Respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat texnika universiteti qo‘qon filiali ijtimoiy va gumanitar fanlar kafedrasi dinshunoslik uslubiy qo‘llanma Bakalavrning barcha ta’lim yo‘nalishlari uchun qo‘qon-2023

14-mavzu: Xalqaro tashkilotlarning terrorizmga qarshi kurashining ahamiyati
REJA:

1. 
   Aholining ko‘pchiligini musulmonlar tashkil etadigan mamlakatlarga geografik va etnomadaniy tavsiflar
   
2. 
   Ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash dunyo hamjamiyati uchun dolzarb vazifa
   
3. 
   Ekstremizmning dunyo hamjamiyati, xususan, musulmon dunyosi uchun xavfi
   

Tayanch tushunchalar: Musulmon mamlakatlari, qarshi kurash, qarshi kurashning siyosiy-huquqiy asoslari, diniy ekstremizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari

Jahonda 1,5 milliarddan ortiq kishi islomga e’tiqod qiladi. Musulmonlarning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i Osiyoda, qariyb 30 foizi Afrikada yashaydi. Dunyodagi musulmon jamoalari mavjud bo‘lgan 120 dan ortiq mamlakatdan 40 dan ziyodida musulmonlar aholining ko‘pchiligini tashkil qiladi. Jumladan, Indoneziyada 210, Pokistonda 150, Bangladeshda 110, Nigeriyada 80, Eron va Turkiyada 65, Misrda 60, Marokash va Jazoirda 30, Saudiya Arabistonida 17 milliondan ortiq musulmon istiqomat qiladi. Hindistondagi musulmonlarning soni 140 milliondan ortgan. Bulardan tash-qari, Kavkaz (Ozarbayjon) hamda Rossiyaning Tatariston, Boshqirdiston, Shimoliy Kavkaz (Checheniston, Ingushetiya, Kabardin-Balqar) kabi bir qator mintaqalari, Markaziy Osiyo davlatlarida ham musulmonlar ko‘pchilikni tashkil etishini qayd etish lozim.

Hozirgi kunda islom omili tobora katta kuchga aylanmoqda. U davlatlarning ichki va tashqi siyosati, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga, davlatlararo va xalqaro munosabatlarga ta’sir etib kelmoqda. Hozirda siyosatchilar musulmon olamiga dunyo hamda xalqaro munosabatlar istiqboliga ta’sir ko‘rsatuvchi kuch sifatida qaramoqdalar.
Islom omilining kuchayishida musulmon mamlakatlari hududlarining kattaligi, ya’ni jo‘g‘rofiy-strategik imkoniyatlarining ham o‘ziga xos o‘rni bor.
Ayni paytda, musulmon aholi sonining tez o‘sishi, ya’ni demografik omilni ham nazardan qochirmaslik kerak. Musulmon mamlakatlarida aholining o‘sishi har yili o‘rtacha 2,6% (dunyo buyicha - 1,7%, rivojlangan davlatlarda – 0.9%)ni tashkil etmoqda. Islom dunyosida “demografik port-lash” kuzatilmoqda.
Musulmon mamlakatlarining neft, gaz va bosh-qa tabiiy resurslarning ulkan zahiralariga egaligi o‘arb iqtisodiyoti uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. g‘arb dunyosining Yaqin va O‘rta Sharqdagi uglevodorod resurslariga bo‘lgan bog‘liqligi yaqin istiqbolda ham saqlanib qoladi. Buni anglagan musulmon davlatlari tabiiy resuslardan maksimal ravishda foydalanib, o‘z iqtisodiyotlarini rivojlantirishga harakat qilmoqdalar.
Bir qator musulmon mamlakatlarida chet eldan yangi qurol-yarog‘ sotib olish hamda zamonaviy harbiy infratuzilma yaratish orqali o‘zining harbiy kuch-qudratini oshirish, hatto, ommaviy qirg‘in quroliga ega bo‘lishga intilish jarayonlari tobora kuchayib bormoqda. Pokiston yadroviy qurolga ega bo‘ldi. Zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali yirik musulmon mamlakatlari milliy sanoatni rivojlantirib bormoqda.
