Reja: Talab tushunchasi. Talab qonuni

Kartoshka bozor taklifi va talabi. 
Taklifning haftalik 1 kg narxi so‘m 
Talabning 
xaftalik
Oshiqcha (+) 
umumiy miqdori
umumiy miqdori
yoki kam (—)
 
12000
100
2000
+10000
 
10000
70
4000
+6000
 
7000
40
7000
0
 
4000
20
1000
-3000
 
1000
10 
16000 
-15000 
 
3-jadvalning 1 - va 2-qatorida kartoshkaning bozor taklifi keltirilgan, 2- pa 3-
qatorida esa kartoshkaning bozor talabi berilgan. 2-qatorda turli narxlar 
ko‘rsatilgan. O‘rtada raqobat bor deb faraz qilamiz, ya‘ni bozorda ko‘p sonli 
sotuvchilar va oluvchilar qatnashadi. Bu yerda bir savolga javob topishimiz 
kerak: oldimizda kartoshkani bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan imkoniyatdagi 5 
ta narx turibdi, Shulardan qaysi biri haqiqatdan ham kartoshkaning bozor narxi 
deb tan olinadi? Bu savolga javob topish uchun 3-jadvalni oddiygina tahlil 
etamiz. Avvalo 100 so‘m narx kartoshkaning bozor narxi bo‘la oladimi? Aqillik 
bilan, yo‘q deb javob beramiz. Negaki ishlab chiqaruvchilar kartoshka narxi 100 
so‘m bo‘lsa, u mahsulotdan 12000 kg ishlab chiqib, bozorda sotish uchun olib 
chiqishlari mumkinligini izxor etadilar. Sotib oluvchilar esa, bu narxda xaftasiga 
faqat 2000 kg kartoshka sotib olishlari mumkinligini bildiradilar. Boshqacha qilib 
aytganda, 100 so‘m narx ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq kartoshka ishlab 
chiqarishga undaydi. Sotib oluvchilarni esa, bu baland baho taklif etilayotgan 
miqdordagi kartoshkani to‘laligicha sotib olish xoxishini so‘ndiradi. Kartoshka 
narxi yuqori bo‘lganidan, iste‘molchilarnimg ko‘pi kartoshka o‘rniga arzonroq 
boshqa o‘rinbosar mahsulotlarni sotib oladilar. Buning natijasida bozorda 10000 
kg kartoshka sot ilmay qoladi yoki kartoshka ortiqchaligi vujudga keladi. Go‘yoki 
100 so‘m narxda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketgandek bo‘ladi. 
Dehqonlar hlida ushbu maxsulotning keraksiz zaxirasi vujudga keladi. Shunday 
ekan 100 so‘m narx bozorda uzoq vaqt amal qila olmaydi. Katta miqdordagi 
kartoshka ortiqchaligi raqobat olib borayotgan ishlab chiqaruvchilarni narxni 
pasaytirishga majbur etadi. Faqat shu yo‘l bilangina ular iste‘molchilarni 
kartoshkani ko‘proqdan sotib olishlariga qiziqtirishlari mumkin. Narx 70 
so‘mgacha pasaytiriladi. Endi holat sezilarli o‘zgaradi. Pastroq narx sotib 
oluvchilarni bozordan ko‘proq kartoshka sotib olishlariga imkon beradi, Shu bilan 

---

bir 
vaqtda 
ishlab 
chiqaruvchilarning 
kartoshka 
ishlab 
chiqarishlarini 
qisqartirishlarni ta‘minlaydi. Natijada kartoshka ortiqchaligi 6000 kg gacha 
ozaydi. Lekin taklif ortiqligi yana bo‘lyapdi. Sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat narxi 
yana ham tushiradi. Binobarin, 100 so‘m narx va 70 so‘m narx beqaror narxlar 
ekan, chunki ular «o‘ta baland» kartoshkaning narxi 70 so‘mdan pastroq bo‘lishi 
kerak. Bozor narxini shakllanishida talabning roli qanday ekan? Bu savolga javob 
topish uchun 3-jadvalning narxlar qatorini oxiridan tahlilni boshlaydi. Tasavvur 
qilaylik kartoshkani bo‘lishi mumkin bo‘lgan bozor narxi 10 so‘m bo‘lsin. 
Bo‘nday narxda kartoshka miqdori 16000 kg talab va taklif o‘rtasidagi farq, 
15000 kg bo‘lyapdi, ya‘ni taklifga nisbatan talabning miqori 15000 kg oshiq 
bo‘lyapdi. Nisbatan past narx kartoshka ishlab chiqaruvchilarning xafsalasini pir 
qiladi. Ular o‘z resurslarini ma‘lum qismini kartoshka ishlab chiqarishdan olib 
boshqa sohaga yo‘llaydilar. Xuddi shu narx iste‘molchilarni balandroq narxda 
sotib olishlarini mo‘ljallaganlariga qaraganda ko‘proq kartoshka sotib olishlariga 
undaydi. Natijada ortiqcha talab vujudga keladi. 10 so‘m narx bozorda uzoq vaqt 
amal qilmaydi. Juda ko‘p sotib oluvchilarga kartoshka etmay qolganligi uchun 
raqobat ta‘sirida narx 10 so‘mdan 20 so‘mgacha oshiriladi. Ko‘p iste‘molchilar 
kartoshkasiz qolganlaridan ko‘ra har bir kg kartoshkaga 20 so‘m to‘lashga rozi 
bo‘ladilar. 20 so‘m narx kartoshka etishmasligini ancha qisqartiradi, ammo 
buto‘nlay yo‘qota olmaydi. 20 so‘m narxda dehqonlar o‘z resurslarini ishlab 
chiqarishda yo‘llashga tayyorligini bildiradi. Sotib oluvchilarni bir qismi esa 20 
so‘m narxda kartoshka sotib olishdan qaytadi, kartoshka o‘rniga o‘ndan arzonroq 
boshqa mahsulotlarni sotib olishadi. 20 so‘m narxda 3000 kg kartoshka 
yetishmasligi bo‘lyapdi. Sotib oluvchilar o‘rtasidagi raqobat kartoshka narxini 20 
so‘mlik darajada balandroqqa ko‘tarishni talab qiladi. Biz sinab ko‘rmagan 40 
so‘m narx qoladi. Endi shu narxni ko‘rib chiqaylik. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 
xudi Shu narxda taklifning xaftalik umumiy miqdori bilan talabning xaftalik 
umumiy miqdori teng kelyapti. Buning natijasida bozorda mahsulot ortiqchaligi 
ham, mahsulot etishmasligi ham bo‘lyapdi. Ko‘rib o‘tdikki, mahsulot ortiqchaligi 
narxni pastga qarab itaradi, mahsulot yetishmasligi esa, narxni yuqoriga ko‘taradi. 
O‘z o‘zidan ko‘rinib turibdiki, 40 so‘m narxda ortiqchalik ham, etishmaslik ham 
bo‘lmaganidan, bu narxning o‘zgarishiga xojat yo‘q. Talab va taklifni 
tenglashtiruvchi narxni iqtisodchilar bozor narxi yoki