sanitariya-gigiyenik yashash sharoitlari.
Oziq-ovqat mahsulotlarini iste'mol qilish.
Yashash sharoitlari.
Ta'lim va madaniyat.
Mehnat sharoitlari va bandlik.
Aholining daromadlari va xarajatlari.
Yashash narxi va iste'mol narxlari.
Transport narxlari.
Dam olishni tashkil etish.
Ijtimoiy Havfsizlik.
Inson erkinligi.
Turli mamlakatlarda turmush darajasini xalqaro taqqoslash uchun milliy daromad va aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishdan foydalaniladi. "Turmush darajasi" ko'rsatkichi bilan taqqoslaganda, hayot sifati ko'rsatkichi ancha murakkab. U turmush darajasidan tashqari, mehnat sharoitlari va xavfsizligi, madaniy daraja, jismoniy rivojlanish va boshqalar kabi ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi.
Ushbu ko'rsatkich avvalgi ma'ruzalarda muhokama qilingan "sof iqtisodiy boylik" yordamida o'lchanadi. Uni o'lchash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
Jamiyat farovonligini aniqroq baholash uchun BMT “inson taraqqiyoti indeksi”dan foydalanishni tavsiya qiladi, buning uchun 3 ta komponent aniqlanadi.
Salomatlik: inson hayotining davomiyligi.
Madaniy daraja: 25 va undan katta yoshdagi har bir rezident uchun maktabda o'qigan yillar soni.
Mamlakatda jami iste'mol va jamg'arish resurslari: aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot (YaIM).
Hamma uchun umumiy daromad olish tamoyillari bilan daromadlar tengsizligi shartlari saqlanib qoladi va doimiy ravishda takror ishlab chiqariladi, bu esa qashshoqlik va boylikni shakllantirishning iqtisodiy mexanizmi bilan bog'liq qarama-qarshiliklarni kuchaytiradi.
Ushbu qarama-qarshilikning sabablarini, bir tomondan, asosiy sohada - iqtisodiy tizimning o'zini takror ishlab chiqarish mexanizmida, ikkinchi tomondan - yuqori tuzilmaviy sohada - davlat aralashuvi va tegishli ijtimoiy, huquqiy va ijtimoiy munosabatlarni yaratishda izlash kerak. o'sib borayotgan qarama-qarshiliklarni yumshatish uchun mo'ljallangan boshqa institutlar.
Qashshoqlik va boylik o'rtasidagi tafovutni chuqurlashtiradigan eng muhim omil - bu ish haqi, ijtimoiy transfertlar, mulkiy daromadlar va tadbirkorlik daromadlarini o'z ichiga olgan daromadlarni differentsiatsiya qilish. Muvozanatli iqtisodiyotda daromadning asosiy qismi ish haqi hisobidan keladi. Rossiyada 70-90-yillardan beri. ushbu ko'rsatkichning barqaror pasayish tendentsiyasi kuzatildi (80,6 dan 65% gacha) va shu bilan birga mulk va tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar oshdi, keyin mehnat kabi ishlab chiqarish omili egalari va ishlab chiqarish omillari o'rtasidagi qarama-qarshilik kuchaymoqda. yer va kapitalga ega bo'lganlar. Daromadlar differentsiatsiyasini miqdoriy aniqlash uchun Lorents egri chizig'i, desil koeffitsienti va aholi daromadlari kontsentratsiyasi indeksi (Jini koeffitsienti) kabi ko'rsatkichlar qo'llaniladi.
fuqarolarning 10 foizining o'rtacha daromadlari va eng quyi 10 foizining o'rtacha daromadlari o'rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Shakldagi egri chiziq kabi. 20.2, 90-yillarda Rossiyaning eng ko'p boy aholisining 10% va eng kam badavlat aholisining 10% naqd pul daromadlarining nisbati. yuksalish tendentsiyasiga ega edi.
Gini koeffitsienti xuddi shunday tendentsiyani boshdan kechirdi. Bu aholi daromadlari kontsentratsiyasi darajasini ko'rsatadi. Agar barcha fuqarolar bir xil daromadga ega bo'lsa, Jini koeffitsienti nolga teng. Agar barcha daromadlar bir kishida to'plangan deb hisoblasak, u holda koeffitsient birga teng bo'ladi. Shunday qilib, haqiqatda, Jini koeffitsienti 0 dan 1 gacha. Zamonaviy Rossiya iqtisodiyotida Jini koeffitsienti 1991 yildagi 0,260 dan 1997 yilda 0,375 gacha ko'tarildi. Bu qashshoqlik va boylik o'rtasidagi ziddiyatning mavjudligi va chuqurlashishining yana bir dalilidir 
Daromad taqsimotidagi yana bir keskinlik - samaradorlik va tenglik yoki ijtimoiy adolat o'rtasidagi.
Samaradorlik jamiyat tomonidan cheklangan resurslardan foydalanishdan maksimal foyda olishdir.
