Research papers

UĢaq oyunlarının təĢkilində psixo-pedaqoji əsasların rolu 
75 
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Ġnstitutunun Elmi əsərləri, Cild 89, № 2, 2022 
Oyun prosesində uşaqlar rollar zamanı 
müxtəlif bacarıqlar mənimsəməlidirlər. Məsə-
lən, oyun rolunu öhdəsinə götürə bilmək (yəni, 
roldakı oyunun öhdəliklərini bilməlidir), əmək-
daşlıq bacarığı. 
Rollu oyun davranışının həmişə iki aspek-
ti olur. Birincisi, obyektlərlə rola uyğun hərəkət-
lərdir (həkim iynə vurur, sürücü maşını idarə 
edir və s.); ikincisi, başqa insanlara yönəlmiş 
rollu nitqdir (həkim xəstədən onu narahat edən 
şeyləri öyrənir, müəllim şagirddən soruşur və 
onun cavabını dinləyir). Buna görə də oyun ro-
lunu tam mənimsəmək üçün uşaq təkcə rola xas 
olan şərti obyektiv hərəkətləri yerinə yetirə bil-
məməli, həm də başqa bir oyun rolunun daşıyı-
cısı kimi tərəfdaşla danışa bilməlidir. 
Oyun prosesində uşaqların sosial inkişafı-
nı təmin edən rol hər zaman (faktiki və ya po-
tensial olaraq) digər rollarla əlaqə və münasibət-
lərdə olur. Onlarla birlikdə bütöv bir sistemi təş-
kil edir. Məsələn, tibb bacısı, həkim-həmkar və 
s. rollu oyunda uşaq müxtəlif obrazların daşıyı-
cılarının hərəkətlərinə və nitqinə, onun rolu ilə 
mənaca əlaqəli (məsələn, həkim qarşılıqlı əlaqə-
də olmalı və xəstə ilə bir şəkildə danışmalıdır və 
s.) olduğunu görür. Həmçinin, uşaqlarla oyna-
yarkən, uşaq baş verən süjetdən asılı olaraq öz 
oyun rolunu ehtiyacı olduqda dəyişdirə bilməli-
dir (məsələn, “xəstə olub”, “tibb bacısı”, sonra 
“baş həkim” və s.). Bu çox vacibdir, çünki oyu-
nun süjeti həmişə dinamikdir, oyun prosesində 
inkişaf edir və uşaqlar ona yeni rollar daxil et-
məlidirlər (lakin hər zaman oyuna yeni iştirakçı-
ları daxil etmək istəyi və imkanı olmur). 
Oyun zamanı bütün bu bacarıqlar uşaqlar-
da tədricən inkişaf etdirilir. 4 yaşlı uşaqlar üçün 
oyun rolunu qəbul etmək və təyin etmək, tərəf-
daş-oyuncağa yönəlmiş xüsusi rol oynama hərə-
kətlərini həyata keçirmək, qoşa rol oynaya bil-
mək, tərəfdaşla dialoq qurmaq bacarıqları za-
manla formalaşır. Oyun fəaliyyətini ilk üsulu 
təqliddir. Təqlid uşaqların ilk oyun fəaliyyəti 
hesab olunur. Onlar böyükləri yaxından izləyir 
və onların hərəkətlərini olduğu kimi təkrar et-
məyə çalışırlar. Belə təqlidi oyunun elementləri 
5-6 aylıq uşaqda belə müşahidə edilə bilər. 
Rollu oyunlar süjetli-rollu və dramatik 
olaraq iki yerə bölünür. Rollu oyunlar yaradıcı 
təfəkkürü inkişaf etdirmək və düşünülmüş müx-
təlif vəziyyətlərdə qazanılmış bilik və bacarıqla-
rı tətbiq etmək üçün çox münasibdir. Dramatik 
oyunlar uşağın izləməli olduğu, əvvəlcədən se-
çilmiş süjetlə xarakterizə olunur. Bunlar həm 
fərdi, həm də qrup şəklində həyata keçirilən 
müxtəlif oyunlardır. Dramatik oyunlar sənət, 
peşə bacarıqlarını, insanlarla ünsiyyət qurma ba-
carığını inkişaf etdirir. 
Didaktik oyunlar yorucu təlim prosesini 
uşaqlar üçün həqiqi əyləncəyə çevirən təhsillən-
dirici oyunlardır. Didaktik oyunlar bəzi sistem-
ləri, hadisələri, prosesləri öyrənməyə yönəldilib, 
buna görə də onların əsas məqsədi yeni biliklər 
əldə etmək və onları tətbiq etməkdir. 
Tikinti-quraşdırma oyunlarını uşaqlar ol-
duqca erkən – 1-1,5 yaşından oynamağa başla-
yırlar. Əvvəlcə qatlanan platformalar, kublardan 
tikilmiş evlər quraşdırılır, yalnız bundan sonra 
tikintiyə başlanılır. Bir çoxları tərəfindən tanın-
mış və sevimli LEQO-lar bu sahədə əvəzolun-
maz vəsaitdir. Bu oyunlar müstəqil tikinti-qu-
raşdırma və yaradıcılıq qabiliyyətlərini mükəm-
məl şəkildə inkişaf etdirir, sxemlərin quraşdırıl-
ması isə diqqəti inkişaf etdirir. 
Hərəkətli oyunlar uşaqların fiziki inkişafı-
nı, təlimi, koordinasiya, reaksiya sürəti və s. cə-
hətləri inkişaf etdirir. Yəqin ki, elə bir uşaq yox-
dur (böyüklər də) ki, qaçdı-tutdu, gizlənqaç oy-
namasın. Bunlar uşaqların fiziki inkişafına yö-
nələn oyunlardır. 
Еlə оyunlаr vаrdır ki, оnlаrı bir nеçə qru-
pа аid еtmək оlаr. Məsələn: didаktik, hərəkətli, 
rоllu оyunlаr və s. Yаş аrtdıqcа uşаqlаrın оyun-
lаrа münаsibəti dəyişir. Bu, uşаğın şəхsiyyətinin 
inkişаfı, tələbаtlаrın, mаrаqlаrın məzmununun 
dəyişməsi ilə bаğlıdır. 
Ümumilikdə uşаq оyunlаrının psiхо-pеdа-
qоji vəzifələrini аşаğıdаkı kimi qruplaşdıra bi-
lərik: 

psiхi inkişаf; 

fərdiyyətin inkişаfı; 

mənəvi kеyfiyyətlərin fоrmаlаşmаsı; 

insаnlаrlа münаsibətlərin tənzimlənməsi; 

şəхsiyyət strukturunun fоrmаlаşdırılmаsı; 

yаrаdıcı qаbiliyyətlərin inkişаfı; 

məktəb təliminə hаzırlıq və s. 
J. Piajenin uşağın intellektual inkişafının 
əməliyyat konsepsiyası kontekstində hazırlanmış 
uşaq oyunu nəzəriyyəsi böyük maraq doğurur. O, 
oyunda böyüklər dünyasının qanunlarından 
fərqli, xüsusi qanunlara uyğun qurulmuş uşağın 
unikal, özünəməxsus dünyasının qeyd edirdi. 

---