Research papers

ġəfəq Müzəffər qızı Məmmədova
182 
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022
 
yət hissini, əməyə mənəvi tələbatı inkişaf etdir-
mək, onlarda düzlük, doğruçuluq, vicdan, namus, 
kollektivçilik, vətəndaşlıq, namus, təvazökarlıq 
kimi xüsusiyyətləri formalaşdırmaq çox vacibdir. 
Müasir dövrdə yuxarı sinif şagirdləri ilə 
insanın mənəvi keyfiyyətləri və onun müasir hə-
yatda tutduğu mövqe haqqında söhbətlər, dis-
kussiya və disputların keçirilməsinin əhəmiyyəti 
olduqca böyükdür. Gənc nəslə öz həyat tərzini, 
dünyagörüşünü formalaşdırmaq, onlara həm sa-
vadlı, həm də mədəni olmaqla yanaşı, əvvəlki 
nəslin tərbiyəsini müasir baxışlar və hadisələrlə 
uyğunlaşdırmaqda kömək etmək lazımdır. XXI 
əsrin gəncləri daha səmimi, cəsarətli, sərbəst, 
qətiyyətli və romantikdirlər. Bununla belə, onlar 
qədim adət-ənənələrimizə hörmətlə yanaşır, 
özünü və ətrafdakıları başa düşməyə can atırlar. 
Məktəblilərin təlim-tərbiyəsində disput 
mühüm yer tutur və özünün məqsədi, məzmunu, 
ideya istiqaməti cəhətindən təlim prosesinin da-
vamıdır. Disputlar məktəblə həyat arasında əla-
qə yaradır. Belə bir tədbirin tərbiyəvi əhəmiyyə-
ti ondan ibarətdir ki, o, şagirdlərin şəxsiyyətinin 
inkişafına, onların dünyagörüşünün formalaş-
masına, onlarda əxlaqi sifətlərin tərbiyə olunma-
sına, müəyyən biliklər sistemi ilə silahlanması-
na, psixi proseslərin inkişafına və təkmilləşmə-
sinə kömək edir. Disput məktəbin özünün təşkil 
edib keçirdiyi dərsdənkənar məşğələ və ya təd-
bir, məktəbin təlim-tərbiyə işinin tərkib hissəsi 
olub, gənc nəslin həyata hazırlanmasında, onla-
rın dünyagörüşünün inkişaf etməsində geniş im-
kanlar yaradır. 
Yuxarı sinif şagirdləri ilə disputlar müəy-
yən əxlaqi məsələ haqqında rəy mübadiləsi şək-
lində aparılır. Belə mübahisələr şagirdlərin əxla-
qi görüşlərinə və davranışlarına əhəmiyyətli tə-
sir göstərən iş formalarındandır. Disputlar yanlış 
əxlaqi təsəvvürlərlə düzgün əxlaqi təsəvvürləri 
qarşılaşdırmağa və müxtəlif əxlaqi görüşləri bir-
biri ilə müqayisə ilə onların hansının düzgün ol-
masını müəyyən etməyə imkan verir. Burada 
çox müxtəlif rəylər, bəzən hətta bir-birinə zidd 
fikirlər ifadə olunur. Lakin bundan ehtiyat et-
mək lazım deyil, hər bir şagirdə imkan verilmə-
lidir ki, müzakirə olunan əxlaqi məsələyə öz 
münasibətini bildirsin, yoldaşlarının rəyi ilə ra-
zılaşmadıqda onu inkar edən sübutlar üzərində 
düşünsün, həmin rəyin düzgün olmadığını sübut 
etməyə, öz fikrini müdafiə etməyə çalışsın. Dis-
put zamanı rəylərin toqquşması onların tədricən 
dürüstləşməsinə səbəb olur. Bütün bunlar müza-
kirə olunan əxlaqi məsələ üzərində hər bir şagir-
di dərindən düşünməyə, aydın olmayan məsələ-
ləri aydınlaşdırmağa təhrik edir ki, bu da bir çox 
məsələlər üzrə əxlaqi görüş və əqidənin təşəkkül 
etməsinə kömək edir. 
Disputlar gənclərin dünyagörüşünün for-
malaşmasına kömək etməklə yanaşı, həm də on-
larda prinsipiallıq tərbiyə edir, düzgün mülahizə 
yürütməyə, dilin səlisləşməsinə təsir göstərir. 
Disputun maraqlı cəhəti budur ki, burada bu və 
ya digər məsələ haqqında fikirlər toqquşur, şa-
girdlərə öz dünyagörüşünü aşkar etmək və eləcə 
də başqalarının hərəkətlərinə düzgün qiymət 
vermək qabiliyyətlərinə malik olmaq imkanı ve-
rilir. Sərbəstlik nəticəsində şagird necə hərəkət 
edəcəyini şüurlu surətdə dərk edir və bu ideyanı 
həyata keçirmək üçün onda arzu və cəhd oyanır. 
Şagird disputda öz təsəvvürlərini bu və ya digər 
məsələ ətrafında cəmləşdirir və mövzu ilə əlaqə-
dar təcrübələrini, təşəbbüslərini yaddaşında bər-
pa edir, razılaşmadığı məsələlər haqqında düşü-
nür, öz fikirlərini inandırıcı dəlillərlə sübut et-
məyə çalışır. Bu da müzakirə olunan hər hansı 
bir əxlaqi məsələ barəsində şagirdin görüş dairə-
sinin inkişaf etməsinə kömək edir. 
Tərbiyə prosesində şəxsiyyətə hərtərəfli 
təsir göstərmək lazımdır. Həyatda öz mövqeyini 
tutmaq hər bir gəncin arzusudur. Məktəblinin 
mənəvi keyfiyyətlərini formalaşdırmaqdan ötrü, 
ona əxlaqi-etik biliklər, ideya-siyasi baxışlarla 
təsir edərək, onu cəmiyyətdə baş verən hadisələ-
rin səbəbləri haqqında düşünməyə təhrik etmək 
lazımdır. Baxışlar, cəmiyyətin inkişaf qanunları-
nın obyektivliyi haqqında təsəvvürlər şagirdlər-
də məktəb illərində formalaşır. Həyatda fəal 
mövqe tutmaq üçün hadisələrin dərinliyinə nü-
fuz etmək və onların mahiyyətini dərk etmək la-
zımdır. Məsələyə bu baxımdan yanaşıldıqda 
məktəblilərin elmi, əxlaqi-etik, ideya-siyasi bi-
liklərə yiyələnməsi mühüm yer tutur. 
M. Mehdizadə “Ümumtəhsil məktəblərin-
də təlim-tərbiyə prosesinin təkmilləşdirilməsi 
yolları” kitabında yazır: “Elmi mübahisə mənası 
verən disput ümumtəhsil məktəblərində çox za-
man tərbiyə metodu kimi, bu və ya digər əxlaqi 
görüşlər haqqında şagirdlərin (yuxarı siniflərdə) 
fəallaşdırılmasına kömək edir ki, bu da təlimin 
məqsədlərindən biridir” [4, s. 135]. 

---