Reja: Shaxsga yo’naltirilgan ta’lim texnologiyalarining turlari

*	*■
* 1 Конструктив
- ■ Бадиий ифидавий	*	*	Илмийтадкнксгг

10. 
    rasm. Muammoli ta’limning asosi bo’lgan yo’nalishlar
    

Muallif kursatilgan yo’nalishlarda ta’limni tashkil etish uchun quyidagi vositalardan foydalangan:

1. 
   suz; san’at asarlari; texnik surilmalar;
   

2) o’yinlar; mexnat

Utgan asrning 60-yillarida muammoli ta’lim L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Ya.Lerner kabi tadsisotchilarning sarashlari negizida yanada rivojlangan. S.L.Rubinshteynning “Tafakkur muammoli vaziyatdan boshlanadi” degan goyasi muammoli ta’limning psixologik asosi sifatida sabul qilingan.

Muammoli ta’limning bir necha turlari mavjud. M: M.N.Skatkin uz ishlarida muammoli ta’limning quyidagi turlari borligiga urgu beradi (15-rasm):

	г Асосий т			'Ch уршр -
> Билимларни муаммоли баён килиш(муаммоли ма’руэа) >					г Муаммоли топширикларни хдл килиш (муаммоли амалий машгулот)
				>

Киник илиий тадкикотларни олиб бориш (муаммоли тазкриба)

10. 
    rasm. Muammoli ta’limining asosiy turlari
    

Muammoli ta’limning asosini muammo (yun. “tusis”, “siyinchilik”) yoki muammoli vaziyat tashkil etib, muammoli TT ularning yechimini topishga xizmat siladi. Kup xolatlarda muammo va muammoli vaziyat sinonimlardek sabul qilinadi. Aslida esa ular bir- biridan fars siladi.


Muammo (yunon. “tusis”, “siyinchilik”, arab. “jumbosli”, “sirli”, “tushunilishi siyin”) - xal qilinishi muxim nazariy va amaliy axamiyatga ega bo’lgan masala


Moxiyatiga ko’ra muammo uni keltirib chiqargan sabablarni o’rganiqh, uni xal etishda axamiyatli, samarali bo’lgan yul, metod va vositalarni izlash, ularning samarali ekanligini asoslovchi dalillarni tuplash, dalillarni yangicha, yangi taxlitda izoxlash asosida xal qilinadi.

Pedagogika soxasida kup xolatlarda “muammo” tushunchasi tashqiliy- pedagogik, psixologik, ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni xal qilishda qo’llaniladi. Soxa nustai nazardan pedagogik jarayonda quyidagi xarakterdagi muammolarga murojaat qilinadi:

• 
  didaktik xarakterdagi muammo;
  
• 
  amaliy xarakterdagi muammo;
  
• 
  ilmiy-metodik xarakterdagi muammo;
  
• 
  sof ilmiy xarakterdagi muammo
  

Ma’lum bilimlar, noma’lum bilimlar va mavjud tajriba muammoning tarkibiy sismlari sifatida namoyon buladi.


Pedagogik muammo - xal qilinishi zarur, biros, xali yechish usuli noma’lum bo’lgan pedagogik xarakterdagi masala

Daraj&lar	Muammoni kdnish moxiyata
1 -daraja	Ukituvchi muammoni kuyadi va talabalarni uni xal qilish ga yunatgiradi
2-daraja	Ukituvchi muammoli vaeiyatni bayon qiladi va talabalarning uzlari mustaqil ravishda muammoni shakllantiradi
3-daraja	Ukituvchi muammoni kureatib bermaydi, balki unga talabalarni rupara qiladi, Talabalar muammoni anglagai xolda uni uz lari shakllantirib, muammoni yechish uqullarnni taxdil qiladi

Ta’lim jarayonida masalani kuyishda mavjud shart -sharoitlarni
aniklashda muammo fundamental asos sifatida namoyon buladi. O’quv
materiallari mazmunini o’zlashtirishda muammoning kuyiliti va xal

etilishi kuyidagi boskichlarda kechadi (16-rasm):

16-rasm. Muammoni kuyish va xal etish boskichlari


Pedagogik jarayonda talaba “muammo”ga emas, balki muammoli vaziyatga rupara qilinadi.


Muammoli vaziyat - talabalarning ma’lum topshiriklarni bajarish
(masalani yechish, savolga javob topittt) jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni
anglashi bilan boglik ruxiy xolati bulib, u xal etilayotgan
masala bilan boglik yangi bilimlarni izlashni takozo etadi


Darxakikat, muammoli vaziyat deganda talabanining xozirda yoki kelgusida ta’lim maksadiga erishishi uchun xavf tugdiraigan vaziyat

tushuniladi.

Muammoli vaziyatni xal qilish bir necha bossichda kechadi. Ya’ni ( 17- rasm):


17-rasm. Muammoli ta’limning asosi bo’lgan boskichlari

Pedagogikada muammoli vaziyat metodi xam qo’llaniladi.


