Rekreatsiya va turizm geografiyasi Chirchiq-2023

 
Buyuk Ipak yo‘lining asosiy yo‘nalishlari bo‘ylab turlar 
uyushtirish. 
O‘zbekistonning betakror tabiati, tog‘ va tekislik, daryolari, cho‘l va 
vohalari, ko‘l va turli landshaft zonalari asosiy rekreatsiya resurslaridir. 
Ularni ekoturizm nuqtai nazaridan o‘rganish katta ilmiy va amaliy 
ahamiyatga egadir. 
Turizm sohasida ulkan salohiyatga ega bo‘lgan Qashqadaryo 
viloyati 
o‘zining qadimiy obidalari, muqaddas ziyoratgohlari, 
xushmanzara tabiati va fayzli go‘shalari bilan sayyohlarni o‘ziga rom 
etmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra yurtimiz sayyohlik ko‘lami va tarixiy 
joylar ko‘pligi bo‘yicha dunyodagi yetakchi o‘n mamlakat qatorida 
turadi. Ta’kidlash kerakki, o‘lkamiz rang-barang tabiiy landshaft, 
betakror o‘simlik va hayvonot olamiga ega. Bugungi kunda 
sayyohlikning ekoturizm, madaniy-ma’rifiy va jismoniy sayohat, 
ekstremal, arxeologik, rafting, xeliski, sport, folklor-etnografik, tibbiy va 
rekreatsion turizm, agroturizm, geoturizm kabi turlari ham jadal 
rivojlanmoqda. 
Sayyohlar 
orasida 
alpinistlar, 
chang‘i sportiga 
qiziquvchilar ham ko‘paymoqda. Bu viloyatda jahon miqyosida talab 
tobora.ortib borayotgan ekologik, tibbiy va rekreatsion turizm kabi 
yo‘nalishlarni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Tabiiy turistik 
resurslar tabiat mintaqalari bo‘ylab turlicha zichlikda tarqalgani bois, 
turistik marshrutlarni ham tabiat mintaqalari bo‘ylab ishlab chiqish 
maqsadga muvofiq.Ma’lumki, mamlakatimiz hududida.landshaftlarning 
to‘rtta balandlik (cho‘l, adir, tog‘ va yaylov) mintaqasiga bo‘lingan. Har 
bir mintaqa uchun o‘ziga xos geologik-geomorfologik tuzilishi, iqlim, 

---

53 
suv, tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi ega. Shu sababli ularning 
tarkibini tashkil etuvchi rekreatsion turistik resurslar ham bir-biridan farq 
qiladi. Qashqadaryo viloyatining ekoturistik marshrutlari, tabiiy turistik 
resurslarning geografik tarqalishiga mos ravishda cho‘l, adir, tog‘, yaylov 
(baland tog‘) mintaqalari bo‘yicha shakllanadi.
Balandlik mintaqalari bo‘ylab turistik mashrutlarni rejali asosda 
tashkil etish lozim. Bu holat turistik yo‘nalishlarning salohiyatini, 
jozibadorligini oshiradi. Natijada uyushtirilgan mashrut bo‘ylab 
xarakatlanayotgan turist zerikmaydi, yo‘nalish bo‘ylab qatnov 
zichlashadi. Turistik obyektlarga turistlar oqimning kuchayishini 
ta’minlaydi. Shu boisdan tabiiy turistik obyektlarga uyushtiriladigan 
marshrutlarni tanlashda turli tamoyillarga amal qilish maqsadga 
muvofiqdir. Ulardan asosiylari quyidagilar:
Buyuk Ipak yo‘lining asosiy yo‘nalishlari bo‘ylab turlar uyushtirish. 
Qadimda mashhur bo‘lgan, ammo zamonamizda birmuncha 
unitilgan yo‘llar bo‘ylab turlar uyushtirish. 
Buyuk Ipak yo‘lining yon tarmoqlari bo‘ylab turlar uyushtirish. 
Mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan so‘qmoqlar bo‘ylab turlar 
uyushtirish.
Buyuk ipak yo‘li sayyohlik mahsuloti sifatida odatdagi 
yo‘nalishlardan ajralib turadigan bir qator xususiyatlarga ega. Misol 
uchun, klassik sayyohat qilish, odatda, har qanday mamlakatga sayohat 
qilishdir. Bu yerda transmilliy marshrut haqida gap ketmoqdaki, chunki 
sayyoh bir qancha mamlakatlarga tashrif buyurib, halqlarni qadimiy 
madaniyati va bugungi kun bilan tanishib, juda ko‘plab taassurotlar va 
bilimlarga ega bo‘ladi. 