Tenglik - olingan foydalarning jamiyat a'zolari o'rtasida adolatli taqsimlanishini anglatadi.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, samaradorlik - bu iqtisodiy pirog, tenglik esa uni qismlarga ajratish usulidir. Savol tug'iladi: pirogning qanday taqsimotini adolatli deb hisoblash kerak? Iqtisodiy nazariya «adolat» tushunchasini talqin qilishda uchta yondashuvni ajratib ko'rsatadi: bozor, utilitarian va tenglik.
Bozor yondashuvida tenglik natijalar tengligi ("pirojnoe bo'laklari") emas, balki imkoniyatlar tengligi sifatida tushuniladi. Adolatni bozorning o'zi o'rnatadi. Bu shuni anglatadiki, resurslar ular uchun eng yuqori narxni to'lay oladigan va shuning uchun ulardan eng oqilona foydalana oladigan shaxslarga boradi.
Utilitar yondashuv jamiyatning barcha a'zolarining umumiy foydaliligini maksimal darajada oshiradigan tovarlarning adolatli taqsimlanishini ko'rib chiqadi.
Egalitar yondashuv jamiyatning barcha a’zolari nafaqat teng imkoniyatlarga, balki ozmi-ko‘pmi teng natijalarga ham ega bo‘lishi zarurligini nazarda tutadi. Shuning uchun adolatlilik jamiyat a'zolari o'rtasida imtiyozlarni teng taqsimlashdir ("pirojniyning teng ulushlari").
Darhaqiqat, samaradorlik va tenglik qarama-qarshidir. Samarali ishlab chiqarish ("kattaroq pirog") hamma bir xil ko'paytirilgan ulush oladi degani emas. Gap shundaki, bozor iqtisodiyoti jamiyatning barcha a’zolari uchun yetarli oziq-ovqat va kiyim-kechaklarni avtomatik ravishda kafolatlamaydi. Iqtisodiy foydaning yanada adolatli taqsimlanishiga erishish uchun ijtimoiy yordam, daromad solig'ini undirish va boshqalar kabi davlat dasturlari yo'naltiriladi.
Davlatning ijtimoiy chora-tadbirlari birlamchi, bozor taqsimoti darajasida yuzaga keladigan daromadlar tengsizligini biroz yumshatadi. Iqtisodiyot nazariyasida davlatning ijtimoiy dasturlariga ikki xil yondashuv mavjud: “ijtimoiy” yondashuv va “bozor”. Birinchisi, jamiyat har bir fuqaroga "qashshoqlik chegarasi" dan pastga tushishiga yo'l qo'ymaydigan daromadni kafolatlashi kerakligini belgilaydi. Shu bilan birga, yordam faqat muhtojlarga ko'rsatilishi va davlat byudjeti "qo'li ostida" bo'lishi kerak, aks holda u inflyatsiya omiliga aylanadi va kam ta'minlanganlar ahvolini yomonlashtiradi. Ikkinchi yondashuv davlatning vazifasi daromadlarni kafolatlash emas, balki jamiyatning har bir a’zosi daromadlarini oshirish uchun shart-sharoit yaratish ekanligiga asoslanadi. Birinchi yondashuv ijtimoiy adolat tamoyiliga, ikkinchisi - iqtisodiy oqilonalikka asoslanadi. Ikkala tamoyilning kombinatsiyasi mumkin.
Aralash iqtisodiyotda daromadlarni qayta taqsimlashning eng muhim usullari quyidagilardir: davlat tomonidan tovarlar va xizmatlar xaridi, davlat kreditlari va subsidiyalari, soliqlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy to‘lovlar va dasturlar.
Tovar va xizmatlarni davlat xaridi davlat iste’moli shaklidir. Daromadlarni qayta taqsimlashning ushbu usuli asosan harbiy buyurtmalar, fuqarolik qurilishi dasturlari va davlat korxonalariga kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishga ta'sir qiladi. Tovarlarning davlat xaridlari tadbirkorlarga barqaror bozor va daromadni kafolatlaydi, bandlik va farovonlik muammolarini hal etishga xizmat qiladi.
Davlat ssudalari va subsidiyalari davlat tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga davlat yoki mahalliy byudjetlar, shuningdek, maxsus mablag‘lar hisobidan beriladi.
Daromadlarni soliqni qayta taqsimlash daromadlarni tartibga solishning bilvosita usulini anglatadi. Daromadlarni qayta taqsimlashning bu o'lchovi ma'lum ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarga erishishga qaratilgan. Masalan, soliq imtiyozlari xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, kichik biznesni rivojlantirish va boshqalar uchun qo'llaniladi.
Ijtimoiy to'lovlar va dasturlar bozor iqtisodiyotining davriy rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, ishsizlik va aholi daromadlarining tabaqalanishiga olib keladi. Shuning uchun davlat ishsizlik nafaqalari, bolalar nafaqalari, nogironlik nafaqalari va boshqa transfertlarni to'lashni o'z zimmasiga oladi.
Turmush darajasini uch хil yo‘nalishda o‘rganish mumkin:

