Reyhan Mirzəzadə azərbaycançiliq və

_______________
Reyhan Mirzəzadə
_________________
sn378
 ca
Mopassan  isə  yazıçının  “ivan  iliçin  ölümü”  adlı  əsərini 
oxuduqdan  sonra  demişdi:“Mən  belə  görürəm  ki,  bütün 
fəaliyyətim  mənasız  imiş,  mənim  on  cildlik  əsərlərimin 
qiyməti yox  imiş".
Yalnız  Flober  və  Mopassan  deyil,  fransız  yazıçısı 
Romen  Rollan,  İrlandiya  yazıçı,  dramaturq  və  romanisti, 
Nobel  mükafatçısı  Corc  Bernard  Şou,  ingilis  yazıçı  və 
dramaturqu,  Nobel  mükafatçısı  Con  Qolsuopsi,  Avstriya 
yazıçı  və  tənqidçisi  Stefan  Sveyq,  eləcə  də  Tolstoyu 
“dünya  vətəndaşı”  adlandıran  bir  çox  Avropa  və  Amerika 
yazıçıları  heyrət  və  məftunluqla  Tolstoyun  dahiliyindən 
dönə-dönə  bəhs  etmişlər.  Qolsuopsi  “Hərb  və  sülh” 
haqqında  demişdi:  “Bu,  yazılmış  olan  bütün  əsərlərin  ən 
əzəmətlisidir”.
Doğrudan  da  “Hərb  və  sülh”  rus  xalqının  dahiyanə 
bir epopeyası, demək olar ki,  rus “lliada ’sıdır.  Bu əzəmətli 
əsər  rus  xalqının  öz  istiqlaliyyəti  uğrunda  apardığı 
qəhrəmanlıq  mübarizəsinin  epik  bir  nəğməsi,  ölməz  bir 
dastanıdır.  Romanı  oxuyan  zaman  məndə  belə  bir  fikir 
formalaşırdı  ki,  əsərin  əsas  qəhrəmanı  nə  Andrey  Bol- 
konski,  nə  Pyer  Bezuxov,  nə  də  Platon  Karatayevdir.  Bu 
həqiqi  və  böyük  qəhrəman  öz  Vətənini  Napoleon  işğal­
çılarından  igidliklə  qoruyan  və  düşməni  rus  torpaqla­
rından,  rus  şəhərlərindən  qovan,  öz  vətənpərvərliyi, 
əzmkarlığı,  döyüşkənliyi  ilə  bütün  Avropanı  sarsıdan  rus 
xalqı,  böyük  bir  millətdir.  Borodino  müharibəsi,  partizan 
dəstələrinin  fəaliyyəti,  rus  əsgərlərinin  şücaəti,  Rusiyanın 
müdafiəsi  uğrunda  aparılan  böyük  mübarizə  unudulmaz 
səhnələrlə  son  dərəcə  istedad  və  sənətkarlıqla  canlan­
dırılmış,  əbədiləşdirilmişdir.  Əsər  dərin  bir  həyat  sevgisi, 
xalqın  varlıq,  qüvvətinə  və  qüdrətinə  dərin  bir  inamla 
yazılmışdır. 
Flober  bu  əsəri  oxuduğu  zaman  “Bu 
Şekspirdir,  bu  Şekspirdir!” -  deyə  heyrətlə qışqırmışdı.
Azərbavcançılıa və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
so 
379 
ca

Qərb  və  Şərq  ölkələri,  Şimal  və  Cənub  xalqları, 
müxtəlif  millətlərdən  olan  oxucular  hələ  yazıçının  sağ­
lığında  ona  güclü  maraq  göstərirdilər.  Tolstoyla  Şərq  ara­
sında  yazıçının  lap  gənclik  illərindən  möhkəm  ünsiyyət 
yaranmışdı.  Kazan  Universitetinin  ərəb-türk  ədəbiyyatı 
fakültəsində  təhsil  alan  Tolstoy,  ömrünün  sonuna  qədər 
Şərq  aləminə  marağını  itirməmiş,  Şərq  Ölkələrində- 
Hindistanda,  Ərəbistanda,  iranda,  Türkiyədə,  Qafqazda, 
o  cümlədən  Azərbaycanda  şöhrət  qazanmış,  bu  yerlərin 
mədəniyyət  xadimləri  arasında  özünə  dərin  hörmət, 
böyük etimad yaratmışdı.
