Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

ANTROPONİM HAQQINDA*
Antroponimlərin mənşəyini bədii əsərlərdə və bu əsər­lərdə adı çəkilən qədim sakinlərin adlarında axtarmaq da ma­raqlı araş­dırmalara gətirib çıxarır. Bu baxımdan “Dədə Qor­qud” dasta­nın­da xalqımızın yaşayış tərzi, məişəti, soykökü ilə bağlı olan şəxs adları maraq doğurur.

Xalqımızın etnogeni ilə bağlı oğuz tayfalarının soykö­kü­nə işıq salan antroponimlərdən bir qrupu da “Dədə Qorqud”da möv­­­cuddur.

Xalq şairi Anarın qeyd etdiyi kimi, “Dədə Qorqud” dün­yası bu gün yalnız qədim mətnlərdə, yazılı abidələrdə, milli mədəniyyət yadigarlarında qalmış bir dünya deyil, o yaşarı bir dün­yadır və Azər­baycanımızın müxtəlif guşələrində “tərə­kə­mə”, “ayrım” köçəri məi­şətində Dədə Qorqud ruhu, Dədə Qorqud ab-havası, Dədə Qorqud dili bu gün də yaşamaqdadır. “Kitabi-Dədə Qorqud” bütünlüklə Azər­baycan xalqının, dili­mi­zin, torpağımızın abidəsidir” (“Azərbay­can” jurnalı, 1985, №II, səh. 81-83).

Bu cəhətdən “Dədə Qorqud” dastanındakı şəxs ad­ları maraq doğurur ki, bu məqalədə dastanda rast gəldiyimiz bir sıra şəxs adları ilə bağlı mülahizələrimizi bildirmək istəyirik.

Dastandakı şəxs adlarına nəzər salsaq, təxminən aşa­ğı­dakı si­yahı alınar: Dədə Qorqud, Qazan xan, Dirsə xan, Ba­yandur, Bay­be­can, Baybura, Banu Çiçək, Burla xatın, Səlcan xatın, Qaraca (Qaraçuq) Çoban, Bəkil, İmran, Uruz, Bamsı Beyrək, Bu­ğac, Dəli Domrul, Dondar, Qaragünə, Yeynək, Qanlu Qoca, Qutlu Məlik, Şöklü Məlik, Aslan Məlik, San­dal Məlik, Qonur Qoca və s.

Biz bu yazıda Dədə Qorqud, Qazan, Oğuz xan, Qaraca (Qa­raçuq) Çoban, Banu Çiçək, Dondar obrazlarının adları ilə bağlı mülahizələrimizi bildirmək istəyirik.

Qeyd etmək lazımdır ki, “Dədə Qorqud” boylarının ya­ran­-

---------------------------------

* 1988-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycanın onomastika problemlərinə həsr olunmuş elmi-metodiki konfransda oxunmuş məqalə.

ma tarixini, oğuz qəhrəmanlarının soykökünü araşdırmaq bir sıra tədqiqatçıları məşğul etmiş, onların içərisində doğru elmi nəticələrə gələnlər də çoxdur. Biz bu yazımızda həmin araş­dırıcılara öz münasibətimizi bildirməyə çalışacağıq.

Əvvəla, abidənin müdrik qəhrəmanı Dədə Qorqud haq­qında. Bu adın birinci tərəfini təşkil edən “dədə” sözü Azər­baycan əra­zisində “ata” sözü əvəzində işlənmişdir. Təsadüfi de­yildir ki, bir sıra türkdilli xalqlar bu dastanı “Qorqud Ata” ad­landırırlar.

Klassik poeziyamızda bir çox şeirlərdə “dədə” sözü işlən­miş­dir:

Qaibədən dəlil göründün,

Dədəm, xoş gəldin, xoş gəldin.

(Şah İsmayıl Xətai)
Bir ocaqdı, hədyan demə təndirə,

Dədən çox yeyibdi, söymə pendirə.

(Aşıq Ələsgər)
Müasir poeziyamızda B.Vahabzadədən, Ə.Vahiddən gə­tir­diyimiz aşağıdakı misralardan da aydın olur ki, dilimizdə ata sözünü əvəz edən dədə sözü vardır.
O elə baxır ki,

Guya borcu var.