---

54 
Shu munosabat bilan, 1994 yilda O‘zbekiston Respublikasini 
birinchi Prezidenti va Jahon turizm tashkilotining Bosh kotibi tashabbusi 
bilan Sharq bilan G‘arb yo‘lidagi eng qadimiy shahar Samarqandda 
Buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab sayyohlik loyihasi bo‘yicha birinchi xalqaro 
uchrashuv o‘tkazdi. 19 ta Ishtirokchi mamlakatlar tarixiy hujjatni – 
“Buyuk Ipak yo‘lidagi sayyohlikni rivojlantirish to‘g‘risidagi Samarqand 
deklaratsiyasi” ni qabul qildi. 
Buyuk Ipak yo‘lining asosiy yo‘nalishlari bo‘ylab turlar 
uyushtirishda, bu borada birinchi Prezidentimizning “Buyuk ipak yo‘lini 
qayta tiklashda O‘zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va 
respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar 
to‘g‘risida” (1995 yil 2 iyun), qarori qabul qilindi. 2002 yil oktabr oyida, 
yana O‘zbekistonning qadimiy yurtida, bu masala bo‘yicha navbatdagi va 
to‘rtinchi yig‘ilish o‘tkazildi. U Buyuk Ipak yo‘lining marvaridlaridan 
biri hisoblangan Buxoro shaxrida bo‘lib o‘tdi. Bu yig‘ilishda Buxoro 
shaxri bilan birga Samarqand, Xiva va Shahrisabz shaxarlari 
YUNESKOni Jahon madaniy merosi ro‘yxatiga kiritildi.[4] 
Ushbu yo‘nalish tarmoqlari zamonamizda elas-elas ko‘zga 
tashlanadi. 
Bu 
yo‘nalishlarning aniq tasavvur etish uchun 
respublikamizning cho‘l qismi bo‘ylab sochilgan sardobalar va muhim 
shaxarlar shaxristonlar, rabotlar geografiyasini tiklash kifoyadir. Chunki 
sardobalar Buyuk Ipak yo‘lini suv bilan ta’minlovchi, cho‘l mintaqasidagi 
asosiy suv obe’ktlari edi. Buyuk Ipak yo‘li cho‘l mintaqasida quyidagi 
yo‘nalishlar bo‘ylab rivojlangan.
Qashqadaryo vohasining cho‘l mintaqasi (300-500 m gacha) 
bo‘ylab uyushtiriladigan turistik marshrutlarda, bu mintaqa bo‘ylab 

---

55 
turistik yo‘nalishlarni Qarshi, Nishon va Qarnob cho‘llari bo‘ylab 
uyushtirish imkoniyatlari mavjud. Bu yo‘nalishni ham Buyuk Ipak yo‘li 
tarmoqlari bo‘ylab o‘tkazish qiziqarlidir. Bu yerda xam Buyuk Ipak yo‘li 
yo‘nalishini sardobalar tizimi ko‘rsatib turadi. Qashqadaryo voxasi 
nafakat O‘rta Osiyoda, balki butun dunyo bo‘yicha ham sardobalar eng 
zich joylashgan hududdir. Bu ko‘hna obidalar joylashgan geografik 
nuqtalarini bir-biriga tutashtiradigan ikkita asosiy yo‘nalish mavjud. Ular 
shimoldan janubga va janubdan g‘arbga davom etadi. 
Bu yo‘nalishlar bo‘ylab turistik resurslarning geografik tarqalish 
xususiyatlari, asosan, tipik cho‘l landshaftlari, barxanlar, taqirlar, 
botiqlar, sho‘rxoqlar relyefi; saksovulzorlar, quyonsuyak, qum akatsiyasi 
o‘suvchi maydonlar, subtermal va termal, oltingugurt-vodorodga 
to‘yingan artezian burg‘u quduqlari; qum bug‘ma iloni, kobra, o‘q ilon 
kabi noyob zaxarli ilonlar, toshbaqa, qo‘shoyoq, sayg‘oq, buxoro bug‘usi, 
oq quyruq, tuyalar podasi, cho‘l lochini, g‘ajir, tasqara, qorakul qo‘ylar 
otari, cho‘l burguti, echkiemar, gekkon kaltakesagi, dasht agamasi kabi 
jonivorlar uchraydi. Chirli, chog‘om, quduq, sardoba kabi g‘aroyib 
qadimgi gidrotexnik inshootlar, qoqlar, daryolarning kadimiy o‘zanlari, 
chinklar, qoldiq tog‘larga xos g‘aroyib relyef shakllari mavjud. 
Birinchi yo‘nalish - Karmana shahridan 20 km g‘arbda boshlanib 
Sardobai Malik, Sardoba Nomlik, Raimbek Sardobasi orqali to‘g‘ri 
Qoravulbozorga olib keladi. Bu yerda Buxorodan boshlangan yo‘lga 
birlashgach, janubi - sharq tomon yo‘naladi va Qoravulbozorga olib 
keladi. Bu yerda Buxorodan boshlangan yo‘lga birlashgach, janubi - sharq 
tomon yo‘naladi va Qoravulbozor, Qo‘shsha, Bo‘zchi, Qaqir sardobasiga 
kelgach, yo‘l ikkiga ajralgan. Chunki, Begichak, Fatta sardobasining 