İftixarla  yada  salmaq  istərdim  ki,  görkəmli  azər- 
baycanəsilli  alim,  tarixçi,  şərqşünas,  türkoloq  və  filoloq, 
Kazan  Universitetinin  professoru  Mirzə  Kazım  bəy  Lev 
Nikolayeviçin  sevimli  müəllimi olmuşdur.Tolstoy ərəb,  türk 
və  tatar  dillərini  onun  köməyi  ilə  öyrənmiş,  Azərbaycanın 
gözəl  təbiəti,  qonaqpərvər  xalqı  haqqında  onun  dilindən 
maraqlı  söhbətlər  eşitmişdi.  Azərbaycanın  Xalq  artisti 
Hacağa Abbasov dostu  ədəbiyyat  müəllimi  Əli Qasımovla 
birlikdə  1907-ci  ildə  Lev  Nikolayeviç Tolstoyun  ömrü  boyu 
yaşayıb-yaratdığı  sevimli  kəndi  Yasnaya  Polyanada  dahi 
ilə  görüşü  zamanı  dünya  şöhrəti  qazanmış  qoca  ya­
zıçının  öz  müəllimini  necə  ehtiramla  yad  etdiyini  xatır­
layıb  yazırdı:“Şəkillərdə  gördüyüm  ağ  saqqallı  yazıçı 
başını  qaldırıb  bizə  baxdı,  gözlərini  qıyaraq  gülümsündü, 
köhnə  tanış  kimi  bizim  salamımızı  aldı.  Bu  əsnada  onun 
arvadı  Sofiya  Andreyevna  otağa  daxil  oldu.  Tolstoy  bizi 
nişan  verərək  dedi:“Mənim  qafqazlı  müsafirlərə  artıq 
dərəcədə  ehtiramım  var.  Sən  bilirsən  ki,  Kazan  Uni­
versitetində  oxuyan  vaxt  mənə  Şərq  dillərindən  təlim 
verən  qafqazlı  şərqşünas  professor  Mirzə  Kazım  bəy 
olmuşdur”.
_______________
Reyhan M irzazadə
_______________
ю  
3S0 ca
...Ev  sahibi  Qafqaz  xalqlarının  həyatı,  məişəti  ilə 
maraqlandığı  üçün  bizə  bu  barədə tez- tez suallar verirdi. 
Lev  Nikolayeviç  Şərq  ədəbiyyatından  söhbət  açdı,  Sədi 
və  hafizin  yaradıcılığından  danışdı,  M.F.Axundovu  xatır­
ladı”.
Tanrı  görkəmli yazıçıya  Qafqazı  görmək və bir müd­
dət  burada  yaşamağı  nəsib  etdi.  Tolstoy  1851-ci  ilin 
mayından  1854-cü  ilin  yanvarına  qədər Qafqazda  yaşadı, 
Qafqazın  bir  çox  yerlərində  oldu,  Xəzər  sahilini  gəzdi, 
Nuxaya  və  Tiflisə getdi.  “Uşaqlıq”,  “Gənclik”,  “Rus  mülkə­
darının  го та п Г ш   burada  yazdı.  Sonralar  bir  çox 
əsərlərində  Qafqazı  vəsf etdi.  Yazıçı  məktublarının  birin­
də Qafqazı  “Məhəbbət ölkəsi” adlandırdı.
Daim  füsunkar təbiət qoynunda  yaşamağa  üstünlük 
verən  Lev  Nikolayeviç  Tolstoy  1828-ci  il  avqustun  28-də 
Tula  quberniyasının  Yasnaya  Polyana  kəndində  varlı 
zadəgan  ailəsində  dünyaya  gəlmiş,  ailənin  beş  övladın­
dan  dördüncüsü  idi.  Hələ  uşaq  ikən  valideynlərini  itirmiş 
Tolstoyun  ilk əsəri də “Uşaqlıq” adlanır.
1854-cü  ildə  orduya  çağırılıb  zabit  kimi  Krım  müha­
ribəsində  iştirak  edən  yazıçı,  həmin  il  Sevastopola,  döyü­
şən  orduya  dəyişdirilir.  Hərbi  qulluq  zamanı  gənc  yazıçı­
nın  müharibə  səhnələrini  düzgün,  canlı  təsvir  edən  “Se­
vastopol  hekayələri”ni  yazır.  Onu  da  deyim  ki,  orduda 
xidmət  edərkən  Tolstoy  göstərdiyi  şücaətlərə  görə  orden 
və  medallarla təltif olunmuşdu.