Oxirgi paytda ayrim musulmon mamlakatlarining, ayniqsa, Pokiston, Eron, Saudiya Arabistoni, Misr va Indoneziya kabi davlatlarning xalqaro maydondagi ta’siri kuchayib bormoqda. Ayni payt-da, xalqaro maydonda birlashib, yakdil siyosat olib borish yo‘lidagi harakatlar chuqurlashib bormoqda Shu bilan birga, xalqaro islom tashkilotlarining nufuzi ham ortib bormoqda. 1969 yilda tuzilgan Islom konferensiyasi tashkiloti hozirda o‘z safiga 57 mamlakatni qamrab olgani ham shunday xulosa chiqarish imkonini beradi.
XX asrning ikkinchi yarmida xalqaro miqyosda o‘zini baralla namoyon etayotgan xatarli voqeliklardan biri bo‘lgan diniy ekstremizm va undan oziqlanayotgan hamda diniy shiorlar bilan niqoblangan terrorizm ana shu mintaqalar va mamlakatlar hayotiga birdek tahdid solmoqda. Keng ko‘lam va xilma-xil ko‘rinishlar kasb etayotgan ushbu tahdidga qarshi kurash nafaqat musulmon mamlakatlari, balki butun dunyo uchun ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Dastlab saltanat sohiblari va davlat arboblariga qarshi qurolli hujumlar shaklida paydo bo‘lgan siyosiy terrorizmni bugun har qadamda uchratish mumkin. XX asrning 60-yillaridan boshlab, dunyoning butun-butun mintaqalari turli-tuman terrorchilik tashkilotlarining o‘chog‘iga aylana boshladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, bugun dunyo bo‘yicha 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda.
Zamonaviy terrorizmning ikkita alohida xatarli belgisini ajratib ko‘rsatish mumkin: bir tomondan, u tobora shafqatsizroq g‘ayriinsoniy mohiyat, ikkinchi tomondan, aqlga sig‘dirish qiyin jug‘rofiy ko‘lamlar kasb etib bormoqda. Hozirda har kuni dunyoning u yoki bu burchagida kimlarnidir qo‘rquvga solish orqali muayyan maqsadlarga erishishni ko‘zlagan qo‘poruvchilik harakatlari amalga oshirilmoqda. Va, afsuski, ularning soni muntazam oshib bormoqda.
Ekstremizm va terrorizm odamlarning ertangi kunga bo‘lgan ishonchiga putur yetkazibgina qolmasdan, turli diniy e’tiqod vakillari bo‘lgan xalqlar, hattoki, sivilizatsiyalar orasidagi o‘zaro ishonchga ham soya tashlamoqda, jahon taraqqiyotining tamal toshi bo‘lgan xalqaro iqtisodiy va madaniy hamkorlikning rivojlanishiga to‘siq bo‘lmoqda.
Ekspertlarning fikricha, dunyoda faoliyat ko‘rsatayotgan terrorchilik tashkilotlarining yuzdan oshig‘i eng zamonaviy qurollar bilan yaxshi ta’minlangan yirik uyushmalardan iborat. Ular turli qo‘poruvchiliklarni sodir etish jarayonida o‘zaro hamkorlik qiladilar, ma’lumotlar almashadilar, zarur hollarda, bir-birlariga harbiy, moliyaviy va boshqa shakldagi yordamni ko‘rsatadilar. Bunday tashkilotlarning eng yiriklari qatoriga “al-Qoida”, “Al-Jihod al-islomiy”, “At-Takfir val-hijra”, “Abu Sayyof” (Filippin), “Ozod Achex” va “Lashkari jihod” (Indoneziya), “Qurolli islomiy harakat” (Jazoir) kabilarni kiritish mumkin. Oxirgi yillarda xalqaro miqyosda amal qilayotgan yana bir islomiy tashkilot – “Hizb at-tahrir al-islomiy” ham asosli ravishda dunyoning turli mamlakatlarida terrorchilik amaliyotlarni sodir etgan deb hisoblanmoqda.
Dinni qurol qilib olgan bunday ekstremistik harakatlar bugun umuman kishilik jamiyati hayotiga jiddiy tahdid solmoqda. Masalaning yana bir taassufli jihati shundaki, diniy liboslarga o‘ralgan terrorchi tashkilotlarning mutlaq ko‘pchiligi muqaddas islom dinini o‘ziga niqob qilib olgan.