---

56 
yo‘nalishining hozirgi Pomiq qishlog‘iga yetib tuxtaydi. Qaqir 
sardobadan boshlab ayrilgan yo‘lning ikkinchi uchi Ashuk (Achchiq, 
balki Ochiqdir) sardobasi orqali Pudina qishlog‘idagi sardoba (xozirgi 
kunda ushbu sardoba saqlanmagan) bilan to‘g‘ri janubi-sharqda 
joylashgan Qarshiga kelib taqaladi. Bu yo‘l bo‘ylab Behbudiy sardobasi 
saqlanib qolgan. Pudina sardobasi 1940 yillar arafasida buzilib ketgan. 
Ikkinchi yo‘nalish - Behbudiy-Qarshi shaxridan chiqib, to‘g‘ri 
janub tomon davom etadi. Bu yo‘nalishning o‘zi ikki tizimdan iborat. 
Birinchisi – Behbudiy – Nishon – Talimarjon – Sangisuvloq yo‘nalishi. 
Sangisuvloqqa yetgach bu yo‘l yana ayrilgan. Sangisuvloq, Usti ochiq 
sardobasi orqali Kerki shaxriga kirib borgan. Ikkinchisi - Sangisuvloq, 
Butosh, Toz, Yulg‘un Og‘iz orqali Kerkidan 50 km (Amudaryo bo‘ylab 
oqimga teskari) yuqorida o‘tgan kechuvga chiqadi. Bexbudiydan chiqqan 
yo‘lning ikkinchi yo‘nalishi bir chiziq bo‘ylab ajralmasdan Yusuf 
sardoba, Urasi, Isfanto‘da, Abdulla Xon, O‘g‘iz sardobasi orqali 
Chorshangu shahridan 15-20 km sharqroqda Amudaryo kechuviga 
tushgan. Bu yo‘nalishlardagi Egizak, Sangisuvloq, Usti Ochiq, Butosh, 
Toz, Yulg‘un Og‘iz, Isfan To‘da, Abdulla Xon, O‘g‘iz sardobalari 
Turkmaniston Respublikasi hududiga to‘g‘ri keladi. Yo‘nalishlarning 
barchasi suvsiz cho‘llarni kesib o‘tadi. Sardobalar esa cho‘l yo‘llaridagi 
yagona suv manbalari bo‘lgan. Keyingi yillarda olib borilgan 
tadqiqotlarning yakuniga ko‘ra, ulardan ayrimlarigina saqlanib qolgan. 
Shunday bo‘lsada, ular Qoravulbozor-Qo‘shsha-Bo‘zchi-Qaqir-Achchiq-
Pudina-Behbudiy, 
Behbudiy 
-Nishon-Talimarjon-Sangisuvloq-
Ustiochiq-Karki, 
Sangisuvloq-Butosh- 
Toz-Yulg‘un-Og‘iz-Karki 
yo‘nalishlaridagi turistik marshrutlarga asos bo‘lishi mumkin. 