Yazıçı  34  yaşında  dostluq  etdiyi  həkim  ailəsinin  qızı 
18  yaşlı  Sofya  Andreyevna  Berslə  ailə  qurmuşdu.  Onlar 
48  il  qarşılıqlı  hörmət  və  sevgi  ilə  ömür  sürmüşdülər.  Bu 
evlilikdən  ailədə  13  övlad  dünyaya  gəlsə  də,  onlardan 
beşi  uşaq  ikən  vəfat  etmişdi.  Gənc  yaşlarından  fransız 
dilini  mükəmməl  öyrənən  Tolstoy,  XVIII  əsr fransız filosof, 
şair və tarixçisi Volterin  və filosof-yazıçısı  Jan-Jak  Russo-
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
ю  
38 J
 oa

nun  əsərlərini  geniş  mütaliə  etmiş,  bu  iki  şəxsiyyətin 
qüvvətli  təsiri  ilə  yaşamışdı.  Onun  bu  barədə  gözəl  bir 
fikri  vardı:“Yaradıcılığın  zəruri  şərtlərindən  biri  bütün 
böyük  yazıçıların  təcrübəsini  dərindən  mənimsəməkdir, 
ö z   sələflərinin  yaratdıqlarını  mənimsə  və  irəli get”.  Əlbət­
tə  ki,Tolstoy  özü  də  böyük  sələf  idi.  Dahinin  yaradıcılığı 
XX  əsrin  Mahatma  Qandi və  Martin  Lüter Kinq kimi  parlaq 
şəxsiyyətlərinə ciddi təsir göstərmişdi.
İki  əsrdən  artıqdır  ki,  Azərbaycan  və  rus  xalqlarının 
taleyi  qonşu  olaraq  bir-biri  ilə  sıx  bağlıdır.  Bu  dövrdə  iki 
xalqın  mədəniyyəti  bir-birinə  güclü  şəkildə  inteqrasiya 
etmişdir.  Tarixin  müəyyən  mərhələsində,  bir  dövlət  tərki­
bində  yaşadığı  illərdə  də  bəşəri  məqsədlər  naminə  xalq­
larımız  heç  bir  töhfə  və  zəhmətini  bir-birindən  əsirgə­
məmişdir.  Rus  ədəbiyyatında görkəmli  simaların yaradıcı­
lığındakı  yeni  fikir  və  inkişaf  Azərbaycana  da  öz  təsirini 
göstərirdi.  XIX  əsrin  sonu,  XX  əsrin  əvvəllərində  Rusi­
yada  olduğu  kimi,  Azərbaycan  ədəbiyyatında  da  demok­
ratik  fikirlər  güclənməyə  başlamışdı.  Yazıçılar  öz  əsər­
lərində  ictimai  məsələlərə,  kəndlilərin  ağır  güzəranı, 
mülkədar  zülmündən  xilas  olması,  qadın  azadlığı  prob­
lemlərinə  diqqəti  artırmışdılar.  Kəndli  azadlığı  mövzusu 
ilə  məşğul  olan  yazıçılarımız  Tolstoyla  dərindən  m araq­
lanırdılar.  Onun  realist,  ifşaçı  qələmi  Azərbaycan  yazıçı­
larını  ruhlandırır,  onlara  istiqamət  verir,  ədəbiyyatda 
kəndlilərin  vəziyyətinin  real  təsvirinə  kömək  edirdi.  Bunu 
aydın  görmək  üçün  Cəlil  Məmmədquluzadənin  “Danabaş 
kəndinin  əhvalatları”  və  Əbdürrəhim  bəy  Haqverdiye­
vin  “Bəxtsiz  cavan”  kimi  əsərlərini  nəzərdən  keçirmək  ki­
fayətdir.  Həmin  dövrdə  Tolstoy  Azərbaycan  yazıçılarının 
qeyd  etdiyim  kimi,  ən  çox  pərəstiş  etdikləri  sənətkar  idi. 