Bayon etilganlarni nazarda tutib fikr yuritilsa, mustaqillik davrida turli ko‘rinishlarda amalga oshirilgan qo‘poruvchilik xurujlari kuchli tashkiliy tuzilmalar va ulkan moliyaviy imkoniyatlarga ega yirik terrorchi tashkilotlar va ularning sheriklari tomonidan xalqaro miqyosda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli qo‘poruvchiliklarning uzviy qismi ekaniga ishonch hosil qilish mumkin.

Mutaxassislar fikricha, «islom» ekstremizmi va u bilan bog‘liq terrorizm dunyoning 15 dan ortiq mamlakatlariga alohida tahdid solmoqda. Yer kurrasining turli qit’alarida joylashgan bunday mamlakatlarni shartli tarzda bir necha guruhga bo‘lish mumkin.

Birinchi guruhga mansub Shimoliy Afrikada joylashgan ayrim arab mamlakatlari, jumladan, eng katta arab davlati bo‘lgan Misr Arab Respublikasi uchun diniy ekstremizm bilan bog‘liq terrorchilik harakatlari haqiqiy muammoga aylandi. 1970–1980- yillarda bunday jarayon Tunisni ham qamrab oldi.
Mazkur mintaqada joylashgan yana bir arab davlati – Jazoirdagi diniy ekstremistik tashkilotlarning qo‘poruvchilik faoliyati tufayli o‘n minglab begunoh insonlar halok bo‘lgan bo‘lsa, radikal oqimlar Sudanda ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning mutlaqo izdan chiqishiga, Darfur mintaqasining dunyoning eng fojiali nuqtalaridan biriga aylanishiga sabab bo‘ldi.
Ikkinchi guruhga Osiyo qit’asida joylashgan yana bir necha arab davlatlarini kiritish mumkin. Turli-tuman siyosiy, iqtisodiy va diniy-mafkuraviy sabablarga ko‘ra, Falastin hududlari, Iroq Respublikasi diniy ekstremizm bilan bog‘liq terrorchilik harakatlaridan katta talafot ko‘rmoqda. Saudiya Arabistoni Podshohligida ham terrorizm o‘zining mudhish qiyofasini namoyon etmoqda. Vaziyatning keskinlashib ketishi diniy arboblarning aksilterror siyosatini faol qo‘llab-quvvatlashga jalb qilinishiga olib kelmoqda. Xususan, 2003 yilning fevralida Saudiya Arabistoni ulamolar Kengashi Podshohlikdagi chet el fuqarolariga hujum qilishni taqiqlovchi fatvo chiqardi. Unda chet elliklarga “kofir” deb qarash islom tamoyillariga mutlaqo zid ekani ta’kidlanadi.
Diniy ekstremistik faoliyatning uchinchi o‘chog‘i Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasida joylashgan de-yish mumkin. Ushbu xatarning olovli nafasi, ayniqsa, Pokiston, Indoneziya, Malayziya hamda Hindiston va Filippinning ayrim hududlarida o‘zining halokatli oqibatlarini namoyon etmoqda. Boshqacha ayt-ganda, qadim-qadimlardan buddaviylik, hinduiylik, islom va boshqa dinlarga e’tiqod qiluvchilar tinch-totuv yashab kelgan ulkan hududda ham ekstremizmning qo‘poruvchilik salohiyati o‘zini ko‘rsatmoqda.
Islom mafkura sifatida musulmonlarni birlashtiruvchi kuchli omil bo‘lib kelgan. Asrlar davomida turli ijtimoiy tabaqalar va millatlarni qamrab olishi natijasida, bugungi kunda islom o‘z rivojlanishida katta qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Islom dini doirasida yuzaga kelgan turli qarama-qarshiliklar oqibatida jangari millatchilik va diniy ekstremizmga asoslangan siyosiy kuchlar va ittifoqlar paydo bo‘lmoqda.