---

57 
Yo‘llarning tarixiy geografik ko‘rsatgichlari miloddan avvalgi va 
o‘rta asrlardagi eng gavjum bo‘lgan, ammo zamonamizda qisman 
saqlangan bo‘lsada, xalqaro ahamiyati yo‘qolgan. Ular “Buyuk ipak 
yo‘li” tarmoqlari bo‘lgan yo‘llar bo‘ylab uyushtirilgan turlardir. Bu 
yo‘nalishlar juda sodda marshrutlar bo‘lib, maxsus sport malakasiga ega 
bo‘lmagan har qanday turist ham bosib o‘ta oladigan, transportning 
barcha turlari yura oladigan turlar. 
Adir mintaqasi (400-500 m dan 1200 m gacha) bo‘ylab 
uyushtiriladigan turistik marshrutlarda asosan texnika yurishi uchun 
birmuncha qulay relyef va iqlim sharoitining murakkab bo‘lmagan 
xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Adir mintaqasi bo‘ylab uyushtirilgan turlar ham cho‘l mintaqasiga 
xos turistik marshrutlar kabi uzoq masofa bo‘ylab davom etganligi 
sababli, turistlar belgilangan yetib borganga kadar vaqt ichida zerikib 
qolishlari, toliqishlari mumkin. Shu boisdan turistlarni qiziqtirgan 
obyektga olib boradigan yo‘l bo‘ylab uchraydigan barcha turistik joylarni 
ko‘rish maqsadida ularga ekskursiyalar uyushtirish turlarning qiziqarli 
bo‘lishiga imkon beradi. Adir-tog‘ mintaqasi bo‘ylab uyushtiriladigan 
marshrutlar diltortar tabiati bilan ajralib turadi. Shu boisdan eng so‘lim 
joylarda hordiq chiqarish, hatto baliq ovi uyushtirish kabi tadbirlar bilan 
turlarning samaradorligiga erishish mumkin. Bir mavzuli ekoturistik 
marshrutlar, ba’zan shu tariqa ko‘p mavzuli turistik marshrutlarga 
aylantiriladi.
Adir mintaqasi bo‘ylab ko‘pgina yo‘nalishlar tashkil etish mumkin. 
Ularning mazmundorligiga erishish uchun turlarni adir mintaqasini kesib 
o‘tgan qadimgi serqatnov yo‘llar bo‘ylab rivojlantirish maqsadga 

---

58 
muvofiq. Adir mintaqasi bo‘ylab uyushtirilgan marshrutlar Zarafshon-
Hisor tizmalari bo‘ylab o‘tadi. Ayniqsa, Hisor tizmasi turistik resurslarga 
juda boy bo‘lganligi sababli eng ko‘p (10 ta) yo‘nalish ishlab chiqildi. 
Adir mintaqasi bo‘ylab turlar uyushtirish muddati cho‘l mintaqasiga 
nisbatan birmuncha qisqaroq bo‘lsada, iqlim xususiyatlarining qulayligi 
bilan ham qiziqarlidir. Chunki, ayni yoz pallasida ham harorat cho‘l 
mintaqasidagi kabi yuqori bo‘lmaydi, aksincha, havoning mu’tadil 
harorati ustuvorlik qiladi. Natijada adir mintaqasi bo‘ylab turlar 
uyushtirish uchun qulay sharoit shakllanadi.
Turistik-yo‘nalishlar Zarafshon tizmasining janubiy yonbag‘ri, 
Janubiy-G‘arbiy Hisor, Janubiy-Sharqiy Hisor hududlardan o‘tadi.
Yo‘nalishlar tartibi: 
1. Chiroqchi-Qalqama-Langar. 
2. Chiroqchi-Oyoqchi-Alvastiko‘l. 
3. Chiroqchi-Quriqsoy-Tarag‘ay. 
4. Kitob-Varganza-Hazrati Bashir. 
5. Kitob-Xo‘jaimkonagi-Mo‘g‘ul-Qatlos. 
6. Shaxrisabz-Miroqi-Hisorak. 
7. Shaxrisabz-Amag‘on-Almati-Chopiq. 
8. Yakkabog‘-Tatar-Qiziltom. 
9. Qamashi-Kattatol-Langar. 
10. G‘uzor-Rovot-Boyqurg‘on. 
11. Dehqonobod-Oqrabod-Sho‘rob qishloqlari orqali o‘tadi.
Bu yo‘nalishlar bo‘ylab turistik resurslarning geografik tarqalish 
xususiyatlari asosan to‘lqinsimon rivojlangan soy va jilg‘alar bilan kuchli 
parchalangan tipik adirlar landshaftiga to‘g‘ri keladi. Shuvoq, yantoq, 