O,  Azərbaycanın  ədəbi-bədii,  pedaqoji  və  fəlsəfi  fikrinə 
qüvvətli təsir göstərirdi.  Ziyalılarımızın  böyük qismi  ondan
_________________Reyhan_Mirzazada__________________ю__382__03'>_______________
Reyhan Mirzazada
________________
ю  
382
 
03
pedaqoq  və  yazıçı  kimi  çox  şey  öyrənirdilər.Tolstoyun 
əsərləri  Azərbaycan  dilinə  sürətlə  tərcümə  olunurdu. 
1881-1920-ci  illərdə  Bakıda  nəşr  olunan  rus  və  Azər­
baycan  mətbuatında  Tolstoyun  adı  həmişə  ehtiramla 
çəkilmiş,  onun  həyat və  yaradıcılığına  dair  hər  bir  hadisə 
Azərbaycan  ictimaiyyətinin  diqqət mərkəzində olmuşdu.
“Kaspi”  qəzeti  1881-1919-cu  illərdə  Bakıda  rus 
dilində  nəşr  olunan  kütləvi  mətbuat  idi.  Qəzetdə  Rusi­
yanın  bir  sıra  mütərəqqi  fikirli  yazıçı  və  ədəbiyyatşü­
nasları  fəaliyyət  göstərirdi.  Azərbaycan  ziyalıları  “Kas- 
pi”ni  müntəzəm  oxuyur,  Nəriman  Nərimanov,  Firidun  bəy 
Köçərli,  Cəlil  Məmmədquluzadə,  Nəcəf  bəy  Vəzirov  və 
başqaları  qəzetdə  tez-tez  çıxış  edirdilər  Burada  Lev 
Nikolayeviç  Tolstoy  haqqında  müxtəlif  mövzulu  yazılar 
dərc  olunurdu.  O  zaman  nəşr  olunan  “İttifaq",  “Səda”, 
“Təzə  həyat”  qəzetləri  yazıçının  yaradıcılığına  xüsusi  yer 
verirdi.  1894-cü  ilin  may  ayında  Bakıda,  Hacı  Zeyna­
labdin  Tağıyev  teatrında  ədibin  1886-cı  ildə  xalq  teatrları 
üçün  yazdığı  “Əvvəlinci  şərabçı”  adlı  pyesi  ilk  dəfə  Azər­
baycanın  görkəmli  maarif xadimi,  yazıçı,  bir  sıra  lüğət  və 
dərsliklərin  müəllifi  olan  Sultan  Məcid  Qənizadə  tərə­
findən  tərcümə  edilib  tamaşaya  qoyuldu.  Pyes  hərarətlə 
qarşılandı.  Müvəffəqiyyətdən  ruhlanan  Qənizadə,  1896-cı 
ildə  əsəri  kitabça  şəklində  çap  etdirib,  pulsuz  yaydı. 
Xatırlatmaq  istərdim  ki,  süjeti  Belorus  nağılından  götü­
rülmüş  əsərin  böyük  tərbiyəvi  əhəmiyyəti  vardı.  Pyesdə 
patriarxal  kəndli  təfəkkürünə  uyğun  tərzdə  ilk dəfə  arağın 
necə  icad  edildiyi göstərilirdi.  Tolstoy “Rəhmanamı,  yoxsa 
şeytanamı  sitayiş  etməli?”  kimi  digər  məqalələrində  də 
müstəqim  yolla  ifadə  etdiyi  fikirlərini  burada  həyati  və 
əfsanəvi  obrazlar  vasitəsilə  yenidən  təkrar  edirdi:-Spirtli 
içkilərə  meyl  etmə,-deyirdi.“İçki  şeytan  əməlidir.  O,  insan 
mənliyini və  heysiyyətini  alçaldan  bəladır”.