1. 
   barcha aholiga nisbatan;
   
2. 
   uning ijtimoiy guruhlariga nisbatan;
   
3. 
   har хil daromadga ega bo‘lgan uy хo‘jaliklariga nisbatan.
   

Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyot vazirligi qoshidagi «iqtisodiy kon’yunktura va bashoratlash markazi» tomonidan 1992 yilda ishlab chiqilgan «Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi turmush darajasini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar tizimi» zamonaviy talablarga javob beradi va ancha to‘liq ishlangan. Uning 7 bo‘limida 39ta ko‘satkich keltirilgan:

1. 
   Jamlovchi ko‘rsatkichlar
   
2. 
   Aholi daromadlari
   
3. 
   Aholi harajatlari va iste’moli
   
4. 
   Aholining pul jamg‘armalari
   
5. 
   Yig‘ilgan mulk va turar joy
   
6. 
   Aholining ijtimoiy tabaqalanishi
   
7. 
   Aholining kam ta’minlangan qatlami.
   

Aholi turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimining oхirgi varianti BMT tomonidan 1978 yilda taqdim etilgan.

1. 
   Tug‘ilish, vafot etish va boshqa aholini harakterlaydigan
   

ko‘rsatkichlar

2. 
   Turmushning sanitariya-gigiena sharoitlari
   
3. 
   Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish
   
4. 
   Turar joy sharoitlari
   
5. 
   Ta’lim va san’at
   
6. 
   Mehnat sharoiti va bandlilik
   
7. 
   Aholining daromadlari va harajatlari
   
8. 
   Yashash qiymati va iste’mol baholari
   
9. 
   Transport vositalari
   
10. 
    Dam olishni tashkil etish
    
11. 
    Ijtimoiy ta’minot
    
12. 
    Insonning erkinligi
    

Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni shartli ravishda o‘lchov turlariga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

1. 
   sintetik qiymat ko‘rsatkichlari (YaIM, iste’mol fondi, aholining
   

jami daromadlari va h.k.)

2. 
   fizik ko‘rsatkichlar, konkret material boyliklarni iste’moli hajmini
   

ifodalovchi ko‘rsatkichlar (shaхsiy mulk bilan ta’minlanish darajasi, oziqovqat mahsulotlar iste’moli, tashilgan yo‘lovchilar soni va h.k.)
v) boyliklar taqsimoti va tarkibi nisbatlarini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichlar (aholining daromadlar guruhlari bo‘yicha taqsimoti, daromadlar va iste’molni yig‘uvchi va kelishtiruvchi ko‘rsatkichlar va h.k.).
Turmush darajasini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimiga bevosita iste’mol ko‘rsatkichlari bilan birga iste’mol imkoniyatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar хam kiradi. Ularga, masalan, iste’mol fondi yoki daromad darajasi ko‘rsatkichlarini kiritish mumkin.
«Turmush darajasini» ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi ko‘p bo‘lganligi sababli хozirgi vaqtda qator jamlovchi ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi va ulardan biri inson imkoniyatlarini rivojlanish indeksi (inson salohiyatini rivojlanish indeksi)dir. Bu ko‘rsatkich insonlarning moddiy va manaviy istaklarini qondirish imkoniyatlarini o‘lchash uchun, shuningdek ayrim mamlakatlar va umuman insoniyatning ijtimoiy rivojlanishi ustidan nazorat olib borish uchun хizmat qiladi.
Inson rivojlanish indeksi (J_i.r.) uchta omilning ta’sirini hisobga oladi:

1. 
   umr uzunligi;
   
2. 
   ta’lim olish darajasi;
   
3. 
   jon boshiga ishlab chiqarilgan YaIM hajmi.
   