---

59 
quvray, oq quvray, qo‘ziquloq, karak o‘suvchi keng yaylovlar bahor 
oylarida lolaqizg‘aldoq, chuchmoma, bo‘tako‘z, oqbosh, gulxayra, chitir, 
chechaklari bilan rangin tovlanuvchi kengliklaryastanib yotadi. Adir 
mintaqasining yuqori qismida zirk, na’matak, dulanazorlar yoz faslida 
soya-salqin joylarga aylanadi. Adirlarning quruq qismlarida agama, 
gekkon kaltakesagi, ko‘lvor ilon, sariq suv ilon, qo‘shoyoq, yumronqoziq, 
dala kalamushi, tulki, bo‘ri kabi jonivorlar, ko‘k qarg‘a, qaldirg‘och, 
bedana, to‘rg‘ay, bulbul kabi sayroqi, burgut, lochin, boyqush kabi nodir 
qushlar tez-tez uchraydi. Chayon, qoraqurt, biy, buzoqboshi, sariq ari, 
yirik qovoqarilardan extiyot bo‘lish lozim. Toshbaqa, yumronqoziq, 
jayra, bo‘rsiq, sassiqko‘zan kabi jonivorlar beozordir. Koriz, sardoba, 
kulfakli hovuz, qadimgi suvomborlar, murakkab turdagi quduqlar kabi 
g‘aroyib qadimgi gidrotexnik inshootlar tez-tez ko‘zga tashlanadi. 
Charxpalak, suv tegirmonlari hanuzgacha faoliyatini to‘xtatmagan, 
hovuz, hovuzak, akvaquduqlar mavjud. 
Bu yo‘llarning tarixiy-geografik ko‘rsatkichlari asosan qadimgi 
karvon yo‘llari adir mintaqasini murakkab relyef shakllarini chetlab 
o‘tgan, ammo mashhur diniy raxnomalar, mashhur olimlar, davlat 
arboblari, sarkardalar, mashhur sayyohatlarning qadamjolari bo‘ylab 
o‘tgan, aksariyat hollarda regional, ayrim hollarda lokal ahamiyat kasb 
etuvchi yo‘llar bo‘ylab uyushtirilgan turlar hisoblanadi. Bu turlar qadimgi 
xalq qadryatlari bo‘lgan osma yo‘llar bo‘ylab o‘tgan nuqtalarda juda 
zavqli kechadi. Yo‘nalishlar sodda marshrutlar bo‘lib, maxsus sport 
malakasiga ega bo‘lmasada, qisman jismoniy tayyorgarligi mavjud 
bo‘lgan turistlar uchun mo‘ljallangan. Transportning barcha turlari, 
aksariyat hollarda ot-ulov turidagi transport vositalari qo‘l keladi. 