Onun dədəsinə mənim dədəmin.

(Bəxtiyar Vahabzadə)

Məhv oldum özüm, il də yavuqlaşdı, dədəm vay!

Düşdüm nə yaman dərdə, dilim çaşdı, dədəm vay!

(Əliağa Vahid)
Müasir Azərbaycan kəndlərinin bir çoxunda hal-hazırda da “ata”sözünü ifadə “dədə” sözü işlənməkdədir. Canlı danışıq di­lin­­də “Dədəm oğlu qardaşım” (Gədəbəy rayonu) ifadəsinin işlənmə­si də fikrimizi bir daha aydınlaşdırır. Eyni zamanda res­pub­lika­mı­zın Ağsu, Xaçmaz, Füzuli və başqa rayonlarında Də­dəli kəndlə­ri­nin mövcudluğu “dədə” sözünü bir daha bizim söykökümüzə bağlayır.

Dədə Qorqud sözünün ikinci tərəfi Qorqud haqqında maraqlı araşdırmalar aparmış prof. Mirəli Seyidov göstərir ki, bu sözün mənşəyi haqqında bir çox türkoloqlar, o sıradan V.V.Bartold, F.Köprülü, A.N.Samoyloviç, O.Ş.Gökyay, M.Ergin, Abdulqadir İnan, Giziroğlu, V.M.Jirmunski, H.Araslı, M.H.Təhmasib, Ə.Də­mirçizadə və başqaları fikir söy­ləmiş, ciddi elmi araşdırmalar aparmışlar və onun oğuz qəbi­ləsindən olduğunu qeyd etmişlər.

M.Seyidov “Qorqut” sözünün iki tərkib hissədən – “qor” və “qut” sözlərinlən ibarət olduğunu göstərir və “Qut” sözünün “xoş­bəxtlik, bəxt, bərəkət, tale, ruh” mənasında olduğunu qeyd edir³.

“Qut” sözü indi canlı danışıq dilində də işlənməkdədir (Matım-qutum qurudu, ifadəsinin bir tərəfində işlənir) yəni mat-məətəl qaldım, ruhum qurudu.

M.Seyidov qor sözünü “maya”, “od”, “küllə üstü örtül­müş od” kimi mənalandırır. Hal-hazırda bu söz dilimizdə “kül için­də qor” şəklində, yəni “kül içində qalan od” mənasında işlədilir.

Qorqud sözü də müasir Azərbaycaq dilində işlən­mək­dədir. Azərbaycanın bir sıra kəndlərində qovrulmuş buğdaya “qovur­qa”, döyülüb un halına salınmasına isə qorqut de­yirlər. Yəni qorda-odda qovrulan. Ehtimal ki, qorqut sözü bə­rəkət, ruzi ilə bağlı işlənmiş antroponimdi. Dədə Qorqud – ruzi verən, bərəkət gətirən, şənlik gətirən, ruzili ata mənasını da­şımışdır. Dastanda Dədə Qorqudun fəaliyyəti də bu fikri təsdiqləyir.

Prof. M.Seyidov yazır: “Qazanı türkdilli xalqların, o sı­radan azərbaycanlıların həyata, kainata baxışı yaratmış, sonra da o, Qorqud boylarına gəlmiş, yenilənmişdir”. Bununla da, müəl­lif onun kitabi “Dədə Qorqud”dan daha əvvəl xalq arasında əski bir şəxsiyyət kimi yaşadığını demək istəmişdir. O, Qazan sözünün bir tərəfi olan “qaz”, “qas” sözünün ucalığı, yük­sək­liyi bildirdi­yini göstərir. Qafqaz haqqında aparılmış təd­qi­qatlarda qaz, qas sözünün “ucalıq, yüksəlik” mənasını bil­dirdiyi gös­tə­rilir. De­mək, oğuzların baş qəhrəmanı olan Qazan xan adı ululuqla, yük­səkliklə, böyüklüklə bağlıdır.

İbadət Rüstəmov “Dədə Qorqud”da insan gözəlliyi” adlı ki­tabında isə Qazan sözünə öz rəşadətinə, qeyrətinə görə ad qa­zan­maq kimi məntiqi məna verir. Hal-hazırda dilimizdə ad qa­zanmaq sözünün mövcudluğu qazan sözünü dilimizlə doğ­ma­laşdırır.

