Rekreatsiya va turizm geografiyasi Chirchiq-2023

uni iste’moli orasida vaqt uzilishi bo‘ladi, shuning uchun
turmahsulotni 
taklif qilish kanallarining (mahsulotni sotuvchi) aniqligi va ishonarli 
bo‘lishi o‘ta muhimdir. 
- Turistlik talabga mavsumiy almashuvlar va turistlik oqimning 
shakli ta’sir qiladi. Ushbu salbiy hodisalarning oldini olish uchun narx-
navoni differensatsiyalash (xizmat ko‘rsatuv elementlari bo‘yicha 
mavsumga qarab) shuningdek turistlarni yetkazib berish hajmini 
muvozanatlash orqali erishish mumkin. 
- Mahsulot sifati ko‘p hollarda aniq ijrochilarga bog‘liq, shuning 
uchun turistlik korxonalar ichidagi menejment doimo rivojlanishi lozim. 
- Turistlik xizmat bozorida iste’molchi va ishlab chiqaruvchi 
o‘rtasida hududiy tarqoqlik mavjud, shuning uchun uzoqlashgan 
hamkorlar bilan tezkor aloqalar o‘rnatish muxim hisoblanadi. 
Turistlik talab deganda-to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lgan 
aholining turmahsulotga bo‘lgan talabi tushiniladi. Turistlik talab 
amaldagi narx-navolarda aholi tomonidan aniq bir turistlik-ekskursiya 
xizmatlarini sotib olishi bilan belgilanadi. 

---

134 
Bozordagi talabga muvofiq turizmda takliflar vujudga keladi, 
ya’ni turist uchun uning dam olishi va sayohati jarayonida lozim bo‘lgan 
turli xildagi xizmatlar shular jumlasiga kiradi. Takliflar-bu mahsulot 
ishlab chiqaruvchining bozorga talab qilinadigan aniq mahsulotni 
yetkazib berish uchun ideal tayyorgarlik va aniq imkoniyatga ega bo‘lishi 
tushuniladi. Bu holatda takliflar ishlab chiqarish bilan bir xil bo‘lmagan 
holda undan soni jihatidan farq qiladi. Aniq bir turistlik mahsulot 
(marshrut) ning taklif qilinadigan soni bozordagidan yuqori bo‘lishi 
mumkin. Turistlik mahsulotga bo‘lgan taklif - ishlab chiqarilgan mahsulot 
soni, turistlik industriyaning rivojlanish darajasiga va turistlik resurslar 
hajmiga bog‘liq bo‘ladi. 
Talab va taklif o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘ladi: talab faqatgina 
taklifni yuzaga keltirmaydi, bundan tashqari taklif aniq bir tarzda talabga 
ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: turistlik xizmatga bog‘liq bo‘lgan talab hajmi 
unga bo‘lgan narx ko‘tarilganda ortib boradi, narx tushsa takliflar soni 
ham kamayadi. 
Turistlik xizmat bozorida turistning xizmatga bo‘lgan talabi uchun 
pul vositasining almashinuvi sodir bo‘ladi. Muvofiqlashtirilgan holatdagi 
almashinuvda bir tomondan turistlik mahsulot ikkinchi tomondan esa 
turistlik industriyaning kirib kelishi uchun sharoit yaratiladi. 
Turistlik xizmat bozori o‘zining qabul qila olish chegarasi 
(sig‘imdorligi) bilan tavsiflanadi, ya’ni aniq bir belgilangan davrda 
(mavsum bir oyda) belgilangan turistlik mahsulotni amaldagi narxlar va 
takliflarga muvofiq sota olishidir. Bozorning sig‘imdorligi aholining talab 
doirasida to‘lov qobiliyatiga egaligi, narx darajasi va turistlik takliflarning 
tavsifiga bog‘liq bo‘ladi. Turistlik mahsulotga bo‘lgan talab va narx 

