Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ
Yüklə 4,68 Mb.
|
|
SULTAN SÜLEYMANIN
EKRAN HƏYATI Türk cahangirlərinin Asiyadan Avropaya müzəffər yürüşlərini, türk xalqlarının üç min illik tarixə sahib olan və bu uzun zaman içində yüz iyirmi dövlət, on altı imperatorluq quraraq, dünya coğrafiyasının 20 milyon kilometr civarında önəmli bir qismə sahib olduqlarını, yaşadıqları coğrafiyada zəngin bir mədəniyyət meydana gətirdiklərini qocaman dünya hələ də öz yaddaşında yaşatmaqdadır. Təxminən 7 əsrdən artıq (1299-1922) fasiləsiz olaraq hakimiyyətdə olan və 36 padişahla təmsil edilən Osmanlı (Osmanlıoğulları) dövləti Asiya, Avopa və Afrika qimətələrini əhatə edən güclü və təsirli bir imperatorluq qurmuş, hökmranlığını XIII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etdirərək, bu torpaqlarda islam mədəniyyətini yaymış, böyük xanədanlıq yaratmışdır. Osmanlı dövləti o zaman islamın qoruyucusu olan ən güclü tək dövlət idi. Dövlətin qanunları ilə islam dini dövlətə bərabər idi. Dövlətin ali qərarları da Şeyxülislam tərəfindən təsdiq edilirdi. 36 padşahla tanınan Osmanlı dövlətinin Sultan Süleymanın hakimiyyət illərinə (1520-1566) qədər ilk on padişahı Osmanlı ordusuna komandanlıq edib müharibələrdə iştirak etdikləri halda II Sultan Səlim (1566-1574), III Murad (1574-1595), I Mustafa (1617-1618 və 1622-1623), İbrahim (1640-1648), II Süleyman (1687-1691), II Ahmed (1691-1695) səfərə çıxmamış, səfərə çıxan və müharibəyə komandanlıq edən sonuncu padişah II Mustafa (1695-1703) olmuşdur (bax: Necdet Cakaoğlu. “Bu Mülkün Sultanları 36 Osmanlı padişahı”. İstanbul, 2011, On altıncı baskı, səh. 16). Osmanlı sultanlarının içərisində ən uzun səltənət sürən (46 il) Kanuni Sultan Süleyman (1495-1566) padişahlıq etdiyi təxminən yarım əsr müddətində on üç dəfə Şərqə və Qərbə hərbi səfər edərək Osmanlı İmperatorluğu tarixində rekord sahibi olan Osmanlı padişahı və 71 yaşında son hərbi səfərə çıxaraq, səfər sırasında öz əcəli ilə ölən tək Osmanlı padişahıdır. Osmanlı dövləti siyasi, diplomatik, əsgəri, texnologiya, memarlıq, elm və incəsənət sahəsində qızıl dövrünü onun hakimiyyəti illərində yaşamış, dünyanın ən güclü dövlətlərindən biri olmuşdur. Sultan Süleymanın atası Yavuz Sultan Səlim (padişahlığı 1512-1520) 1495-ci ildə Trabzonda valilik edərkən, yeni doğulmuş oğluna “Quran”dan bir isim vermək istəyir və “Quran” açılan zaman Həzrət Süleymanın adı çıxır. Sultan Süleyman haqqında yazanlar atası Şahzadə Səlimin düşüncələrini belə qələmə almışlar: “Şahzadə Səlim, padişah taxtı üçün qardaşlar arasında çıxan çarpışmaları gözlərinin önünə gətirərək bu səbəbdən dövlətin və millətin nələr itirdiyini, dərin bir hicran içində özü ilə hesablaşarkən duaya başladı: “Rəbbim! Bir gün mənə taxt nəsib edəcəksənsə, başqa bir övlad istəmirəm. Vermə ki, oğlum Süleyman qardaşları ilə savaşmaq məcburiyyətində qalmasın. Bütün gücünü, qüvvətini cihad əmri istiqamətində səfərbər edib kafirlərlə cəngə sərf etsin və müzəffər olsun” (bax: Yavuz Bahadıroğlu. Muhteşem Kanuni Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan. İstanbul, 2011, səh. 42). 25 yaşında Süleymanın padşahlığı dünya tarixfiləri tərəfindən “Möhtəşəm Süleyman” kimi yazılmış, türk milləti isə onu “Kanuni Sultan Süleyman” deyə yad etmişdir. Kanuni Sultan Süleyman atası Yavuz Sultan Səlimin (1467-1520) ölümündən sonra taxta keçən 10-cu Osmanlı padişahıdır. O, Piri Mehmet Paşanın göndərdiyi xəbərlə atası Sultan Səlimin öldüyünü öyrənincə, vaxt itirmədən İstanbula gələrək padşahlıq taxtına oturur. İlk əmri də xalqa haqsızlıq edib vergi alan və vergini verməyənlərə zülm edən Kaptani-Dərya Cafer Ağanın mühakimə edilməsidir. Bu səbəbdən də xalq ona “Kanuni” ləqəbini yaraşdırmışdır. Haqqında yazılanlardan biri də budur: Hökmranlığının ilk günlərində babası (atası) Yavuz Sultan Səlimin sevimli nədimi Hasan Canı hüzuruna çağıraraq ona 3 sual vermişdi.