Muammoli vaziyat metodi - talabalarni muammoli vaziyatga tusnash kelishini ta’minlash asosida uning sabab va otsibatlarini taxlil qilish, ularning yechimini topish buyicha kunikmalarini shakllantirish va ularning bilish faoliyatini faollashtirishga asoslanadigan yul


Metodning moxiyati aniq vaziyatni taxlil qilish, baxolash va uning yechimi yuzasidan saror sabul qilishdan iborat. Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodi qo’llanilganda talabalarning faoliyatlari quyidagi tizim asosida tashkil etiladi (18-rasm):


18-rasm. Muammoli vaziyat metodiga asoslangan talabalar faoliyati


“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi talabalarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular suyilgan muammoning yechimini topishga sodir bo’lishlari kerak, aks xolda yechimni





topa olmagach, ta’lim oluvchilarning sizitsishlari sunishiga, uzlariga bo’lgan ishonchlarining yusolishiga olib keladi. “Muammoli vaziyat” metodi qo’llanilganda talabalar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va otsibatlarini taxlil qilishni, uning yechimini topishni o’rganadi.

“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi quyidagicha:

• 
  muammoli vaziyat tavsifini keltirish:
  
• 
  talabalarga kichik guruxlarga bo’lish;
  
• 
  guruxlar tomonidan muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablarining aniqlaniqhi:
  
• 
  guruxlarning muammoli vaziyatning otsibatlari tugrisida fikr yuritishi;
  
• 
  guruxlar tomonidan muammoli vaziyat yechimi borasidagi variantlarning asoslaniqhi;
  
• 
  variantlar orasidan tugri yechimning tanlaniqhi;
  
• 
  gurux tomonidan yechimning bayon etilishi;
  
• 
  jamoada yechim yuzasidan muxokamaning tashkil etilishi
  

Ta’lim jarayonida muammoli vaziyat metodini qullash quyidagi tartibda kechadi:

1. 
   Utsituvchi mavzu buyicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad va vazifalarni aniqlaydi.
   
2. 
   Utsituvchi tomonidan muammo vaziyat bayon qilinadi.
   
3. 
   Utsituvchi talabalarni topshirisning maqsad, vazifalari va shartlari bilan taniqhtiradi.
   
4. 
   Utsituvchi talabalarni kichik guruxlarga ajratadi.
   
5. 
   Kichik guruxlar berilgan muammoli vaziyatni o’rganib, uning sabablarini aniqlaydi.
   
6. 
   Guruxlar muammoni yechish imkoniyatlarini muxokama siladi.
   
7. 
   Muammoli vaziyatni yechish yullari tanlanadi.
   
8. 
   Kichik guruxlara muammoli vaziyatning yechimi topiladi.
   
9. 
   Guruxlar yechim yuzasidan tasdimot siladi.
   
10. 
    Tasdimotdan sung bir xil fikrlar jamlanadi.
    
11. 
    Jamoa utsituvchi bilan muammoli vaziyatning samarali yechimini tanlaydi
    

Muammoli vaziyatni yechishda quyidagi uqullar qo’llaniladi:

• 
  muammoni turli nustai nazardan o’rganiqh va taxlil qilish;
  
• 
  mavjud dalillarni solishtirish va umumlashtirish;
  
• 
  sushimcha dalillarni aniqlash va ularni uzaro siyoslash;
  
• 
  muammo bilan boglis xulosalarni chiqarish;
  

- talabalarning mustaqil ravishda muammoni suyishlari

Muammoli vaziyat metodi quyidagi afzalliklariga ega:

• 
  talabalarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantiradi;
  
• 
  talabalar muamoning sabab, otsibat va yechimlarini topishni o’rganadi;
  
• 
  talabalarning bilim va qobiliyatlarini
  
• 
  baxolash uchun yaxshi imkoniyat yaratiladi;
  
• 
  talabalar fikrlar va natijalarni taxlil qilishni o’rganadi
  

Ta’lim jarayonida ushbu metodni qullashda ayrim kamchiliklar xam kuzga tashlanai. Ular:

• 
  ta’lim oluvchilarda yusori motivatsiya talab etiladi;
  
• 
  suyilgan muammo talabalarning bilim darajasiga mos kelishi kerak;
  
• 
  kup vast talab etiladi
  

Moxiyatiga ko’ra muammoli ta’lim muayyan texnologiyalarga asoslanadi.