____
Azərbaycançılıq vd vətənpərvərlik məfkurəsi
____
to  
383
 oa

Tolstoyun  dünyəvi  yaradıcılıq  istedadı,  pedaqoji 
fəaliyyəti  ilə  bərabər,  insanpərvərliyi,  alicənablığı,  nəsil­
lərə  aşılanan  dərin  mənəvi  keyfiyyətləri,  ailə  və  övlad- 
sevərliyi,  gənclərə  öz  balası  kimi  münasibəti,  həqiqət  və 
dürüstlüyün tərənnümçüsü  olması,  sülhsevərliyi,  xalqların 
azad,  firavan  yaşaması  naminə  daim  çalışması  ba­
xımından  Azərbaycanın  tanınmış  yazıçısı,  pedaqoqu, 
ədəbiyyatşünas  alimi,  uzun  illər  Azərbaycan  Dövlət 
Universitetində (indiki  BDU) minlərlə tələbəyə dərs demis, 
ədəbiyyat  sahəsində  çoxsaylı  alimlər  ordusu  yaratmış 
filologiya  elmləri  doktoru,  professor  Mir  Cəlal  Paşayevi 
daha  çox  xatırladır.  Mir  Cəlal  Tolstoyu  çox  sevirdi.  Bəlkə 
də  ruhən  və  qəlbən  rus  xalqının  böyük  övladına  olan 
bağlılığı,  oxşar xarakterindən  idi ki, ədibin yaradıcılığında 
Tolstoy  mövzusu  xüsusi  yer  tuturdu.  Mir  Cəlalın  Tolstoya 
özəl  münasibəti  vardı.  Bu  barədə  onun  “Dahi  sənətkar”, " 
Lev  Nikolayeviç  Tolstoy”,  “Böyük  rus  ədibi”,  “Dahi  söz 
ustası”  və  s.  adlı  geniştəhlilli,  maraqlı  faktlarla  zəngin 
olan məqalələri vardır.
Tolstoyun  yaradıcılığına  mükəmməl  bələd  olan  Mir 
Cəlal  yazırdı:  “  Tolstoy  ilk  əsərlərindən  başlayaraq  insanı 
və  onun  taleyini  yaradıcılıq  işinin  mərkəzində  qoyur, 
mövzuların  əsası  sayırdı.  O,  sənətin  böyüklüyünü  də, 
kiçikliyini  də  bunda,  xalqa  münasibətdə  görürdü”.(  “Kom­
munist”  qəzeti,  3  sentyabr  1948-ci  il,  “Dahi  sənətkar” 
məqaləsi)
“Tolstoy  bir  çox  yazıçılara  və  sənətkarlara  xas  olan 
şagirdlik dövrünü  keçirməmişdir.O,həyata  dərin  müşahidə 
və  diqqətlə  yanaşaraq,  yazdığı  ilk  əsərlərindən  etibarən 
böyük  yazıçılar  sırasında  durmuşdur”.  (“Ədəbiyyat" 
qəzeti,  12  sentyabr  1948-ci  il,  “Lev  Nikolayeviç  Tolstoy” 
məqaləsi)
_______________
Reyhan Mirzszadd
________________
ю  3S4 ся
“Ədib var ki,  müəyyən  bir ictimai zümrəni təmsil edir. 
Ədib  var  ki,  müəyyən  bir  dövrü,  məsələni,  ölkəni 
göstərməklə  kifayətlənir.  Ədib  də  var  ki,  günəş  şüası  kimi 
cəmiyyət  həyatının,  insanın  mənəvi  aləminin  bütün  mü­
rəkkəbliyinə  nüfuz  edir,  zaman  keçdikcə,  nəsillər  dəyiş­
dikcə  təsirini  azaltmır,  əksinə,  artırır.  Tolstoy  sənəti  za­
man,  məkan  hüdudu  bilməyən,  həmişə,  hər yerdə  qüdrət 
və  kəsərini  saxlayan  bir sənətdir.
L.N.Tolstoy  böyük  rus  xalqının  bəşəriyyətə,  dünya 
mədəniyyəti  və  ədəbiyyatına  verdiyi  çox  mühüm  sima- 
lardandır.  Dahi  ədib öz xalqının  və zamanının  ləyaqətli və 
xələf oğludur”.  ( “Dahi söz ustası” məqaləsi,  1978-ci il)
Tolstoy  doğrudan  da  sənətin  və  ədəbiyyatın  qar­
şısında  böyük  vəzifələr  qoyan,  sənəti  Mir  Cəlalın  qeyd 
etdiyi  kimi,  zaman,  məkan  hüdudu  bilməyən,  həmişə  hər 
yerdə  qüdrət  və  kəsərini  saxlayan  bir  sənətkar  idi.  O, 
bütün  dünya  xalqları  arasında  həmişə  dostluğun  və  dinc 
həyatın  yaradılmasını  arzulayırdı.  Ədib  humanist  şəx­
siyyət,  parlaq  ziyalı  olaraq,  xalqlar  arasındakı  dostluğu 
pozan,  millətləri  bir-birinin  üzərinə  qızışdıran,  qanlı 
mübarizələrə,  kütləvi  qırğınlara,  insan  tələfatlarına  sürük­
ləyən adamların  xəbis və təhlükəli hərəkətlərinin  qarşısını 
almağı  özünə  vətəndaşlıq  borcu  hesab  edirdi.Yazıçı 
bütün  sənətkarları  xalqa  xidmət  etməyə,  həyatı  əks 
etdirməyə  çağırırdı.  Sənəti  yalnız  həyata  bağlılıqda  görən 
ədib,  ədəbiyyat  və  sənəti  həyatdan  uzaqlaşdıran,  onu 
mənasız  və  məzmunsuz  əyləncəyə  çevirən  qüvvələrlə 
heç bir zaman  barışa  bilmirdi.