Suallara təxmin etdiyi cavablar almayınca xata saydıqlarından mümkün olanları ortadan qaldırmış, dövlətin qayda-qanunlarını qorumaq arzusu ilə hökmü padişahlara da keçən bir “Kanunname-i Al-i Osman” hazırlamışdır (bax: Yavuz Bahadıroğlu, səh. 71). “Kanuni Sultan Süleyman qanun yaradan ilk Osmanlı padişahı deyildi. Lakin onun zamanında qanunların yerinə yetirilməsi vəzifəsi Şeyxülislama aid idi. O, zamanın dəyişən şərt və ehtiyaclarına cavab verəcək “Quran”ın bəzi şərh və izahlarını qanunlaşdırdı” (Yavuz Bahadıroğlu, səh. 316). Tarixdə “Möhtəşəm” ünvanı ilə anılan Sultan Süleymanın ehtişamı haqqında türk tarixindəki xataları zərrəbinlə incələyən yabançılar belə onun haqqında yüksək fikirdə olmuşlar. Onlardan bir neçəsi: “Süleyman böyükdü. Yalnız mümkün şərtlərin təsadüflərilə deyil… Bacarığı, əzm və iradə dolayısı ilə də deyil… O, həqiqətən də böyükdü (Sir Edvard S.Creasu) “I Süleyman XVI əsrin ən böyük hökmdarlarından biriydi” (Sir Villiam Sterling Maxvelli) (bax: Yavuz Bahadıroğlu, səh. 71). Dörd ildir ki, ssenarisi Meral Okay tərəfindən yazılmış Türkiyə, Şərq və Qərbin, ümumiyyətlə, dünyada 200 milyon tamaşaçının maraqla izlədiyi “Möhtəşəm Yüzil” teleserialı Osmanlı İmperatorluğunun Sultan Süleyman dövrü ilə bağlı çəkilmişdir. “Möhtəşəm yüzil” teleserialının mövzusu Kanuni Sultan Süleyman və Hürrəm Sultan arasındakı eşq macəraları ilə bərabər Sultan Süleyman dövründə yaşanan başlıca hadisələrdir. Filmdə Kanuni dövründə Osmanlı donanmasının güclənməsi 27 may 1521-ci ildən möhtəşəm ordunun Ədirnəyə hərəkəti, Avropanın qapısı Macarıstan olsa da, Macarıstanın kilidi Belqradın 1521-ci ildə alınması və “Belqrad fatehi” olaraq Sultan Süleymanın İstanbula dönməsi, 1522-ci ildə Rodosun, ayrıca Bodrum, Tahtalı, Aydos qalalarının alınması, 1526-cı ildə Sultan Süleymanın Macarıstan kralı II Layoşun ordusu ilə Mohaş düzündəki zəfəri, bu zəfərdən sonra Budin səfəri, Macarıstanın Osmanlı dövlətinə bağlanması ilə sonuclanan və yeddi aylıq bu səfərdən Sultan Süleymanın 1526-cı ildə böyük bir zəfərlə İstanbula dönməsi Belqrad-Budin arasındakı qalaların fəthi, Macarıstandan Ərəbistana uzanan bir çox torpaqların fəthi, Osmanlı torpaqlarının Asiya, Avropa və Afrika torpaqlarında genişlənməsi, Akdeniz (Aralıq dənizi), Hind Okeanı və Tunadakı (Dunay) dəniz savaşları kimi zəfərlər və 71 yaşında Sultan Süleymanın etdiyi son hərbi səfər filmdə bu və ya digər formada tamaşaçıya xatırladılır. Filmin çoxsaylı peşəkar oyunçu kadrosu vardır: Baş rollar – Kanuni Sultan Süleyman (Halit Ergenç), Hürrem Sultan (Meryem Uzerli ve Vahide Perçin), Ayşe Hafsa Sultan (Nebahat Çehre), Pargalı İbrahim Paşa (Okan Yalavık), Şahzade Mustafa (Mehmet Günsür), Mahidevran Sultan (Nur Fettahoğlu), Rüstem Paşa (Ozan Güven), Şahzade Selim (Engin Öztürk), Şahzade Bayazid (Aras Bulut İynemli), Mihrimah Sultan (Pelin Karahan), Hatice Sultan (Selma Ergeç), Nurbanu Sultan (Merve Boluğur) kimi baş rolların ifaçıları ilə bərabər 100-dən artıq xarakterik rolları canlandıran peşəkar aktyor öz sanbalı və yaddaqalan