Diniy ekstremistlar dunyoviy jamiyatga nafrat ruhi bilan yo‘g‘rilgan, o‘arb madaniyatini inkor etishga asoslangan g‘oyalarni odamlarning ongiga sing-dirishga harakat qilmoqdalar. Ular iqtisodiy qi-yinchiliklar, aholi moddiy ahvolining og‘irlashuvi, siyosiy kuchlarning qutblashuvi kabi muammolardan foydalanib, konstitutsiyaviy tuzumga qarshi kurash olib bormoqda. Bunday kurash ochiqdan-ochiq to‘qnashuv shakllari (ko‘cha namoyishlari, norozilik chiqishlari, ish tashlash)ni qo‘llab-quvvatlash hamda aholining turli tabaqalari o‘rtasida noqonuniy tar-g‘ibot uslublaridan foydalanib, davlat tizimiga qarshi qo‘poruvchilik olib borish kabi ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmoqda.
Zamonaviy islom radikallariga xos bo‘lgan xususiyatlar ichida dunyoni “oq-qoraga” bo‘lish, odamlar va jamiyatni “o‘zimizniki-begona”larga ajratish “agar kim biz bilan bo‘lmasa, u bizga qarshi” g‘oyasini olg‘a surish hamda hukumat va jamiyatni kufrda (xudosizlikda) ayblash alohida o‘rinni egallashini ta’kidlash zarur.
Xalqaro maydonda islom radikallari ko‘pincha panislomizm, ya’ni “butun dunyoga islomni tarqatish va islom davlatlarini birlashtirish lozimligi” haqidagi g‘oyaga suyanib kelmoqda. Ularning asosiy maqsadi kurashning turli usullaridan, shu jumladan, kuch ishlatishdan foydalanib, hokimiyatni qo‘lga olish. O‘zlarining g‘arazli maqsadlariga yetish uchun ular, hatto, keskin choralar, masalan, jihod e’lon qilishga ham tayyordirlar.
Islom bayrog‘i ostida faoliyat ko‘rsatayotgan ko‘pchilik ekstremistik tashkilotlar bitta reja asosida ish olib borishadi. Bunda qonuniy tuzumni beqarorlashtirish, aholini keng ko‘lamda hokimiyatga qarshi chiqishlarga gij-gijlash, mamlakat rahbariyatini hokimiyatdan chetlatish, islomiy hukumatni shakllantirish (boshida boshqa muxolifat kuchlar bilan birgalikda, keyin esa hokimiyatni o‘z qo‘liga to‘laligicha olish) markaziy o‘rinni egallaydi.
Mazkur rejani amalga oshirishda ekstremistlar terrorchilik amaliyotlarini o‘tkazishga alohida e’tibor berishadi. Bu ularning o‘z maqsadlariga erishishda birinchi navbatda vaziyatni beqarorlashtirishga urinishga harakat qilishlarini ko‘rsatadi. Lekin bunday amaliyotlarning vaqti, ularni o‘tkazishning maqsadga muvofiqligi, siyosiy oqibatlari inobatga butunlay olinmaydi. Ularning fikricha, vaziyatni tizimli ravishda beqarorlashtirish, jamiyatda norozilik kayfiyatlarini uyg‘otish va shu yo‘l bilan hokimiyatni qo‘lga olish uchun qulay sharoit yaratish muhim hisoblanadi. Ekstremistlar g‘oyasi bo‘yicha bitta muvaffaqiyatli o‘tkazilgan yirik terrorchilik amaliyoti xalq qo‘zg‘oloniga turtki bo‘lishi mumkin.
Diniy ekstremizmni o‘ziga qurol qilib olgan terrorchilarning butun dunyoning nafratini qo‘zg‘atgan 2001 yil 11 sentabrda sodir etgan vahshiyliklari bashariyat tarixidagi eng mash’um sahifalardan bo‘lib qolishiga hech kim shubha qilmaydi.
O‘tgan asrning 70-yillari intihosidan boshlab Afg‘oniston diniy ekstremizm va fundamentalizmning eng yirik o‘chog‘iga aylana boshladi. Ushbu mamlakatdagi siyosiy beqarorlik tufayli turli mamlakatlardan o‘zining xunuk qilmishlari uchun badarg‘a bo‘lgan qora kuchlar Afg‘onistonga oqib keldilar va mustahkam o‘rnashib oldilar. “Tolibon” nomi bilan atalgan ekstremistlar ularga boshpana berdilar. Afsuski, ayrim yirik davlatlar ham o‘zlarining shubhali geosiyosiy manfaatlarini ro‘yobga chiqarish ilinjida Afg‘onistondagi radikal guruhlarni amalda qo‘llab-quvvatladilar. Natijada, ushbu mamlakat eks-tremizm va terrorizmning haqiqiy o‘chog‘iga aylandi. Bu hol nafaqat uning, balki unga tutash mamlakatlarning xavfsizligiga ham tajovuz solgani yaxshi ma’lum.
