Reja: Kirish Vanyukov pechi

Yirik changning tarkibi
Kimyoviy tarkibi quyidagicha, kg hisobida: Cu – 0,043; Zn – 0,017; Pb – 0,008; Fe – 0,275; S – 0,047; O₂ – 0,021; C – 0,270; SiO₂ –0,175; Al₂O₃ – 0,047; CaO – 0,053; hokazo – 0,065.
Barcha qabul qilingan birikmalarni qo‘shib chiqsak, jami 1,00 kg bo‘ladi. Uning ratsional tarkibi, kg: Cu₂S–0,054; ZnS–0,018; ZnO–0,06; Fe–0,165; FeS–0,065; FeO–0,088; SiO₂–0,175; Al₂O₃– 0,047; CaO–0,053; C–0,270; Pb⁰–0,003; PbS – 0,006; hokazo–0,050. Yirik chang tarkibidagi barcha minerallar­ning qo‘shilgan jami ratsional tarkibi 1kg bo‘ladi.

Hokazozo													4,405	4,405
CaO											5,3			5,3
Al2O3										4,7				4,7
SiO2									17,5					17,5
C												27,0		27,0
O2			0,125					1,97						2,095
S	1,682	0,582			0,074		2,362							4,7
Fe						16,5	4,126,878							27,5
Pb				0,32	0,48									0,8
Zn		1,19	0,51											1,7
Su	4,3													4,3
Birikmalar	Cu2S	ZnS	ZnO	Pb^o	PbS	Fe^o	FeS	FeO	Sio2	Al2O3	CaO	C	Hokazo	Jami

Shteynning miqdori va tarkibini hisoblash
Sanoatda tajriba sinovlari shuni ko‘rsatdiki, klinker asosida shixtani har xil tarkibdagi misli shteyn olish uchun qayta ishlash dastlabki xomashyoning miq­do­riga bog‘liq. Shteyndagi mis tarkibining o‘zgarishi uning boshlang‘ich tarki­bi­dagi qisqartirish darajasi 8...10 barobar kattalikdan ortmasligi kerak. Aksin­cha, misning toshqol bilan pechdan chiqib ketib yo‘qolishi anchaga oshib keta­di. Hisobni to‘g‘ri va qulay olib borish uchun metallurgiya sanoatidagi ayrim ko‘rsatkichlar quyidagicha qabul qilinadi:
- misning shteyndagi miqdori – 35,0%;
- misning shteynga ajralishi – 98,0%;
- ruxning shteynga ajralishi – 3,0%;
- qo‘rg‘oshinning shteynga ajralishi – 30,0%;
- Fe₃O₄ ko‘rinishda kislorodning shteyndagi miqdori – 4,1%;
- hokazolarning shteyndagi miqdori – 0,6 %.
Rux va qo‘rg‘oshin shteynda ZnS va PbS ko‘rinishda bo‘ladi.

Shteyn miqdori: kg.

Shteynning tarkibini hisoblash
1. Bizga yaxshi ma’lumki, shteyn tarkibida mis asosan Cu₂S sun’iy mineral holida bo‘ladi.

Cu₂S miqdori: kg.

Shteyndagi mis 12,012  0,35=4,2042 kg.

Cu₂S miqdori: kg.

Qolgani 5,2648–4,2042=1,0606 kg oltingugurt (S)
2. ZnS. Shteyndagi rux 1,68  0,03=0,0504 kg.

ZnS miqdori: kg.
(0,0504 kg Zn; 0,0247 kg S)
3. PbS. Shteyndagi qo‘rg‘oshin 0,78  0,3=0,234 kg.

PbS miqdori: kg.

(0,234 kg Pb; 0,0362 kg S)
4. Fe₃O₄ Shteyndagi magnetitning tarkibidagi kislorod:
12,012  0,041=0,4925 kg.

Fe₃O₄ miqdori: kg.

(1,2893 kg Fe; 0,4925 kg O₂)
5. Hokazolar: 12,012∙0,006=0,072 kg.
6. FeS: 12,012–0,0751–5,2648–0,2702–1,7818–0,072=4,5481 kg.
(2,8894 kg Fe; 1,6587 kg S).