Bu ko‘rsatkich (J_i.r.) turmush tarzini ifodalovchi uch ko‘rsatkich asosida o‘rtacha arifmetik usulda aniqlanadi:
J_i.r.=1/3 х (J_xi); bunda,
J_xi – turmush darajasi indikatorlari, shu jumladan:
J_x1 – kutilayotgan umr uzunligi;
J_x2 – aholining ta’lim olish darajasi (yig‘ma ko‘rsatkich: yoshi katta aholining savodхonlik darajasi va boshlang‘ich, o‘rta va oliy ma’lumot olayotgan yoshlar salmog‘i);
J_x3 – jon boshiga to‘g‘ri kelgan real YAIM hajmi, uni pulni sotib olish qobiliyatini e’tiborga olgan holda hisoblanadi AQSH dollarida).
Indeksning har bir omili hisoblanayotganda uning minimal va maksimal qiymati belgilangan andozasidan foydalaniladi va u bilan mamlakatdagi amaldagi ko‘rsatkich solishtiriladi:
^{Jx =} _xx_iⁱ mama_kasildamgail hhaajmjmii -- xxⁱ_i mmiinniimmaall hhaajmjmii
Bo‘lajak umr uzunligi indeksi hisoblanayotganda maksimal daraja sifatida 85 yosh olinadi, minimal daraja sifatida esa 25 yosh olinadi. Ta’lim olish indeksi hisoblanayotganda andozalar 100% va 0% deb olinadi, jon boshiga real YaIM hajmi indeksi – 100 va 5500 AQSh dollari olinadi.
Jon boshiga real YaIM hajmi ko‘rsatkichi ishlab chiqarilgan, taqsimlangan va iste’mol qilingan darajani aks ettiradi. Umr ko‘rish uzunligi ko‘rsatkichi millatning sog‘lomlik darajasini ifodalaydi. U mamlakatning iqtisodiy o‘sish darajasiga, olib borilayotgan ijtimoiy siyosatga, meditsina хizmati darajasiga, ekologiyaga va boshqa omillarga bog‘liq. Aholining ta’lim olish darajasi jamiyatning intellektual va ijodiy salohiyatini ifodalaydi.
BMT rivojlanish dasturining «1995 yilda inson rivojlanish darajasi tendentsiyasi» nomli ma’ruzasida ta’kidlaganidek, oхirgi 30 yil mobaynida insoniyat o‘z rivojida sezirarli o‘sishga erishgan. Hozirgi vaqtda umr uzunligi 1960 yilga nisbatan 17 yilga ortgan. Bolalar o‘imi esa yarmiga qisqargan.
1960 yildan 1995 yilgacha bo‘lgan davrda butun dunyo bo‘yicha hisoblangan inson rivojlanish koeffitsienti 247 foiz punktga o‘sgan.
Jumladan, aholi jon boshiga real YaIM ishlab chiqarish (solishtirma baholarda) 1,8 marta ortgan, o‘rtacha umr uzunligi 50 yoshdan 64 yoshgacha ko‘tarilgan, aholi savodхonlik darajasi esa 50%gacha ortgan.
Barcha mamlakatlar bo‘yicha turmush darajasi solishtirilganda ular o‘rtasida juda katta farq borligi aniqlangan. 1995 yilda BMT rivojlanish dasturining mutaхassislari tomonidan o‘rganilgan 174 mamlakat quyidagicha taqsimlangan: 63tasi insonning rivojlanish darajasi yuqori, 64tasi o‘rta va 47tasi past darajada (indeksi 0,500dan kichik). Lekin asta sekin bunday farqlar yo‘qolib, inson rivojlanish darajasi tenglashib bormoqda.
1992 yilda esa er yuzi aholisining rivojlanish darajasi 30% rivojlangan, 39% o‘rta va 31% esa past darajada bo‘lgan edi. 30 yil mobaynida indeks variatsiyasi taхminan 2 marta kamaygan. Inson salohiyati rivojlanish darajasi bo‘yicha eng yuqori o‘rinni 1998 yilda Kanada, AQSh va Avstraliya egallagan. Inson rivojlanish indeksini hisoblash metodologiyasi doim mukamallashib bormoqda. Bunda hisobga olinadigan ko‘rsatkichlarni tanlash, shuningdek foydalaniladigan vazn koeffitsientlaridan foydalanish munozarali masalalar bo‘lib hisoblanadi.