Ta’kidlash joizki, diniy ekstremizm va u bilan bog‘liq terrorizmning O‘zbekistonga kirib kelishida aynan Afg‘oniston o‘ziga xos darvoza vazifasini o‘tadi. O‘tgan asrning so‘nggi yillarida mazkur mamlakatdan panoh topgan, “Tolibon” harakati va “al-Qoida” tashkiloti bilan mustahkam aloqalar o‘rnatgan diniy-siyosiy guruhlar O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlaridagi barqarorlikka putur yetkazishga intilib kelmoqda.
1948–49-yillari tashkilot a’zolari Falastindagi Arab–Isroil urushida mustaqil jangovar birlik sifatida Isroil qo‘shinlariga qarshi jang qildi. Urushdan keyin esa “birodarlar” yetakchilari Misr rahbariyatini jur’atsizlikda ayblab, mamlakatda qator terrorchilik harakatlarini amalga oshirdi. Bunga javoban, hukumat tashkilotni qattiq ta’qib ostiga oldi va 1949 yilning fevralida Hasan al-Banno o‘ldirildi.
1950–1960-yillarda “birodarlar”ga rahbarlik qilgan Sayyid Qutb tashkilot faoliyatining yanada radikallashuviga zamin yaratdi. Xususan, u 1965 yilda yozgan “Yo‘ldagi belgilar” kitobida arab jamiyati “johiliya” davriga qaytib, ma’naviy tanazzulga uchradi, bunday vaziyatda asl dindorlar jamiyatdan ajralib, alohida jamoalar tuzishlari hamda johiliyaga aylangan jamiyatni islomlashtirish uchun jihod olib borishlari lozim, degan g‘oyani ilgari surdi. Bunda u “jihod” tushunchasini dinsizlarga hatto, uning talqiniga qo‘shilmagan musulmonlarga qarshi qurolli kurash ma’nosida qo‘llay boshladi.
Bundan tashqari, Sayyid Qutb ilk marta dunyoviy hukumat va o‘ziga qo‘shilmagan musulmonlarga nisbatan “takfir” (kofirlikda ayblash)ni qo‘llagan holda islomga umuman yot bo‘lgan – “fitna” (amaldagi davlat tuzumiga qarshi qurolli qo‘zg‘olon ko‘tarish amaliyoti)ni yoqlab chiqdi. Shunisi diqqatga sazovorki, hozirda faoliyat yuritayotgan qator diniy-ekstremistik tashkilotlar uchun ham bunday yondashuv mafkuraviy asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
1950-yillarning boshlarida Misr hukumati “Musulmon birodarlar”ga ochiq faoliyat yuritishga ruxsat bergan bo‘lsa-da, tashkilot rahbariyatining Misr inqilobiy Kengashi faoliyatiga ta’sir o‘tkazishga intilishi oqibatida bu huquq bekor qilinib, uning ko‘pchilik faollari qamoqqa olindi. Tashkilot a’zolarining bir qismi Saudiya Arabistoni, Suriya, Iordaniya va Livanga qochib ketishga majbur bo‘ldi.
1964 yilda “birodarlar” faollari amnistiya bilan ozodlikka chiqqach, hukumatga qarshi faoliyatni yangidan boshladilar. Ularning Prezident Jamol Abdul Nosirga bir necha bor suiqasd uyushtirishi oqibatida, tashkilot yana tazyiqqa uchradi va 1966 yili Sayyid Qutb boshchiligidagi bir guruh yetakchilar qatl qilindi. Bu “birodarlar” faoliyatidagi terrorchilik unsurlarining birmuncha susayishiga sabab bo‘ldi.