Muammoli ta’lim texnologiyalari - talabalarda ijodiy izlaniqh,

kichik tadsisotlarni amalga oshirish, muayyan farazlarni ilgari surish, natijalarni asoslash, ma’lum xulosalarga kelish kabi kunikma va malakalarni shakllantirishga xizmat siladigan ta’lim texnologiyalari


Muammoli ta’lim texnologiyalari talaba faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Ushbu texnologiyalarning asosiy goyasi - shaxsni fikrlashga, muammo moxiyatini tushunish, muamoli vaziyatni xal qilishga undash, unda muammoni xis sila (ko’ra ) olish, yechimni topish yulida tadsisot olib borish va muammoni xal qilish qobiliyatiga ega bo’lishini ta’minlash sanaladi.

Ushbu ta’lim texnologiyasi juda sadimdan shakllangan. M: sadimgi Gresiyada Susrot tomonidan qo’llanilgan usul, sadimgi Xindiston, Xitoy, Movarounnaxrda qo’llanilgan baxs-munozalar. Zamonaviy ta’limda qo’llanilayotgan muammoli ta’lim texnologiyalari 1894 yilda amerikalik psixolog va pedagog J.Dyui tomonidan (Chikago tajriba maktabida) asoslangan.

Bu turdagi ta’lim texnologiyalarining quyidagi shakllari mavjud:

• 
  muammoli bayon;
  
• 
  muammoli ma’ruza;
  
• 
  evristik suxbat;
  
• 
  muammoli namoyish;
  
• 
  izlaniqhga asoslangan amaliy mashgulot;
  
• 
  ijodiy topshiris;
  
• 
  xayoliy muammoli tajriba;
  
• 
  muammo farazlarini shakllantirish;
  

• 
  masalalarni muammoli yechishning optimal variantlarini tanlash;
  
• 
  muammoli vazifa;
  
• 
  muammoli o’yin
  

Ta’lim tizimida muammoli ma’ruza muammoli ta’limda eng kup qo’llaniladigan o’qitish shakli sanaladi.


Muammoli ma’ruza - utsituvchi tomonidan talabani muammoli vaziyat, muammoli masalani xal etishga yo’naltirish orsali unda bilish faolliyatini oshirishga yo’naltirilgan ma’ruza


Muammoli ta’lim jarayonini tashkil etishda utsituvchi tomonidan qo’llaniladigan metodlar xam muxim axamiyat kasb etadi. Shu sababli utsituvchilar ularni tugri tanlashga e’tibor saratishlari zarur. ^uyidagilar muammoli ta’limning asosiy metodlari sanaladi (19-rasm):


19-rasm. Muammoli ta’lim metodlari III. Interfaol ta’lim ta’lim samaradorligini oshirishning eng masbul yuli sifatida e’tirof etilayotgan ta’lim turi va o’qitish shakli sanaladi.


Interfaol ta’lim (ingl. “interact”, rus. “interaktiv”; “inter” - uzaro, “act” - xarakat silmos) - talabalarning bilim, kunikma, malaka va muayyan axlotsiy sifatlarni o’zlashtirish yulidagi uzaro xarakatini tashkil etishga asoslanuvchi ta’lim


Moxiyatiga ko’ra interfaollik talabalarning bilim, kunikma, malaka va muayyan axlotsiy sifatlarni o’zlashtirish yulida birgalikda, uzaro xamkorlikka asoslangan xarakatni tashkil etish layosatiga egaliklarini anglatadi. Mantitsiy nustai nazardan esa interfaollik, eng avvalo, ijtimoiy sub’ektlarning suxbat (dialog), uzaro xamkorlikka asoslangan xarakat, faoliyatni olib borishlarini ifodalaydi.

Ta’lim soxasida faoliyat yuritayotgan xar bir mutaxassis yaxshi biladiki, an’anaviy ta’lim xam suxbat (dialog)ga asoslangan va bu suxbat quyidagi uzaro munosabat shakllarida tashkil etiladi (20-rasm):

С л '3 а (3 = S - Ye. -V I £ й В с_ н = Е А = Е, ■и V J		г 1 Талаба - талаба (жуфтликца ишлаш) L J
		Талаба - талабалар гурущ (гурух. Ёки киchик гуруада ишлаш) L.
	3	^Г Ch Талаба - талабалар жамоаси (сннф, гуру* жамоасида ншлаш) - j
	3	' ^4 Талаба - ахборот-коммун и ка ци он технологиялар

21. 
    rasm. Interfaol ta’limda tashkil etiladigan suxbat (dialog)
    

Interfaol TT moxiyatiga ko’ra suxbatning “talaba - axborot- kommunikatsion texnologiyalar” shaklida tashkil etilishi talabalar tomonidan mustaqil ravishda yoki utsituvchi raxbarligida axborot texnologiyalari yordamida bilim, kunikma, malakalarning o’zlashtirilishini anglatadi.

Utsituvchi interfaol ta’lim yordamida talabalarning qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik, uz-o’zini nazorat, uz-o’zini boshsarish, samarali suxbat olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash va tushunish, mustaqil, ijodiy, tanqidiy fikrlash, musobil

G Ish tajribasi