---

135 
darajasiga qarab qisqarishi yoki bo‘lmasa, aksincha oshib borishi 
mumkin. Bozorning sig‘imi va uning o‘zgarish tendensiyasini biladigan 
korxona ushbu bozordan ravnaqi darajasi uchun foydalanish imkoniyatiga 
ega bo‘ladi. 
Turistlik 
xizmat 
bozorida: 
bir-biriga 
qarama-qarshi 
harakatlanadigan hamda turistlik aylanma harakatni yaratuvchi pul oqimi 
yo‘nalishi va turistlik mahsulotning muntazam harakatlanishini yaratib 
beruvchi omil vujudga keladi 
Turistlik aylanma harakat-iqtisodiy aloqalar tarkibiga kiruvchi 
xizmatni pulga yoki bo‘lmasa pulni xizmatga almashtiruvchi jarayon 
kiradi. Ushbu jarayon turistlik mahsulot oqimining harakatlanish 
yo‘nalishi, investitsiyalarning turizm sohasini rivojlantirish va turistlik 
faoliyatdan keladigan daromadning byudjetga kelib tushishini ko‘rsatib 
beradi. 
Turistlik aylanma harakat quyidagi sxema bo‘yicha amalga 
oshiriladi: 
1. Turist yo‘llanmani sotib oladi va turistlik kompaniyaga pul 
to‘laydi. 
2. Oqibatda turist o‘zining istak-talabini qondiradi. 
3. Turistlik korxona sotilgan turistlik mahsulot uchun pulni oladi, 
Turistlik indutriyaning rivoji uchun investitsiya o‘tkazadi yoki bo‘lmasa 
yangi turdagi turistlik mahsulotni sotib oladi. 
4. Turistlik korxona sotilgan turistlik mahsulot uchun boj to‘laydi, 
turli shakldagi to‘lovlarni bajaradi, o‘z ishchi xodimlariga oylik to‘laydi. 
Turistlik korxona doimiy o‘zgarib turuvchi raqobatchilik muhitida 
barqaror tarzda qattiq tartib vaziyatida ish olib borishi lozim. Ushbu muhit 

---

136 
elementlari bo‘lib bir nechta bozorlar hisoblanadi. Ular turistlik mahsulot 
konyukturasini aniqlab beruvchi va turistlik korxonaning iqtisodiyotiga 
ta’sir o‘tkazuvchi hisoblanadi: 
1. Mexnat bozori; 
2. Moliyaviy bozor; 
3. Investitsiyalar bozori; 
4. Turistlik mahsulotlar bozori. 
Mexnat bozori-ushbu bozor turistlik faoliyatni rivojlantirish uchun 
zarur bo‘lgan intellekt va ishchi kuchi jalb qilinuvchi jabha hisoblanadi. 
Moliyaviy bozor-ushbu bozor davlat-kredit siyosati tomonidan 
boshqariluvchi bo‘lib shaxsiy jamg‘armaga ta’sir o‘tkazadi, yig‘ilgan 
mablag‘larni iste’mol va investitsiyaga bo‘linishini belgilaydi.
Investitsiyalar bozori-bu korxonalar tomonidan “Uzoq muddatli 
moddiy foyda” (asosan uy-joy qurilish) hisoblanuvchi narsalar uchun 
sotib olinuvchi narsadir. Investitsiyalar bozori kreditlar bo‘yicha 
qilinadigan talab va foiz stavkalariga bog‘liq holda rivojlanadi. Ishlab 
chiqarish uchun investitsiya ajratish ish bandligiga sabab bo‘lib, yangi 
asbob-uskunalarni ishlatish va yangi ish o‘rinlarini yaratib beradi. 
Ma’lumki bozor-bu turli mexanizmlardan iborat bo‘lib, turli 
mahsulot turlari va xizmatlar uchun tug‘ilajak talab va takliflarni 
muvofiqlashtirib turadi. Unda katta hajmdagi bir-biri bilan bog‘liq 
bo‘lmagan aniq bir mahsulot -ya’ni, turistlik mahsulotni sotib olishga 
xohishi va iloji bor potensial haridorlar harakat qilishadi. Bu yerda tovarni 
sotuvchi hamda bozor harakatlanishi sharoitini o‘zgartiruvchi haridorlar, 
dallollar shuningdek aniq va faol raqobatchilarni aniqlab olish mumkin. 

---

137 
Turizm xizmat bozorida sotish va sotib olishning asosiy manbai 
xizmat hisoblanadi. Haridor va sotuvchidan tashqari turistlik xizmat 
bozori mexanizmiga sezirarli darajada dallollik bug‘inlari ham kiradi. 
Turistlik xizmatga bo‘lgan talablar bir necha xil xususiyatlarga ega: 
moddiy imkoniyatli ishtirokchilarning turli - tuman qatnovi, yoshlari, 
maqsad va sabablar: egiluvchanligi, alohida harakterli va differensiyalan-
ganlikning yuqori darajasi: turistlik takliflardan vaqt va masofa bo‘yicha 
uzoqligi.
Turistlik xizmat bozorining muxim xususiyatlaridan yana biri uning