1970–1981-yillarda diniy uyushma sifatida ochiq faoliyat yuritgan “birodarlar”ning jamiyatdagi ta’siri kengayib bordi. Biroq “Musulmon birodarlari”ning rahbarlari Misrning 1978 yildagi Kemp-Devid va 1979 yildagi Vashington shartnomalari asosida Isroil bilan bir bitimga kelishini tan-qid qilgan holda, hokimiyatga nisbatan murosasiz, radikal muxolifatchilik mavqeiga o‘tdilar.
1979–1989-yillarda tashkilot o‘zining faol harakatini ko‘proq xorijda amalga oshirdi. Jumladan, 1979–82-yillar ichida “birodarlar”ning Suriyadagi bo‘linmasi tomonidan harbiy bilim yurtlari va harbiy xizmatga chaqiruv joylarida sodir etilgan terrorchilik harakatlari natijasida 200 dan ziyod kishi nobud bo‘ldi. 1982 yilning fevralida Xam shahrida “birodarlar” boshlagan qurolli qo‘zg‘olon hukumat qo‘shinlari tomonidan katta talafotlar bilan bostirildi.
“Musulmon birodarlar” Misrda rasman taqiqlangan bo‘lsa-da, deyarli ochiq faoliyat yuritmoqdaki, buni “birodarlar”dan 16 tasi mustaqil deputat sifatida Misr parlamentidan joy olganida ham ko‘rish mumkin.
Garchi, “Musulmon birodarlar” ko‘pchilik davlatlar tomonidan terrorchi tashkilotlar ro‘yxatiga kiritilmagan bo‘lsa-da, guruh o‘zining reaksion mazmunini yo‘qotgani yo‘q. 2004 yilning 12 mayida Misr politsiyasi tashkilotning 54 nafar a’zosini Checheniston, Iroq va Falastinda jangovar tayyorgarlik o‘tish va Misrda davlat to‘ntarishini amalga oshirishni rejalashtirishda ayblab qamoqqa olgani ham fikrimizning isboti bo‘la oladi.
Yuqorida amalga oshirilgan tahlil “birodarlar”ning uzoq yillar davomida olib borayotgan faoliyati Misrda davriy ravishda ijtimoiy-iqtisodiy beqarorlikni keltirib chiqarishi bilan bir qatorda musulmon dunyosiga mansub boshqa davlatlarda radikal islomiy tashkilotlar vujudga kelishiga mafkuraviy va tashkiliy zamin yaratgani haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. “Hizb at-tahrir al-islomiy” tashkilotining faoliyati bunga misoldir.
Tashkilotga 1953 yilda Taqiyuddin Nabahoniy (1909–1979) tomonidan asos solingan.
Dastavval o‘ziga Falastinni ozod qilishni maqsad qilgan Nabahoniy, keyinchalik musulmon davlatlarini birlashtiruvchi xalifalik davlatini qurishni bosh maqsad deb e’lon qildi.
Ta’limot nazariyasi Nabahoniy va uning izdoshi Abdul Qaddim Zallumning “Islom nizomi”, “Islom davlati”, “Xalifalik”, “Islomiy olamga qaynoq nidolar” va “Hizbut-tahrirning tushunchalari”, “Demokratiya – kufr nizomi” va “Siyosiy ong” kabi asarlarida bayon etilgan. Ularda o‘arb sivilizatsiyasi va dunyoviy davlat tamoyillari qoralangan, demokratiya, konstitutsiya, saylov kabi siyosiy institutlar inkor qilingan holda, turli mamlakatlarda radikal «islom» g‘oyalarini targ‘ib qilish, davlat to‘ntarishi orqali hokimiyatni qo‘lga kiritish hamda xalifalikka asoslangan tuzumni o‘rnatish asosiy maqsad sifatida ilgari suriladi.
“Hizbut-tahrir” 1960–70-yillarda bir necha bor hukumatga nisbatan fitna tayyorlashda qatnashganidan so‘ng uning faoliyati Iordaniya va Misrda, ke-yinroq Suriya, Iroq, Misr, Liviya, Tunis va deyarli barcha musulmon davlatlarida, 2003 yildan Rossiya va Germaniyada ham man qilindi.