rolları ilə seçilir. “Möhtəşəm yüzil” teleserialının baş rol oyunçusu Halit Ergenç həm baş rol ifaçısı, həm də bütün hərəkət və davranışında, geyim-kecimində, danışığında, səsində həqiqətən möhtəşəmdi. Sultan Süleymanın sevgisini də, tərəddüd etmədən qəti qərarla cəza verməyini də, mərhəmət və nifrətini də möhtəşəm şəkildə ifadə edən əsil oyunçu, qüdrətli bir aktyor, “Muhibbi” ləqəbi ilə oxuduğu şeirlər, insan kimi duyğulu, padşah kimi qərarlı və sərt Sultanın söylədiyi fəlsəfi düşüncələr, insanlar arasındakı davranış və münasibətə örnək olan “sən haqqa qarşı həyalı, xalqa qarşı vəfalı ol” fikri aktyor Halit Ergençin danışığında özünəməxsus səs və ifadə tərzi ilə səslənir. Oğlu Şahzadə Səlimin içkiyə meylini hiss etdiyindən onun tövbə etməsini, ona məsləhətlərini sərtlik və mülayimlik arasında bir dillə ifadə edərkən Cəlaləddin Rumi Həzrətlərinin “Cənnətin 8 qapısı var. Bunlardan biri tövbə qapısıdır. O biri qapılar açılır, qapanır. Tövbə qapısı isə əsla qapanmaz” deyərkən Möhtəşəm Süleyman (aktyor H.Ergenç) həqiqətən möhtəşəm və müdrikdi. Filmin 124-cü bölümündə Sultan Süleyman (Halit Ergenç) və Cahangir (Tolqa Sarıtaş) arasında keçən dialoq çox maraqla izlənir. Cahangir xəstədir. Hökmdar oğlunun sağalması üçün onun Afyon şurubu içirilməsinə belə razılıq verir. Amma həkim deyir ki, Sultanımızla Şahzadəmizi xəstəliyi eynidir: vicdan əzabı. Biri şahzadə oğlu Mustafaya qıydığı üçün, o biri də bu qətlə mane ola bilmədiyi üçün vicdan əzabı çəkir. Sultan yas tutmağa haqqı olmadığını “mənim yas tutmağa haqqım yox. Öz övladımı öz əlimlə qətl etdim. Necə yas tuta bilərəm” – deyə vicdan əzabı çəkir. Onsuz da qüsurlu doğulub, həyatı boyunca xəstəhal olan Şahzadə Cahangir vicdan əzabından daha da ağır xəstəliyə tutulub ölüm yatağına düşür. Cahangirin ölüm yatağında Sultan Süleyman “Qüsursuz ağlın və vicdanın qüsurlu bədənin qarşısında zəfərindir” deyərək oğlunun ağıl və kamalı qarşısında baş əyir. Hürrəm Sultan (filmdə bu rolu ifaçı Meryem Uzerli və Valide Perçindir) Kanuni Sultan Süleymanın nikahlı xanımı, Şahzadə Məhməd, II Səlim, Şahzadə Bayazid, Şahzadə Cahangirin və Mehrimah Sultanın anasıdır. Krım tatarları tərəfindən qaçırılıb Krım xanlığına satılmış əsli hələ də müəmmalı – gah rus, gah ukraynalı, gah da Rutenyalı (polyak) bir papazın qızı kimi tanınan, əsil adı da Alexandra Lisovska, bəzi mənbələrdə Roksana olan bir cariyədir. Taxta çıxan Kanuni Sultan Süleymana Krım xanlığı tərəfindən hədiyyə edilmişdir. Sultan Süleymanın sevimli xanımı, Şahzadə Mustafanın anası Mahudevran Sultanı padişahın gözündən düşürüb onun sevgilisi, qanuni arvadı olmağı bacaran bir qadın. Cariyə olaraq Sultan Süleymanın hərəminə göndərilən Hürrəmi Süleymanın anası Krım xanının qızı Ayşe Hafza Sultan oğluna cariyə olaraq seçsə də, Hürrəm Sultanın “gözdə”si və onun nikahlı arvadı olmağı bacarmışdır. Tarixçilərin yazdığından və filmdən də göründüyü kimi, Kanuni Sultan Süleyman Hürrəm Sultana vurğundu. O da tam mənasında Sultana aşiqdi. Onların bir-birinə yazdıqları məktublar, şeirlər bu gün də mənbələrdə mövcuddur. Divan ədəbiyyatının “Muhibbi” ləqəbi ilə gözəl qəzəl yazan Sultan şairlərindən biri olan Sultan Süleymanın Hürrəmə yazdığı məktub və şeirlər bu gün də Topqapı Muzeyi arxivində saxlanılmaqdadır. Bu məktub və şeirlər istər Sultan Süleymanın, istərsə də Hürrəm Sultanın dilindən filmdə dəfələrlə səsləndirilərək, xoş təəssürat yaradır. Bu şeirlərdən biri - “Celis-i xəlvətim varım həbibim mah-ı tabanım” belədir:
Enisim, məhrəmim, varım, gözəllər şahı sultanım. Həyatım hasılım ömrüm şarab-ı Kevserim Adnim, Baharım, behcetim, ruzum, nigarım, verd-i xəndanım. Neşatım, işrətim, bəzmim, çırağım, neyyirim, şəmim, Turuncü narü narencim mənim şəm-i şəbistanım. Nəbatım, şəkkərim, gencim, cahan içində bi-rəncim, Əzizim, Yusufum, varım, könül Mısrındaki xanım. İstanbulum, Karamanım, diyar-ı milkət-i Rumum, Bedahşahım və Kıpçakım və Bağdatım Xorasanım. Saçı varım, kaşı yayım, gözü pür-fitnə bimarım, Ölürsəm boynuna qanım mədəd hey na-Müslümanım. Qapında çünki məddahım səni mədh idərim daim, Ürək pür-gam gözüm pür-nəm Muhibbiyəm və hoş halim. Osmanlı tarixinin ən acı səhifələrindən olan Şahzadə Mustafanın ölümü “Möhtəşəm yüzil”in nəfəs çəkmədən seyr edilən 123-cü bölümü Şahzadə Mustafanın Sultan Süleyman tərəfindən boğdurulması səhnəsidir. Bu hadisə vaxtilə tarixçilər, eləcə də filmi seyr edənlər, həmçinin ədəbi ictimaiyyət tərəfindən böyük mübahisə, narahatçılıq və marağa səbəb olmuşdur. Bu, bir tarixi həqiqət olsa belə, bu günün insanı bunu qəbul edə bilmir. Hətta türk telekanallarından birindən eşitdim ki, bir tamaşaçı Kanuni Sultan Süleymanı məhkəməyə verəcək və ondan “Kanuni” ləqəbinin alınmasını istəyəcək. Əlbəttə, bütün bu narahatlıqlar XXI əsrin insanları üçün normal bir narahatlıqdır. Amma, təəssüf ki, yaşanılmış bir tarixin təkərini geri çevirmək mümkün olmadığı kimi, o dövrün sultanlarının, dövrün qanunlarının da üstünə gemək olmaz. Bunlar belə idi, belə yaşanmışdır. Burada Kanuni Sultan rolunun ifaçısı Halit Ergenç və Şahzadə Mustafa rolunun ifaçısı Mehmet Günsürə alqışlar deyirik ki, tarixi hadisəni yaşadan bu tarixi rolu peşəkarlıqla ifa etdilər. Ən çox izlənən 123-cü bölümdə Şahzadə Mustafanın Sultan Süleymanın hökmü və Şeyxülislamın fitvası ilə öldürülməsinin başlıca səbəbkarı Hürrəm Sultanın və kürəkəni Rüstəm Paşanın olduğu da tarixçilər tərəfindən yazılmaqdadır. Hürrəm Sultan gələcəkdə padşahlıq taxtına vaxtilə Sultanın “gözdə”si olan günüsü Mahudevaranın oğlu Şahzadə Mustafanın deyil, oğlanlarından birinin keçməsi üçün bu ölümün labüdlüyü üçün hər cür imkandan istifadə edərək, istəyinə nail olur. Bundan sonrakı bütün bölümlərdə Sultan Süleymanın vicdanını tərk etməyən bir əzab var ki, bunu tamaşaçı hər an hiss edir. Deyirlər ki, Sultan Süleyman Şahzadə Mustafanı boğdururkən, “Quran” oxuyurdu. Onun göz yaşları Quranın səhifələrinə çilənmişdi. Osmanlı dövlətinin bir islam dövləti olduğu bir tarixi həqiqətdir. Dövlətin verdiyi qərarlar Şeyxülislamın fitvası ilə təsdiqlənirdi. Şahzadə Mustafanın ölüm qərarı də Şeyxülislamın