---

60 
Tog‘ mintaqasi (1200-2700 m. gacha) bo‘ylab uyushtirilgan turistik 
marshrutlar asosan, Qoratepa va Chaqilkalon tog‘lari, Sumsar, Qorasirt, 
Sovuqbuloq, Chaqchar tizmalarida tog‘ mintaqasi uchun xos bo‘lgan 
murakkab relyef tuzilishi, uyushtirilgan turlar bo‘ylab texnika 
vositalarining saralangan holda xarakatlanishiga sababchi bo‘ladi. Chunki 
tog‘ yo‘llarida maxsus moslamalar bilan jihozlangan “Jip”, “UAZ”, 
“Niva” rusumli yengil avtomabillar yoki ot-ulov transport turlari (ot, 
eshak, xachir va h.)gina tavsiya etiladi. Marshrutlarni murakkablik 
darajasiga ko‘ra, yo‘nalishlar harakatlanish tezligi sust tarzda kechadi. 
Aksariyat hollarda yuz berayotgan vaziyat yo‘lma-yo‘l tunab qolish 
holatini keltirib chiqaradi. 
Tog‘ mintaqasi turistik resurslarga juda boy, ular turli xil bo‘lib, bu 
jihatdan ham cho‘l, adir mintaqalaridan xam farqlanib turadi. Tog‘li 
hududlar relyefi tektonik harakatlar, vaqtincha va muttasil oqar suv 
ta’sirida kuchli parchalangan bo‘lib, qiziqarli va ayni paytda 
harakatlanish uchun murakkab relyef shakllari yuzaga kelgan. Tog‘ 
landshaftlarining o‘ziga xos tarovati turistlar diqqatini jalb etadi. Jilg‘a, 
soy, buloq, ko‘l, ostonalar, sharsharalarga (Ko‘kbuloq, Qiziltom, 
Boshdaryo, Xo‘kizburun, Teres, Mudin, Suvtushar) boy, tezoqar daryolar 
bo‘yida dam olish maroqli bo‘lganligi tufayli, ular ko‘ngil ochar va 
diltortar go‘shalar tarzida namoyon bo‘ladi, ekzotik xususiyatlari bilan 
ajralib turadi. Ayniqsa, bug‘doyiq, kavrak, tariq, isfarak, gulxayri, lola, 
anjabor, yerchoy, binafsha, tak-tak, tariqbosh, yalpiz, o‘suvchi o‘tloqlar 
bahor va yoz fasllarida tabiiy gulzorlarga aylanadi. Bahor faslida 
chuchmoma, tuyatovon kabi tugunakli o‘simliklarning ildizmevalaridan 
terish va iste’mol qilish sharoitida turistlar uchun o‘ziga xos qaytarilmas 

---

61 
zavq-shavq bag‘ishlaydi. Ravoch, kiyiko‘t, tog‘ yalpizi, o‘lmas o‘t 
poyalari esa ziravorligi, muattar hidi bilan barcha turistlarni o‘ziga tortadi. 
Tog‘ sharoitida yovvoyi jonivorlarni uchratish hamma vaqt ham 
kuzatilavermaydi. Ayniqsa, ayiq, silovsin, qoplon, kiyik, bo‘ri, tulki kabi 
jonivorlar o‘ta extiyotkor bo‘lganligi sababli kam holatlarda ko‘zga 
chalinadi. Ammo ularni tabiatda kuzatish barcha uchun qiziqarli lahzalar 
tarzida uzoq vaqtlar xotirada saqlanib qoladi. Tog‘ daryolarida baliq 
ovlashni tashkil etish maroqli tarzda dam olish, tamaddi qilish uchun 
sababchi bo‘lish mumkin. Tog‘ mintaqasi bo‘ylab shu tarzda qiziqarli 
marshrutlar tuzish, mintaqa uchun xos bo‘lgan turistik resurslardan 
omilkorlik bilan foydalanish imkoniyatlari mavjud. 
Zarafshon tizmasi janubiy yonbag‘ri, Janubi-G‘arbiy Hisor tog‘ 
tizmalari bo‘ylab quyidagi yo‘nalishlar bo‘ylab marshrutlar uyushtiriladi. 
Yo‘nalishlar tartibi: 
1. Xo‘jatug‘-Qirqtog‘-Kilsi karst shaxtasi. 
2. Langar-Amir Temur g‘ori - Qirqtog‘ - Taxtaqaracha. 
3. Xazrati Bashir-Kosagar-Qorabuloq-Tuvarga. 
4. Katlos-Javuz-Madmon-Musabozor. 
5. Xisorak-Soyat-Suvtushar. 
6. Qiziltom-Zarmas-Temurlang g‘ori. 
7. Langar-Ko‘kabuloq-Qaranqo‘l-Do‘konxona. 
8. Boyqo‘rg‘on-Chaygul-Konbuloq-Kon-Shaxshar-Chakmazor. 
9. Dehqonobod-Chashmiron-Duob. 
10. Dehqonobod-Konsoy-Torqopchig‘ay qishloqlari orqali o‘tadi. 
Bu yo‘nalishlar bo‘ylab turistik resurslarning geografik tarqalish 
xususiyatlariga ko‘ra, tektonik harakatlar va oqar suvlar tasirida kuchli 