Konverter toshqolining miqdori va tarkibini hisoblash
Tarkibida 33% misi bo‘lgan shteyn konverterda qayta ishlanadi va hosil bo‘lgan konverter toshqoli eritish pechiga qayta mis olish uchun qaytariladi. Konverter toshqolining tarkibi quyidagicha qabul qilinadi: 2,5% – Cu; 26% – SiO₂; 50% – Fe; 1,3% – S; 1,8% – Al₂O₃; 0,8% – CaO; 15,2% – O₂; 2,4% – hokazo. Shteynni konverterlaganda 70% Pb oqova gaz qismiga va tugal­lan­magan metall holiga o‘tadi, 30% Pb – toshqolga, 50% Zn va 50% hokazolar toshqolga, ikkinchi yarmi esa gazli fazaga va tozalanmagan metall holiga o‘tadi (4.5-jadval).
Toshqolning miqdorini hisoblash
S anoat miqyosidagi amaliy tahlilni e’tiborga olib, shteyn tarki­bidagi bar­cha temir konverter toshqoliga o‘tadi, deb qabul qilinadi, bunda toshqol miqdori: kg kelib chiqadi.

Konverter toshqoli tarkibidagi oltingugurt Cu₂S va FeS birikmalariga bog‘langan, rux va qo‘rg‘oshin ZnO va PbO ko‘rinishida, qolgan kislorod Fe₃O₄ va FeO oksidlari ko‘rinishida bo‘ladi, deb qabul qilinadi.

Eritish mobaynida konverter toshqolidagi misdan 85% mis eritish pechidan shteyn tarkibiga ajratiladi, deb qabul qilinsa, unda konverter toshqolidan olinuvchi shteyn miqdori: kg ga teng bo‘ladi, 0,5076 kg shteyndan

quyidagicha konverter toshqolining miqdori:

kg kelib chiqadi.
Unda 0,3533 kg toshqoldan shteynning miqdori:



kg bo‘lsa, 0,0214 kg shteyndan

tosh­qol­ning miqdori: kg ga teng bo‘ladi.

Demak, shteynning umumiy miqdori:
12,012–(0,5076–0,0214) =12,541 kg.
Unda konverter toshqolining umumiy miqdori:
8,36+(0,3533+0,0149) = 8,7282 kg ga teng.
Konverter toshqolidan ajraluvchi shteyn tarkibi shixtadan olinuvchi shteyn tarkibiga to‘g‘ri keladi, deb qabul qilinadi.
Hisoblash natijasida olingan birikmalar miqdori va shteyn tarkibi 4.6-jad­valga kiritiladi. Konverter toshqolidan olingan shteynni o‘zida mujassam­lan­tiruvchi shteyn tarkibi oldingi hisoblangan shteyn tarkibidan bir qancha farq qiladi.
Konverter toshqolining ratsional tarkibini hisoblash. Konverter toshqoli tarkibiga kiruvchi kimyoviy birikmalar quyidagilardir:
Fe: 8,7282∙0,5=4,3641 kg.
Cu: 8,7282∙0,025=0,2182 kg.
SiO₂: 8,7282∙0,26=2,2693 kg.
S: 8,7282∙0,013=0,1135 kg.
O₂: 8,7282∙0,152=1,3267 kg.
Al₂O₃: 8,7282∙0,018=0,1571 kg.
CaO: 8,7282∙0,008=0,0698 kg.
va hokazolar: 8,7282∙0,024=0,2095 kg.
0,2095 kg hokazolar tarkibiga quyidagilar kiradi:
Pb: 0,245∙0,3=0,0735 kg.
Zn: 0,052∙0,5=0,026 kg.
Qolgan hokazolar ushbu miqdorni tashkil qiladi:
0,2095–(0,0735–0,026)=0,11 kg.
Tashlanma toshqol tarkibi va miqdorini hisoblash. Sanoat miqyosidagi sinov tajribalari shuni ko‘rsatadiki, klin­ker tarkibida katta miqdorda erkin holda qolgan uglerod (32%) bo‘lganligi sababli ZnO qaytariladi va haydaladi. Shixtadagi barcha ruxning ma’lum kattaligi 21,0–3,0 % ni tashkil etadi. Shteyn tarkibiga esa 3,0% Zn o‘tadi, bundan umumiy qilib olganda, barcha ruxning toshqol tarkibiga o‘tishi 74...76% gacha bo‘ladi. Sanoatda eritish tajribasi bo‘yicha umumiy olganda, qo‘rg‘oshin taqsimlanishi quyidagicha bo‘ladi: gaz holatida haydalishi 17...21,0% shteynga ...30,0%gacha, toshqolga 49...53,0% gacha o‘tadi. Toshqolda oltingugurt miqdori 0,8...1,4% oraliqda bo‘ladi, FeO tarkibida 6...12% temir bog‘langan bo‘ladi. Hisoblash uchun quyidagilar qabul qilinadi: shixtadan 75% rux va 51% qo‘rg‘oshin toshqolga, 22% rux va 19% qo‘rg‘oshin gaz holiga o‘tadi. Toshqol tarkibidagi komponentlar quyidagi ko‘ri­nishda bo‘ladi: 25% rux ZnS ko‘rinishda, 75% rux ZnO ko‘rinishda, 10% temir Fe₃O₄ ko‘rinishda, 4% temir FeS holida, qolgani 86% FeO holida, qo‘rg‘oshin PbO ko‘rinishda, mis Su₂S ko‘rinishda, oltingugurt Su₂S, ZnS, FeS gaz holida bo‘ladi.
Konverter toshqolining tarkibidagi barcha birikmalarni hisobga olib, tashlanma toshqol tarkibi keltirib chiqariladi:
Cu – (4,29+0,2182) –4,3894=0,1188 kg.
Fe – (27,47+4,3641) –4,362=27,4721 kg.
Zn – 1,68∙0,75+0,026=1,286 kg.
Pb – 0,78∙0,51+0,735=0,4713 kg.
SiO₂ – 17,49+2,2693=19,7593 kg.
Al₂O₃ – 4,69+0,1571=4,8471 kg.
CaO – 5,29+0,0698=5,3598 kg.
hokazo – 4,395+0,2095=4,6045 kg.
Jami: 63,9189 kg.
Klinker asosidagi shixtalarni eritish mobaynida hokazolarga kiruvchi barcha komponentlar butunlay tashlanma toshqol tarkibiga o‘tadi.