fitvasından sonra həyata keçirilmişdi. Deyirlər ki, Sultan Süleyman öləndə onun bir yazılı vəsiyyəti ortaya çıxmışdı. Hadisəni Yavuz Bahadıroğlu belə təsvir edir: “Tarix 7 eylül (oktyabr 1566. Kanuninin inşa etdirib ibadətə açdırdığı Süleymaniyyə Camisi) Yer Süleymaniyyə Camisi. Cənazə namazını Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi qılacaq Cahana hökm edən Kanuni Sultan Süleymanın hökmranlığı oradaca sona çatmışdı. Namaz və dualar bitir. Haqlar hıçqırıqlar arasında halal edilir və canəzə məzara qoyulur. Tam bu əsnada məzar başına təngnəfəs gələn bir Saraylı gətirdiyi qutunu “dəstur”la atlayıb məzara yeləşdirməyə çalışır. Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi “geri dur deyir… nə edirsən” deyə müdaxilə edir. Saraylı əlində sıx tutduğu qutuya baxaraq deyir ki, vəsiyyəti yerinə yetirirəm. “Nə vəsiyyət” – deyə Şeyxülislamın sualına Saraylı “Padişah vəsiyyəti”. Öldüyündə qəbrinə qoymaq şərtilə qutunu mənə əmanət etmişdi, şahidlərim də var. Göstərdiyi şahidlər onun doğru dediyini təsdiq edirlər. Şeyxülislam “Belə şey olmaz, caiz deyildir” – deyərək qutunu adamın əlindən almaq istəyir, adam da vermək istəmir, yüngül bir çəkişmə başlayır. Bu zaman qutunun qapağı açılır. Bir sürü kağız ətrafa dağılır. Ebussuud Efendi kağızlardan birini alıb oxuyunca qıpqırmızı qızarır. Kağızı Sultan Süleymanın məzarına buraxaraq deyir: “Ah, Süleyman… Sən özünü qurtardın. Baxarıq, Ebussuud nə edəcək?” Qutunun içində Sultan Süleymanın sağlığında etdiyi icralara Ebussuud Əfəndinin verdiyi uyğunluq fitvaları var idi. Padşah bütün icraatlarını Şeyxülislamın “fitva”sına bağlamış, beləcə də, özünü bir növ “qarantii”yə almışdı. Amma fitvanı verən Şeyxülislam Ebussuud Əfəndi nə edəcəkdir?.. O, bu üzdən qəhərlənir” (bax: Yavuz Bahadıroğlu. A.k.ə. səh. 175-176). Diqqət çəkən maraqlı, düşündürücü səhnələrdən biri də Sultan Süleymanın xəstələndiyi səhnədir. Hər kəs narahat, hər şey bir-birinə dəyir. Hürrəm Sultan, Rüstəm Paşa, Mehrimah… Şahzadə Cahangir bacısı Mehrimana deyir ki, hər kəs qorxur. Mustafa abi Hünkarımızın ona etimad etməməsindən, Şahzadə Səlim hakimiyyətə gələ bilməməkdən, taxtın Mustafaya keçməsindən, Şahzadə Bayazid hakimiyyətdə oyundan kənarda qalmağından, sən də yalnız qalmaqdan, Hürrəm Sultan övladlarını və Hünkarı itirməkdən qorxur. Mehriman ona: Bəs sən nədən qorxursan? – deyə sual verir. O: – Hər şeydən. Bunların hamısından. Bilirsənmi ən çox nədən qorxuram? – İnsanlardan. Sultan Süleymanın Mahmud, Mustafa, Murad, Mehmet, Abdullah, Selim, Beyazid, Cahangir adlı 8 oğlu olduğu yazılmaqdadır. 8 şahzadənin 5-i Kanuninin sağlığında əcəlləri ilə ölmüş, Mustafa və Beyazid doğdurulmuş, taxt varisi yalnız Selim qalmışdır (bax: “Bu Mülkün Sultanları”, səh. 148). Son iki şahzadə Bayazid və Səlimin taxt davası filmin maraqla izlənən bölümlərindəndir. Oğullarının onun sağlığında belə taxt-tac fikrinə düşməsini öyrənən Sultan Süleyman onları bir-birindən uzaqlaşdırmaq üçün Səlimi Konyaya, Bayazidi Kütahyaya Şahzadə təyin edir. Şahzadə Bayazid qardaşı