Azərbaycan ərazisində Qazanla bağlı bir sıra tarixi to­po­nimik adların Qazan antroponiminin xalqımızın soykökü ilə bağlılığını bir daha aşkarlayır. Məsələn:

Qazan köşkü – Cəlilabadda uca dağ başında əski bir ti­ki­linin izləri.
Qazangöl – Girdimin çayı hövzəsində.

Qazandağ – Gəncə tərəflərdə.

Qazanbulaq qəsədəsi – Goranboy rayonu

Qazangöl düzü – Tovuz rayonunda Kürün sol sahilində.

Qazançı kəndi – Culfa ərazisində.

Qazanlı – Yevlax rayonunun Bozdağ sisiləsinin zirvəsi.

Hər iki halda Qazan sözü öz mənşəyinə görə Azər­bay­canla bağlanır. Prof Əbdüləzəl Dəmirçizadə yazır:

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən bir sıra yer adları eyni zamanda tayfa və xalq mə­na­sında işlənmişdir. Bəzən də bunun əksinə olaraq el, tayfa adları yerinə görə həmin adla tanı­nan elin və ya tayfanın yaşadığı ərazini bildirən ad kimi də işlən­mişdir. Bununla belə, bu dastanda bir sıra el və ya tayfa adları daha çox və ya ancaq əsas mənasında (el, tayfa kimi) işlənmiş­dir. Belə adlardan xüsusilə aşağıdakıları qeyd etək olar: “Bayat, Oğuz, Qıpcaq, Səncuq, Tatar, Üç-oq, Boz-oq, Rum, Başı açuq tatyan (Didyan), Tat…”⁴

Biz burada yalnız “oğuz” sözünün üzərində dayanmaq istə­yirik.

Dastanın tədqiqatçılarından Şamil Cəmşidov oğuz qəh­rəmanları haqqında yazır: “Onların vətəni, yerləşdiyi sahə “Oğuz”, “İç Oğuz”, “Daş Oğuz”, yaxud “Oğuz elləri” şəklində gös­tərilir. Adı çəkilən başqa sərhəd xaricindəki yerlərə onlar tə­sadüfi olaraq düşürlər, ya ova çıxırlar, yaxud təsadüfi bir dö­yüşə düşürlərsə də, onlar yenə qayıdıb Oğuza gəlirlər⁵.

Tədqiqatçı dastanda oğuzun 3 mənada işləndiyini gös­tərir.

1. 
   Oğuz el-oba mənasında (məsələn: “Oğuz bir gün yaylağa köçdü”);
   
2. 
   Oğuz “türkmən” sözü kimi xalqın adını bildirir (mə­sələn, “Oğuzun arsızı türkmənin dəlisinə bənzər”);
   
3. 
   Oğuz hökmdarın adıdır, şəxs adıdır (məsələn, “Oğuz xanın ilxıçısı gəlib xəbər gətirdi”);
   
4. 
   Oğuz yer adıdır (məsələn, Dursa xan dişi əhlinin sözü ilə ulu toy elədi… hacət dilədi. İç oğuz, Daş oğuz bəylərin üstünə yığnaq etdi⁶.
   

Göründüyü kimi, oğuz sözü bütün mənalarında bizim torpağımızla, etnogenimizlə bağlıdır. “Oğuznamə” adlı atalar sözü və zərbi-məsəl toplusunun mövcudluğu da bunu bir daha təsdiqləyir.

Dastanın maraqlı surətlərindən Qaraca Çoban və ya Qa­racuq Çoban haqqında. Əvvəla, Qaraca, Qaracuq da dilimizdə doğma sözlərdir. Bəlkə də Qaraca sözü get-gedə dəyi­şilərək Qaraca, Qaracuq şəklinə və ya Qaracuq sözü Qaraca şəklinə düşmüşdür. Bəs onda bu antroponim necə adlanmalıdır. Qaraca sözü Azərbaycan dili üçün nə qədər doğma olsa da, bəzi təd­qi­qatçıların doğru qeyd etdiyi kimi, bu sözü vaxtilə akademik Bartold rus dilinə hərfən “Чёрный пастух» (“Qara çoban”) şəklində tərcümə etdiyindən irəli gəlmişdir. Dastanın tədqiqat­çı­larından Ş.Cəmşidov bu fikirdədir ki, bu surət Qaraçuq Çoban şəklində yazılmalıdır. Suat Hezarçı və Aydın OY kimi türk araş­dırıcılarının və rus alimi V.İ.Kurılevin də bu surətin adını “Qaracuq Çoban” şəklində yazdıqlarını göstərir⁷.