Xulosa
Uzoq yillar davomida otasi, professor Vladimir Andreyevich boshlagan ishni sanoat miqyosida o‘g‘li, professor Andrey Vladimirovich Vanyukov tatbiq qilib, yuksak yutuqlarga erishdi va metallurgiya sanoatiga o‘ta unumdorligi bilan ajralib turadigan yangi agregat olib kirdi. Pechni takomillashtirishda, uni har tomonlama zamonaviy jihozlashda Moskva po‘lat va qotishmalar instituti olimlari bilan birgalikda “Ginsvetmet” (rangli metallar bosh ilmiy tadqiqot instituti, Moskva shahri), “Gipronikel” (nikel ilmiy-loyiha tadqiqot instituti, Moskva shahri), “Kazminsvetmet” (Qozog‘iston rangli metallar vazirligi), Qozog‘iston Fanlar akademiyasi olimlari hamda Norilsk va Balxash kon-metallurgiya kombinati, Ryazan ilmiy tadqiqot tajriba zavodi mutaxassislari va ilmiy xodimlari faol ishtirok etishdi. Pechning sanoatga kirib kelishi va uning konstruktiv yaratilishi uzoq yillarda, asosan, o‘tmishdagi pirometallurgiya pechlarining mukammal takomillashgan bir ko‘rinishi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Pechning shaxtasi to‘g‘ri burchakli bo‘lib, orasida suv o‘tib turishiga mo‘ljallangan mis plitalari o‘rnatilgan. Ana shu suv sovutkichlari yonidan doimiy kislorodli havo furma orqali yon tomonidan purkab turiladi. Havo purkalangan suyuq vannaga yuqoridan har xil hajmdagi qumoq shixta yuklab turiladi. Furmaning pastki qism bo‘limida eritmadan toshqol va shteyn ajralib, har ikkala tomonidan o‘rnatilgan sifonlar orqali hosil bo‘lgan mahsulot pechdan tinimsiz chiqarib turiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. 
   Xasanov A.S, Sanakulov R.S, Yusufxodjayev A.A. Rangli
   
2. 
   Metallar metallurgiyasi . — Toshkent , 2007
   
3. 
   Yusufxodjayev A.A. Og'ir rangli metaliar metallurgiyasi.
   
4. 
   Ma’ruzaiar to'plami. —Toshkent, 2002.
   
5. 
   tp// WWW agmk.uz
   
6. 
   tp// WWW ngmk.uz