Şahzadə Səlimlə girdiyi taxt davasında yenilərək İran şahına sığınmağa məcbur olur. Sultan Süleyman Şahzadə Bayazidin tövbə etməsini istəsə də, Bayazid Sultan Süleymanın onun haqqında ölüm qərarı çıxardığını və Şahzadə Səlimin hiyləsindən yaxa qurtara bilməyəcəyini bildiyi üçün tərəddüd edir. Bu barədə Sultan Süleymanın Bayazidə yazdığı “Bi-Günaham deme barı tövbə qıl canım Oğul” şeiri də məlumdur. Şeirin üç bəndi belədir: Ey dəm-a-dəm mazhar-ı tüğyan u isyanum oğul, Taxmayan boynına hərgiz tavk-I fərmanum oğul. Mən qıyarmıydım sana ey Bayezid xanum oğul, Bi-günaham demə bari tövbə qıl canım oğul. Haqq reaya-yı mutie rai itmişdür məni, İstərəm məğlub edəm ağnama zib-i düşməni. Haşalillah öldürürsəm bi-günah nagah seni, Bigünaham deme bari tövbə qıl canım oğul. Tutalım iki əlüm başdan başa qanda ola, Çünki istiğfar edərsün biz də afv etsək nola. Bayezidüm suçunu bağışlaram gəlsən yola, Bigünaham deme bari tövbə qıl canım oğul. Nə qədər Səfəvi Dövləti bir türk dövləti sayılsa da Şah İsmayıl və Yavuz Sultan Səlim arasında 1514-cü ildə gedən Çaldıran müharibəsi hər iki türk dövləti arasındakı bu tarixi hadisə yenə bir haqsızlığa vəsilə olur. Aralarındakı taxt-tac davası üzündən Şah Təhmasibin qardaşı Elkas Mirzə Sultan Süleymana sığındığı kimi, indi də Şahzadə Bayazid Şah Təhmasibə sığınır. Sultan Süleyman hər nə qədər “mənim qəsdim Şah İsmayıl deyil, mənim qəsdim kafirlərin qəlbinə qılınc sancmaqdır” desə də düşmənə sığındığı üçün Sultan Süleyman oğluna qızğındır və aralarındakı münasibət sağlamlaşa bilmir. Odur ki, Sultan Süleyman Elkas Mirzəni Təhmasibə vermədiyi kimi, Şah Təhmasib də Şahzadə Bayazidi müxtəlif bəhanələrlə Sultana vermir. Şah Təhmasib Bayazidə təklif edir ki, artıq Sultan Süleyman qocalmışdır. Birlikdə hərəkət edib onu devirmək vaxtıdır. Bu təklifi çox sərt qarşılayan Bayazidin və oğullarının faciəli günləri başlayır. Sultan Süleyman Şah Təhmasibə məktub göndərib Bayazidi geri verməsini əmr etsə də istəyinə nail ola bilmir. Digər tərəfdən də Şahzadə Səlimin gizlicə Təhmasibə göndərdiyi həddindən artıq məbləğdə qızılın sayəsində Bayazid Səlimin əlinə keçir və oğlanları ilə bərabər boğdurulur. Filmin son bölümü Sultan Süleymanın son hərbi səfəri və ölümü ilə bitirir. Hökmünün və qüdrətinin sürdüyünü göstərmək üçün, oğul itkiləri əzabından və xəstəlikdən əziyyət çəkən Həkimbaşının məsləhətini dinləməyən “mən bu günə qədər nə qərar aldımsa, Ali-Osmanın və müsəlmanların sədaqəti üçündür” deyən 71 yaşlı Sultanın son hərbi səfəri filmin maraqlı anlarıdır. At üzərində “bəyaz saqqalı, bəyaz geyimi ilə nurdan bir minarəyə bənzəyən” Sultan Süleymanın “Hər kəs bilsin ki, bu dünyadan bir Süleyman keçdi, cənab Haqqın qulu Süleyman” sözləri insanoğluna verilən ən məntiqli mesajdır. Son səfərində belə zəbt etdiyi yerlərdə ədaləti bərqərar edən, Budin bəylərbəyi Aslan Paşanın etdiyi haqsızlıqlarla barışmayan, onun ölümünə fərman verən qoca Sultan yenə “zəfərlərdir bir hökmdarın şanını yazdıran” deyir. Təslim olmasına nail olduğu “Zigetvar” qalasının təslimi ilə nəticələnən, fəqət Sultanın ölümü ilə bir vaxta düşən bu qələbə də Sultan Süleyman tarixinin bir parçasıdır. 