---

62 
parchalangan, murakkab relyefli hududlar bo‘ylab rivojlangan tog‘ 
landshafti bug‘doyiq, kovrak, shirach, isfarak, gulxayri, lola, anjabor, 
yerchoy, binafsha, tak-tak, tariqbosh, kasmaldak, yalpiz, chalov o‘suvchi 
archa 
o‘rmonlari bo‘ylab marshrutlar. Ushbu yo‘nalishlarda 
harakatlanayotgan turist, qo‘ng‘ir ayiq, chipor sirtlon, silovsin, alqor, 
burama shoxli tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, quyon, jayra, 
turli ilonlar, burgut, tasqara, kaklik, qumri, zarg‘aldoq, boyug‘li kabi 
jonivor-parrandalarni kuzatishlari, yovvoyi holda o‘suvchi tog‘ olcha, 
do‘lana, olma, uzum, anor, yong‘oq, tut mevalaridan tatib ko‘rishlari 
mumkin. Zilol suv, buloqlar, jilg‘alar suvidan bahramand bo‘lib, dam 
olishlariga imkoniyatlar katta.
Yo‘llarning tarixiy geografik ko‘rsatgichlari mos ravishda, aksariyat 
xollarda maxalliy axamiyatga ega bo‘lgan, tabiiy ravishdagi tosh-qum 
qoplamali, diltortar ko‘rinish kasb etuvchi, ekzotik xususyatlarga boy 
bo‘lgan yo‘llar bo‘lab uyushtirilgan turlar. Ushbu turlar tarixiy voqealar, 
mashhur kishilarning safarlari, hayotiy kechinmalari bilan chambarchas 
bog‘liq bo‘lganligi tufayli qiziqarli voqealar ahamiyat kasb etishi bilan 
turistik resurslarning turli-tumanligi hamda takrorlanmasligi bilan ajralib 
turadi. 
Bu yo‘nalishlar murakkab marshrutlar hisoblanib, maxsus sport 
malakasiga ega bo‘lmasdan, kuchli jismoniy tayyorgarligi mavjud 
bo‘lgan turistlar uchun mo‘ljallangan. Transportning ayrim turlari, 
ayniqsa, ot-ulov qo‘l keladigan turlar hisoblanadi. 
Baland tog‘ (2700 m dan yuqori bo‘lgan tog‘li xududlar) mintaqasi 
bo‘ylab uyushtirilgan turistik marshrutlar. Baland tog‘ mintaqasi viloyat 

---

63 
hududining juda oz qismini tashkil etadi. Shu boisdan bu hudud bo‘yicha 
4 ta turning yo‘nalishiga tavsif berish mumkin. 
Mamlakatimizning eng katta muzliklari (Seversov, Botirboy, 
To‘rtqo‘ylik) ham shu yerda joylashgan. Baland tog‘ mintaqasi bo‘ylab 
harakatlanish qiyinlashadi. Chunki hududning relyefi o‘ta murakkab 
bo‘lib, transportning ot-ulov yoki havo (vertolyot) turlaridangina 
foydalanish imkonyati mavjud. Havo xarorati past, qor qoplami o‘zoq 
vaqt saqlanadi, ko‘p yillik qor uyumlari, tog‘ muzliklari uchraydi. Yoz 
faslida qor uyumlarini ko‘rish turistlar uchun judayam qiziqarli bo‘ladi. 
Muzliklar va ular tufayli shakllangan turli relyef shakllari, karrlar, troglar, 
morenalar to‘plami, morena ko‘llari, ekzaratsiya hosilalari diqqatini jalb 
etuvchi tabiiy turistik resurslardir. Baland tog‘ mintaqasi bo‘ylab turlar 
uyushtirishni iqlim xususyatlari bilan bog‘liq holatda qisqa muddatli 
ravishdv yoz fasllarida (iyun oyining o‘rtalarida, avgust oylarining 
boshlarida) rivojlantirish mumkin. Baland tog‘ mintaqasida iqlim o‘ta 
keskin o‘zgaruvchan, bu xususyat uning sutkalik muddati davrida ham 
yaqqol ko‘zga tashlanadi. 3000 m balandlikda sutkalik xavo xarorati 
kunduzi 20-250S bo‘lgan xolda, kechalari bu ko‘rsatgich -4…-50S gacha 
tushib ketish odatiy hol. Shu boisdan turistlar tunash uchun alohida 
tayyorgarlik ko‘rish lozim bo‘ladi. Chodir, to‘shak-qop, odatdagidan 
ko‘proq oziq-ovqat, maxsus kiyim -kechak, poyafzal zaxirasini olish 
shunday ishlar jumlasidandir. Chunki toqqa ko‘tarilish uchun odatdagidan 
ko‘proq xarakat qilib kuch sarflanadi, toza xavo, toza suv iste’mol qilish 
oziq-ovqatni tez hazm bo‘lishiga, ko‘proq energiya sarflanishiga sabab 
bo‘ladi. Baland tog‘ mintaqasi turlarida maxsus sport tayyorgarligiga ega 
bo‘lgan turistlarning ishtirok etishi maqsadga muvofiq. Guruxda esa 