Lev  Tolstoy  bədii  düşüncənin  ən  nəhəng  ifadəçisi 
idi.  Dahi  sənətkarın  ölməz  əsərlərində  irəli  sürülən  böyük 
məsələlər  ona  nəinki  rus  xalqı  tarixində,  hətta  bütün 
dünyada,  bütün  mədəni  xalqların  tarixində  əbədi  bir 
şöhrət  qazandırmışdır.  Böyük  sənətkar  öz  bədii  zəkası,
____
Azərbaycançılıq  və vətənpərvərlik məfkurəsi
_____
£o 385 ca

müdrik  düşüncəsi,  insanpərvərlik  mövqeyi,  dərin  sənət­
karlıq  müşahidəçiliyi,  misilsiz  həssaslığı  ilə  bütün  dünya 
oxucularını  heyrətdə  buraxmış,  haqlı  olaraq  ona  “dünya 
vətəndaşı” adını  qazandırmışdır.
Bu  bir  həqiqətdir ki,  dünya ədəbiyyatı tarixində yara­
dıcılıq  vüsəti  etibarı  ilə Tolstoya  bərabər olan  bir sənətkar 
tapmaq  çox  çətindir.  Yazıçı  XIX  əsr  sənətinin  ən  yüksək 
zirvəsinə  qalxmışdır.  Heç  bir  sənətkar  insan  qəlbinin 
sirrlərindən  Tolstoy  qədər  agah  olmamışdır.  O,  sözün 
həqiqi  mənasında  insan qəlbinin  ustadı  idi.  Bu  barədə Mir 
Cəlalın  qeydlərinə  diqqət  yetirək:“Sənətə  müqəddəs  iş 
kimi  baxan  Tolstoy  deyirdi:“Ancaq  o  zaman  yazmaq 
lazımdır  ki,  hər  qələmi  mürəkkəbə  batıranda,  orada  bir 
parça  ət qoyursan”.  Doğrudan  da  Tolstoy sənətə  həyatını 
vermişdi.  0,deyirdi:“0   adam  ki,  qayəsi  şəxsi  səadətdir, 
axmaqdır,  o  adam  ki,  qayəsi  başqalarını  təqliddir,  o,  zə­
ifdir.  O  adam  ki,  qayəsi  başqalarının  səadətidir,  xoş­
bəxtdir!”.
Tolstoy  mənşəyi  etibarı  ilə  zadəganlar nəslinə  mən­
sub  olduğu  halda,  (onun  qraf olaraq  dvoryan  titulu  vardı) 
məhz  səmimi  və  dürüst  təsvirləri  sayəsində  milyonlarla 
kəndlilərin  etiraz  səsini  ifadəyə  qədər  ucala  bilmişdi, 
kütlələri  dilənçi  kökünə  salan  ictimai  səbəbləri,  məzlum 
kəndlilərin  şüurunda  əmələ  gələn  təbəddülatı  qüvvətli  bir 
hiss,  inandırıcılıq  və  cəsarətlə  ifadə  edərək öz tənqidində 
məsələnin  kökünə  gedib  çıxa  bilirdi.  Odur  ki,  Azərbay­
canda da Tolstoy çox sevilirdi.
Mir  Cəlalın  bu  barədə  yazdıqlarından:“Hələ  əsri­
mizin  ilk  illərində  Azərbaycanda  böyük  rus  xalqının  bütün 
görkəmli  yazıçılarına  olduğu  kimi,  Tolstoy  yaradıcılığına 
da artıq maraq duyulmaqda  idi.  1903-1904-cü  illərdə
“Şərqi-rus”  qəzetində  ədibin , iki  hekayəsi  (“Buğda 
dənəsi",  “Zəhmət,  ölüm  və  naxoşluq”)  tərcümə  və  nəşr
_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
ю  
386 ся
olunmuşdur.  Tolstoyun 20-dən  çox hekayəsi  Azərbaycan 
dilində  kitab  şəklində  buraxılmışdır.  “İnsana  çoxmu  yer 
lazımdır?”  (1908),  “Tanrıyamı,  harunamı  xidmət  etməli?” 