1561-ci ildə Şahzadə Bayazid oğul İları ilə birlikdə Şahzadə Səlim tərəfindən boğdurularaq öldürülmüşdür. Atası Sultan Süleymanın dəstəyi ilə qalib çıxaran Şahzadə Səlim Kanunidən sonra taxt varisi olmuşdur. Səlim və Bayazid rollarını oynayan Engin Öztürk və Aras Bulut İynemli onların iztirab və həyəcanlarını çox ustalıqla tamaşaçıya çatdırıblar. Filmdə Ayşe Hafsa Sultan rolunun ifaçısı Nebahat Çehre, Parqalı İbrahim Paşa rolunun ifaçısı Okan Yalabık, Mahidevran rolunun ifaçısı Nur Fettahoğlu “mən sarayın sirr küpüyəm” deyən Sünbül Ağa rolunun ifaçısı Selim Bayraktar, Taşlıçalı Yahya rolunun ifaçısı Serkan Altunorak, Atmaca rolunun ifaçısı Sarp Akkaya, Malkoçoğlu Bali bəy rolunun ifaçısı Burak Özçivit, Matrakçı Nasuh rolunun ifaçısı Fatih Al xüsusilə yaddaqalan peşəkarlıq göstərmişlər. Dörd il müddətində (2010-2014) hər həftənin çərşənbə günlərində televiziya seyiricilərinin maraqla izlədiyi 139 bölümlü bu möhtəşəm teleserial bir sıra nöqsanlardan da xali deyildir. Bunu daha çox saray xanımlarının geyim-kecimlərində və bir çox personajın danışığında görmək mümkündür. “Möhtəşəm yüzil” hər nə qədər tarixi hadisələrə əsaslansa da, sənədli tarixi film deyildir. Burada ssenari müəllifinin təxəyyülü, rejissor qənaətləri ayrıcalıq təşkil edə bilər. Fəqət tarixin elə milli-mənəvi dəyərləri var ki, onu tam tərsinə tamaşaçıya təqdim etmək tarix və tarixi mədəniyyətlə bir araya çıxmır. Bu da serialda müşahidə etdiyimiz saray qadınlarına xas olan milli geyimlərdəki düzənbazlıqdır. Bir dini dövlət olan Osmanlı dövlətində hər şeyin islam qayda-qanununa əsaslandığı tarixi bir həqiqətdir. Bu həqiqət içərisində qadın mədəniyyətinin ayrıca yeri olsa da, Osmanlı sarayında yaşayan qadınların, o cümlədən Sultan Süleymanın həyat yoldaşlarının, bacılarının, şahzadə, vəzir xanımlarının geyimlərindəki döşlərinin yarıya qədər açıqlığı bir narazılıq doğurmaya bilməz. Bu geyim-kecimin hərəm dairəsi içərisində göründüyü təəccüb yaratmasa da, qadınların ən ali rütbəli kişilərlə o qiyafətdə söhbətləri təəssüf yaradır. Geyim məsələsində onu da demək yerinə düşər ki, padşahdan, vəzirdən, şahzadədən tutmuş kişilərin geyimləri dövrün milli ənənələrinə nə qədər uyğundursa, qadınların, xüsusən də Sultan Süleymanın, şahzadələrin, paşaların, vəzir əzamların xanımlarının islami ənənədən uzaq yaxası, başı açıq geyim tərzləri də qəbuledilməzdir. Nə Osmanlı, nə də islam tarixində (müasir dövr istisna olmaqla. İndi Şərq qadınları Qərb qadınlarından daha açıq-saçıq geyimlərlə ekranlarda görünürlər) heç zaman qadınlar sinəsi, döşləri açıq şəkildə yad kişilərlə söhbət etməmişlər. Xüsusilə də Osmanlı kimi islam qaydaları üzərində hökm edən bir dövlətin sarayında. Dil məsələsinə gəlincə, məlumdur ki, Osmanlı sarayına gətirilən bütün yabançı xanımlara hər şeydən əvvəl müsəlmanlıqla bərabər türkcə bütün qayda-qanunları ilə öyrədilirdi. Onlar türk-müsəlman ənənəsi üzərində tərbiyə edilirdi. Bu