Research papers

Vüsalə Sərdar qızı Əliyeva 
76 
Research Papers of the Institute of Education of the Republic of Azerbaijan, Volume: 89, Number: 2, 2022
 
Piaje əsas diqqəti uşağın təfəkkürünün in-
kişafında oyunun roluna xüsusi qeyd edir. Piaje-
nin fikrincə, oyun fəaliyyəti assimilyasiya fə-
aliyyətidir ki, burada uşaq subyektin malik ol-
duğu hərəkət sxemlərini reallığa tətbiq etməklə 
reallığı mənimsəyir və ona tabe edir. Oyun fə-
aliyyətinin simvolik təbiəti sərt məkan-zamanla 
məhdudlaşan zəkadan keçid üçün şərait yaradır. 
Oyunun inkişafının aparıcı mexanizmi ki-
mi J. Piaje assimilyasiya mexanizmini belə ad-
landırır: “Psixik assimilyasiya, davranış sxemlə-
rinə obyektlərin daxil edilməsidir ki, onların öz-
ləri də hərəkətlərin təkrarından başqa bir şey de-
yildir.” Oyunda uşaq ətraf aləmi özü üçün mə-
nimsəyir və onu cəmiyyətə uyğunlaşdırır. Hətta 
böyüklərin uşağın davranışına qoyduğu məhdu-
diyyətlər nəticəsində yaranan münaqişələr də 
oyunda mənimsənilir. 
Oyunda simvolu dərk etmək uşağın əvəz-
edici obyektlə müəyyən hərəkəti yerinə yetir-
mək bacarığından danışılır. L.S. Vıqotski “Oyun 
və uşağın zehni inkişafında rolu” məqaləsində 
yazır: “Oyun uşağın maksimal inkişaf zonasını 
yaradır. Oyunda uşaq həmişə orta yaşından, adi 
gündəlik davranışından yuxarıdır; o, sanki başı 
və çiyinləri özündən yuxarıdadır. Oyun, böyü-
dücü şüşənin diqqət mərkəzində olduğu kimi, 
bütün inkişaf meyllərini ehtiva edir; oyundakı 
uşaq, sanki adi davranış səviyyəsindən yuxarı 
sıçrayış etməyə çalışır”. 
Məktəbəqədəryaşlı uşaqlar artıq müstəqil 
nəticələr və ümumiləşdirmələr aparmaq qabiliy-
yətinə malikdirlər. Bu bacarıqların inkişafında di-
daktik oyunların əvəzsiz rolu vardır. Uşaqlar 
üçün nəzərdə tutulmuş bir çox oyunun vəzifələri 
onların əməkdaşlığını, şəkillərin, oyuncaqların 
birgə nümayişini, onların müqayisəsini, obyekt-
lərin xüsusiyyətlərinin müzakirəsini, təsnifat 
üsullarını əhatə edir. Bu, uşaqlar üçün mövcud 
olan biliklərin, onların real və şərti situasiyalarda 
tətbiqi yollarının aktivləşdirilməsinə kömək edir. 
Tapşırığın yerinə yetirilməsi prosesində qarşılıqlı 
bilik və təcrübə mübadiləsi mühiti yaranır. 
Vıqotski, oyunun dərhal həyata keçirilmə-
yən ehtiyaclar olduğunu qeyd edirdi. Məktəbə-
qədər yaşda inkişaf edən və böyüklərlə münasi-
bətlər sisteminə yönəlmiş ümumiləşdirilmiş, 
qeyri-obyektiv təsirlər yalnız xəyali vəziyyətdə 
həll edilə bilər və oyunun yaranmasına səbəb 
ola bilər. 
Məhz xəyali situasiyanın oyunun funda-
mental xüsusiyyəti kimi müəyyən edilməsi Vı-
qotskinin yanaşmasını klassik oyun nəzəriyyələ-
rindən əsaslı şəkildə fərqləndirir. Məktəbəqədər 
yaşda meydana çıxan görünən və semantik sa-
hənin fərqliliyi uşağa xəyali situasiya yaratmağa 
imkan verir ki, bu da oyun fəaliyyəti üçün əvəz-
siz şərtdir: erkən yaşda olan uşaq sözü bir şeylə 
sıx birləşdirir; semantik sahə ilə görünən sahə 
arasında uyğunsuzluğun qeyri-mümkün olduğu 
görünən dəyərlər kimi qeyd edir. Fikir əşyadan 
ona görə ayrılır ki, taxta parçası kukla rolunu 
oynamağa başlayır, çubuq ata çevrilir, qaydalara 
uyğun hərəkət əşyanın özündən deyil, fikirdən 
müəyyən olunmağa başlayır. Bu, uşağın real, 
konkret bilavasitə vəziyyətə münasibətində belə 
bir inqilabdır, onu bütün əhəmiyyəti ilə qiymət-
ləndirmək çətindir. Uşaq bunu dərhal etmir. Bir 
şeydən bir düşüncəni qoparmaq uşaq üçün olduq-
ca çətin bir işdir. Oyun buna keçid formasıdır. 
D.B. Elkonin göstərir ki, oyun və hər şey-
dən əvvəl rol oyunu cəmiyyətin tarixi inkişafı 
zamanı sosial münasibətlər sistemində uşağın 
yerinin dəyişməsi nəticəsində yaranır. Oyunun 
ortaya çıxması nəticəsində əmək bölgüsünün 
mürəkkəb formaları və uşağın məhsuldar əməyə 
cəlb edilməsinin qeyri-mümkünlüyünün aradan 
qalxmasının nəticəsidir. Rol oyununun meydana 
çıxması ilə uşağın inkişafında yeni, məktəbəqə-
dər dövr başlayır. 
D.B. Elkonin rol oyununun yaranması 
üçün ilkin şərtləri adlandırdı: 
1) hərəkətlərin subyektdən ayrılması və 
ümumiləşdirilməsi; 
2) uşaq tərəfindən formalaşmamış (aydın 
ifadə edilmiş funksiyası olmayan) obyektlərin 
başqalarının əvəzi kimi istifadə edilməsi; 
3) öz hərəkətlərinin böyüklərin hərəkətlə-
rindən ayrılması; 
4) öz hərəkətlərini böyüklərin hərəkətləri 
ilə müqayisə etmək və onları müəyyən etmək; 
5) böyüklərin hərəkətləri zəncirinin uşaq 
tərəfindən öz hərəkətlərində təkrar istehsalı. 
Elkonin, həmçinin, uşaq oyununun inkişa-
fının dörd səviyyəsini müəyyən etmişdi, bunlar 
aşağıdakı parametrlərdə fərqlənir: oyun hərəkət-
lərinin xarakteri, oyun rolunun xüsusiyyətləri, 
oyunun inkişafının məntiqi, qaydalara münasibət. 
Oyun, uşağın şüurunun inkişafının ən va-
cib mənbəyi, davranışının özbaşınalığı, müəy-

---