“Hizbut-tahrir” piramida shaklidagi tuzilishga ega bo‘lib, uning quyi pog‘onasini 5 kishilik “xalqalar”ga birlashgan “dorislar” tashkil etadi. Xal-qaga “mushrif” rahbarlik qilib, 4–5 mushrifdan iborat “mahalliy jihoz” “naqib”ga, naqiblar viloyat darajasida “musoid”ga bo‘ysunadilar. Musoidlar faoliyati mintaqaviy rahbar – “mu’tamad” tomonidan boshqariladi. Tashkilot rahbari – “Amirul-a’zam” tashkilotning oliy bo‘g‘ini – “qi’yodat” orqali mu’tamadlarning faoliyat yo‘nalishini belgilab turadi. Bunday tuzilish tashkilotning o‘z faoliyatini mumkin qadar yashirin olib borish imkonini berish bilan bir qatorda butunlay fosh bo‘lish ehtimolini kamaytiradi.
Hozirgi kunda esa tashkilot rahbarlari tomonidan ilgari surilgan “Arab–Isroil muammolarini hal etishning yagona vositasi – yahudiylarni ommaviy qirg‘in qilishdir”, degan reaksion g‘oya “Hizbut-tahrir”ning haqiqiy mohiyatini belgilab beradi, deyish mumkin.
Yaqin Sharq mamlakatlari hozirgi kunda ham “Hizbut-tahrir” uchun faoliyat markazi sifatida saqlanib qolmoqda. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, faqat Iordaniya, Livan va Falastin hududlarida tashkilotning 3000–5000 a’zosi faoliyat yuritadi. Tashkilotning Bayrutda chop etiladigan “al-Va’y” (“Ong”) jurnali esa hizbiy g‘oyalarni tarqatishga o‘zining ulushini qo‘shib kelmoqda.
“Hizbut-tahrir”ning faol harakati 1970–80-yillardan buyon Pokiston, Indoneziya, Filippin, 1990- yillar boshidan esa Markaziy Osiyo davlatlarida, 2003–2004-yillardan Qrim yarim oroli va Rossiyaning bir qator mintaqalarida kuzatilmoqda.
Bundan tashqari, “Hizbut-tahrir” o‘arbiy Yevropadagi bir qator mamlakatlarda o‘z bo‘linmalariga ega. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, tashkilotning Buyuk Britaniyada joylashgan bo‘linmasi muvofiqlashtiruvchi markaz vazifasini bajarmoqda.
Misr tajribasi haqida gap ketar ekan, yana qu-yidagilarni ta’kidlash zarur.
1970-yillarda boshlangan liberallashtirish siyosati doirasida Misr Arab Respublikasida ko‘ppartiyaviylik tizimi yaratilgan edi. Biroq Misr qonunchiligi diniy asosdagi partiyalar tuzishni taqiqlagani uchun ham islomchilar mamlakat ichki siyosatida qatnasha olmagan edi.
Prezident Muborak tomonidan 1980-yillarda ishlab chiqilgan strategiya “Musulmon birodarlar” va boshqa islom guruhlariga parlamentga yakka tartibda va qonuniy faoliyat ko‘rsatayotgan boshqa partiyalar bilan ittifoqqa kirishgan holda parlament saylovlarida ishtirok etish, o‘z gazetalarini nashr etish, OAVda o‘z ovoziga ega bo‘lishga yo‘l qo‘yib berdi. U islom jangarilari bilan al-Azhar shayxlari o‘rtasida televideniedagi bahslarni moliyaviy ta’minladi.
Biroq radikal islom tashkilotlarining xorijda yashayotgan yetakchilari mavjud tuzumni kuchsiz deb bilar, uni qulatish uchun mamlakat ichida ozgina qo‘zg‘alish bo‘lsa kifoya deb hisoblar edi. Shu sababli radikal islom guruhlari mamlakat ichida ham, tash-qarida ham terrorchilik harakatlari sodir etishning yuqori sur’atini saqlab qolishga intildilar. Jumladan, sayyohlarga nisbatan terror amaliyotini qo‘llash kuchaydi. Islomchilar davlatning iqtisodiy quvvatini izdan chiqarib, so‘ng mamlakatning qonuniy hukumatini qulatishga harakat qilmoqdalar. Davlatga qarshi ochiq qurolli kurash sharoitida islomchilar odamlar ko‘p to‘planadigan joylarda portlatishlarni amalga oshirish, sayyohlarga hujum uyushtirish, avtobus va poezdlarni o‘qqa tutishda davom etmoqdalar. Davlat tomonidan amalga oshirilgan himoya choralariga qaramasdan radikal islom tashkilotlarining qibtiylar va nasroniylarga qarshi terrorchilik harakatlari ham o‘sib bormoqda.