qadınların ləhcələrindəki fərqlilik də xüsusən Hürrəm Sultanın ilk bölümlərindəki rolunu oynayan Meryem Uzerlinin danışığındakı fərqlilik tamaşaçı üçün təbii təsir bağışlayır. Serialın sonrakı bölümlərində Hürrəm Sultan rolunun iştirakçısı, professional usta sənətkar Vahide Perçinin danışığında I Hürrəmin aksenti eşidilməsə də, onun guya öz ana dilində danışması da çox qəribə gəlir (filmdə o, slav əsilli rus qızı kimi təqdim olunur). Hürrəm Sultan prinses Annanı qəbul edir və onunla rusca danışır… (Честь с вами познокомится – deyə prinses Annaya müraciət edir). Əgər Hürrəm Sultan doğrudan da, rus əsillidirsə və uşaqlıqdan bu dildə danışıbsa (o, saraya gətiriləndə bəlli bir yaşda nişanlı qız imiş) o zaman onun Anna ilə danışması normal rusca olardı, o qədər “əzik-üzük” rusca olmazdı. Özü də deyir ki, mən çoxdandır, rusca danışmıram. Əvvəla, Hürrəmin rus, italyan və ya hansı kökdən olması belə bu gün də mübahisəlidir. Yaxşı olardı ki, elə I Hürrəmin danışığı kimi, ya da ən azı elə türkcənin özü kimi danışa idi. Eləcə də filmdə Osmanlı sarayına bu və ya digər məqsədlə müsafir gələn, ticarətlə məşğul olan, başqa dövlətdən gəlib Osmanlı dövlətlərindən maddi yardım istəyən yabançı qadınların danışığının qondarma türkcəsi tamaşaçıya xoş təsir bağışlamır. Kanuni Sultan Süleymanın (1494-1566) müasiri türk dünyasının böyük şairi Məhəmməd Füzulinin (1494-1556) haqqında serialda bir epizodun olmaması da təəssüf doğurur. 1534-cü ildə Kanuni Sultan Süleymanın Bağdada daxil olması ilə Füzuli Sultanı mədh edən qəsidələr yazmış, onun gəlişindən məmnunluğunu bildirmişdir. Aşağıdakı beytdə olduğu kimi:
Ki, ta fəth eyləsin öz şöhrətilə külli-aləmi. (Füzuli. Əsərləri, I c. Bakı, 1988, səh. 511).
Ol ki, məhzi-ədldir zati-vilayətpərvəri. Xali ondan olmasın, yarəb, vilayət ta əbəd, Kim, vilayətdən deyil xali səfeyi – cövhəri. (Əsərləri. II cild. Bakı, 1958, səh. 300).
Doğrudur, Sultan Süleymanın Füzuliyə təyin edilən bu təqaüd barədə bir sıra yozmalar da vardır. Bəziləri tərəfindən “Kanun dönəmində yayqın rüşvət vardı” şəklində yorumlanan məşhur “Şikayətnamə” yayqın rüşvətdən dolayı deyil, maaşının gecikməsinə açıqlanan Füzulinin şəxsi məsələsindən dolayı yazılmışdır” şərhi də inandırıcıdır (Yavuz Bahıdroğlu, adı keçən əsər, səh. 258). Bütün bu tarixi hadisənin, bu əbədi yorumların “Möhtəşəm yüzil” televiziya dizisində yer alması filmin dəyərini bir az da artırardı. Axı Sultan Süleyman özü də “Muhibbi” ləqəbi ilə: Xalq içində mötəbər bir nəsnə yox, dövlət kimi, Olmaya dövlət cahanda bir nəfəs səhhət kimi. Səltənət dedikləri ancaq cahan davasıdır, Olmaya baxtü səadət aləmi-vəhdət kimi. Gər hüzur etmək diləsən, ey Muhibbi, fariq ol, Varmıdır vəhdət məqami güse-i uzlət kimi – gözəl misralar yazan şair idi. Yuxarıdakı kiçik iradlar filmin qiymətinə xələl gətirmir. “Möhtəşəm yüzil”in son dövrlərdə Türk-Osmanlı tarixinin ən möhtəşəm dövrlərindən birini əks etdirən çoxseriyalı film kimi tarixdə yaşayacağına inanıram. Yüklə 4,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|