Ş.Cəmşidov bu fikrini Azərbaycanda olan Qaracuq dağı ərazisində yaşayan yerli əhalinin Qaracuq Çobanla bağlı olaraq çoxlu toponim əlamətlərlə əlaqələndirir. “Xalq igidliyinə və qəhrəmanlığına Qaraçuq dağının adı ilə əfsanələr dü­zəlt­diyi bu xariqüladə qəhrəman olsun ki, əslində Qaraçuqlu kimi …Yerli əhalinin Qaraçuq dağı ərazisində göstərdiyi to­ponimik əla­mət­lərdən “Qaraçuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qa­raçuq Çobanın köç yolu”, “Qaraçuq Çobanın sapand daş­ları” və nəhayət, Qaraçuq Çobanın altı hissədən ibarət nəhəng “qəbri” diqqəti cəlb edir”⁸.

Ş.Cəmşidov yazır: “Xalq igidliyinə və qəhrəmanlığına görə adına Qaracuq dağının adı ilə əfsanələr düzəltdiyi və xari­qüladə qəhrəman olsun ki, Qaracuqlu imiş. Yerli əhalinin Qa­raçuq dağı ərazisində göstərdiyi toponimik əlamətlərdən “Qaraçuq Çobanın qoyun arxacı”, “Qaraçuq Çobanın köç yolu”, “Qaraçuq Çobanın sapand daşları” və nəyahət, Qaraçuq Çobanın altı hissədən ibarət nəhəng qəbri” diqqəti cəlb edir”.

“Qaraçuq”, “Qaraca dağ” sözlərindəki “qara” sözü di­li­mizə çox doğmadır. Kiçik dağa xalq Qaraca dağ deyə bilər və get-gedə Qaraca sözü Qaracıq-Qaracuq şəklinə düşə bilər. Azər­baycanın bir çox rayonlarında (Gədəbəy), hətta Bakı yaxınlığında “Qaradağ” adlanan yerlər mövcuddur.

Bir neçə kəlmə də Banu Çiçək haqqında:

“Dədə Qorqud” dastanlarında qızlar banu, qadınlar isə xanım, xatın kimi qeyd olunur.

Banu, xatın, xanım sözləri dilimizdə işlək sözdür. Hal-hazırda xanım sözü ilə yanaşı xanım-xatın ifadəsinin də iş­lən­məsi bu sözün xanım sözü mənasını ifadə etdiyini gös­tərir. “Banu” sözü Azərbaycan qadınlarına verilən adlarda, qız sözünü əvəz edərək işlənmişdir.

Məhin Banu, Xurşud Banu, Ünbül Banu adındakı “banu” qız sözünü əvəz edir. Banu, çiçək sözü də Azərbaycan qızlarına ve­rilən adla əlaqədardır. Xalq ən zərif çiçək və gül adlarını qızlarına vemişdir.

“Dondar” toponimi haqqında. “Dədə Qoqud” das­tanlarda “don” sözü paltar, geyim mənasında işlənmişdir, mə­sə­lən: “At­dan düşüb tacir donu geyindilər”. “Ağ donuma kir əy­ləndi sə­ninçün” və s.

Hal-hazırda Azərbaycanın bir çox yerlərində, o cümlədən Tovuz, Qubadlı və başqa rayonlarında Dondar aldı kəndlərin möv­cudluğu da Dondar antroponimini Azərbaycan xalqının et­no­geni ilə bağlayır.

Yuxarıda adları çəkilən antroponimlər “Dədə Qorqud” abi­dəsinin Azərbaycan xalqının tarixi keçmişi, soykökü ilə ay­rılmaz olduğunu və Dədə Qorqud boylarının qəhrəmanlarının daha qədim tariximizlə səsləşdiyini bir daha aydınlaşdırır.