Radikal islom tashkilotlari faolligi va ular amalga oshirayotgan harakatlarning xavfi o‘sib borayotgani hamda oldin qabul qilingan choralarning yetarli samara bermayotganini inobatga olib, Misr hukumati va huquqni himoya qilish idoralari terrorizm va radikalizmga jiddiyroq yondashishga majbur bo‘ldilar.
Musulmon mamlakatlarining diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash strategiyasida ishsizlik, kam ta’minlangan oilalarning yashash darajasining pastligi, savodsizlik, uy-joy yetishmasligi kabi muammolarni yechishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berilayotganini qayd etish lozim. Masalan, Misr hukumati mamlakatning qoloq tumanlari va viloyatlarini rivojlantirishga qaratilgan va ustuvor yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladigan aniq dastur ishlab chiqishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ymoqda. Pokistonda ham terrorchilikni keltirib chiqaruvchi omillarni bartaraf qilishga qaratilgan chora-tadbirlar qatorida, ayniqsa, Afg‘oniston bilan chegaradosh hududlarga tatbiqan, qashshoqlik va ijtimoiy qoloqlikni tugatish asosiy masala sifatida e’tirof etilmoqda.
Bundan tashqari, musulmon mamlakatlari diniy eks-tremizm va zo‘ravonlik muammolarini ilmiy va keng qamrovda yechish bo‘yicha amaliy ishlarni tashkil etmoqda. Jumladan, ilmiy-tekshirish institutlari va strategik markazlarda bu muammoning ilmiy-tizimli tahliliga katta e’tibor berilmoqda. Misrda terrorizmga qarshi kurash bo‘yicha Xalqaro markaz tashkil etilgani ham fikrimizning isboti bo‘la oladi.

Diniy ekstremizm va terrorizm muammosi bilan duch kelayotgan musulmon mamlakatlari ushbu masalani turli xalqaro forumlarda ko‘tarish bilan dunyo jamoatchiligi diqqatini uni hal etishga qaratib kelmoqda.

Shuningdek, radikal kayfiyatdagi islomchilar yashayotgan davlatlar bilan xavfsizlik sohasida hamkorlik qilish va jinoyatchilarni almashish bo‘yicha ikki tomonlama kelishuvlarni imzolashga ham alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, arab davlatlari o‘rtasida xavfsizlik sohasidagi siyosatni tartibga solish va terrorizm muammosini arab davlatlari Ichki ishlar vazirlari majlislarining dolzarb mavzusiga aylantirish yo‘lidagi harakatlar ham shu yo‘nalishdagi ishlarning uzviy qismi hisoblanadi.
Shu bilan birga, radikal islom tashkilotlari va guruhlari yetakchilari harakatlarini muntazam asosda kuzatib borish, ular joylashgan davlatni bu haqda ogohlantirish kabi yo‘nalishda ham ish olib borilmoqda. Masalaning bu jihati, xususan, Misr uchun nihoyatda muhimdir. Zero, 1990-yillarning boshlarida Afg‘oniston va Pokistonda “Musulmon birodarlar”, “Al-Jihod al-Islomiya” va “Al-Jamoa al-Islomiya” kabi Misr islomiy tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan 20 ga yaqin lagerlar faoliyat olib borgan edi. U yerdan qaytib kelgan jangarilar radikal islom tashkilotlariga qo‘shilib, fuqarolar va mamlakat uchun xavf-xatarning ortishiga olib kelar edi.
Umumiy xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, terrorizmga qarshi kurashning xorijiy tajribasi keng qamrovli hodisa bo‘lib, uni o‘rganish, ibratli jihatlarini o‘zlashtirish hamda hayotga tatbiq etish mavjud davlatlarning barchasi uchun bir xilda foydali va shuning uchun ham, muhim ahamiyatga egadir.