---

64 
yuqori malakali tibbiyot xodimlari ishtirok etishi talab etiladi. Chunki 
tasodifiy xodisalarning sodir bo‘lishi va tog‘ havosi, atmosfera 
bosimining o‘zgarishi turistlarga turlicha ta’sir etishi ehtimoli yuqoridir. 
Yo‘nalish Janubi-G‘arbiy Hisor tizmalari orqali o‘tadi. 
Yo‘nalishlar tartibi: 
1. Musabozor - Shut - Hazratisulton. 
2. Suvtushar - Xo‘jangulota cho‘qqisi. 
3. Amir Temur g‘ori - Chilispin g‘ori -Chimboy cho‘qqisi. 
4. Do‘konxona - Chimboy platosi - Qorason dovoni. 
5. Chakmazor - Chaqchar davoni orqali o‘tadi.
Bu yo‘nalishlar bo‘ylab tabiiy turistik resurslarning geografik 
tarqalish xususiyatlari juda murakkab tog‘ relyefi uchun kuestalar, 
kanyonlar, troglar, sirtlar, karbonotli karst hosilalari xos, hudud aksariyat 
hollarda qor bilan qoplanib yotadi. Tez-tez kichik tog‘ muzliklari 
uchraydi. Yoz fasli qisqa, qish esa davomli va sovuq, o‘simlik qoplami 
siyrak va daraxtsiz, subalp va alp o‘tloqlari yoz faslida tabiiy gulzorlarga 
aylanganligi uchun bu xudud asosiy turistik resurs xususiyatiga ega. 
Jonivorlar tog‘ mintaqasiga nisbatan siyrakroq uchrasada, tog‘ echkisi, 
arxar, bo‘ri, tog‘ hiloli, burgut, sug‘ur, bo‘rsiq tez-tez uchraydi. 
Yo‘llarning tarixiy geografik ko‘rsatgichlari asosan maxaliy 
axamiyatga ega bo‘lgan tog‘ so‘qmoqlari, ba’zan tik yonbag‘irlar bo‘ylab 
o‘tgan osma yo‘llar, g‘aroyib ostonalar bo‘ylab o‘tadi.
Bu yo‘nalishlar o‘ta murakkab marshrutlar maxsus sport 
malakasiga ega bo‘lgan, jismonan yaxshi chiniqqan turistlar uchun 
mo‘ljallangan faqat ot-o‘lov va havo (vertolyot) transporti qo‘l keladigan 
turlar toifasiga kiradi. 

---

65 
Viloyatning bu kabi turistik yo‘nalishlari ekoturizm, ma’rifiy, 
madaniy va jismoniy sayohat, ekstremal, arxeologik, rafting, xeliski, 
sport, folklor-etnografik, otda, tuyada, avtomobilda sayohat qilish, tibbiy 
va rekreatsion turizm turlari turizmini rivojlantirish imkonini beradi, 
sayyohlarni tabiat qo‘ynida dam olish bilan birga, turli madaniy dasturlar, 
masalan, kelin salom, beshik to‘yi kabi milliy marosimlar, shuningdek, 
mahalliy taomlarni tayyorlash (“tandir go‘sht” pishirish, suv tegirmonida 
un tortish va tandirda non yopish) va boshqa chet ellik sayohatchilarni 
yurtimizga keng jalb etish, qiziqarli yangi turistik marshrutlarni 
tayyorlash orqali viloyatning turizm salohiyatini yanada rivojlantirish 
ko‘zda tutilgan. Turizmi bu kabi turlarini rivojlantirish uchun 
infratuzilma, qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish, sayohatchilarni jalb 
etishning samarali shakl va usullaridan foydalanish, sohaga axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish maqsadga muvofiqdir.