(1907),  “Qafqaz  əsiri”  (1912),  “Fransuaza"  (1912)  və 
sairə.  Tolstoyun  hekayələri  oxucular  arasında  tez  yayılır 
və  şöhrət  qazanırdı.  “Qafqaz  əsiri”  bir  neçə  dəfə  nəşr 
olunmuşdur.  Həsənbəy Zərdabi Tolstoyla  şəxsən  yazışır­
dı...Cəlil  Məmmədquluzadə  Tolstoyun  yaradıcılığındakı 
xalqçılıq,  həqiqətpərəstlik  və  sənət  məharətini,  tənqid 
meyllərini  alıb  təbliğ  edirdi.Təsadüfi  deyil  ki,  o,  böyük 
ədibin  ancaq  kəndli  və  torpaq  məsələlərinə  aid  olan 
hekayələrini o  zaman çalışdığı  “Şərqi-rus”  qəzetində  nəşr 
etmişdir.  Bu  hekayələrdən  birini  isə  özü  sadə  xalq  dili  ilə 
tərcümə  etmişdir.  Tolstoyun  xalq  jurnalı  nəşr  edənlər 
üçün  yazdığı  məsləhətləri  (aşağı  təbəqələrin  anlayacağı 
sadə  bir  dildə  yazmaq)  Cəlil  Məmmədquluzadə  öz 
jurnalında əməli olaraq tətbiq edirdi  ”.
Tolstoy kimi  sənətkarların  məhz  Rusiyada yetişməsi 
təsadüfi  deyildi.  Tolstoy  rus  milli  şəraitində  yaranmış  XIX 
əsr  realist  sənətkarlarının  ən  gözəl  ənənələrini  özündə 
toplayan  rus  qüdrətinin  böyük  ifadəçisi  idi.  Mütləqiyyət 
və  təhkimçilik  sisteminə  qarşı  rus  xalqının  apardığı  azad­
lıq  mübarizəsi  ilə  ruhlanan  Tolstoy,  nəinki  rus  həyatının 
misilsiz  təsvirini,  bəlkə  də  dünya  ədəbiyyatının  birinci 
dərəcəli  əsərlərini  yaratmışdı.  O,  yorulmaz  və  fədakar  bir 
zəhmətkeş  idi.  Onun  arxiv,  kitabxana  və  muzeylərdəki  əl 
yazıları  hər  bir  əsər,  hər  bir  cümlə  və  söz  üzərində  nə 
qədər  səylə,  diqqətlə  işlədiyini,  özünə  qarşı  nə  qədər 
tələbkar  olduğunu  aydın  göstərir.  İki  min  səhifədən  ibarət 
böyük “Hərb və  sülh” romanını  o,  yeddi dəfə  düzəltmiş  və 
yenidən  köçürmüşdü.
Mir  Cəlal,  Tolstoyun  öz  sənətinə  müstəsna  dərəcə­
də  tələbkar  olduğu,  yazdığını  dəfələrlə  düzəldib  köçür-
____
Azərbaycançılıq və vətənpərvərlik məfkurəsi
____
so 
3S7
 ea

düyü,  hər  cümlənin,  hər  sözün  üzərində  düşünməkdən 
yorulmadığı,  əksinə,  bundan  həzz  aldığından  geniş  bəhs 
edirdi.  “Qafqaz  təbiətini  və  dağlıların  məişət  tərzini  hey­
rətli  bir  həqiqət  gücü  ilə  verən  “Hacı  Murad”  kimi  bir əsər 
onu  razı  salmadığı  üçün  sağlığında çapa verməmişdi”.
“Dahi söz  ustası”nda  Çernışevskidən  sitat gətirərək, 
Mir  Cəlal  yazır:“N.Q.Çernışevski  “Sovremennk”də  çap 
etdirdiyi  “L.l.Tolstoy.  Uşaqlıq  və  ilk  gənclik.  Hərbi 
hekayələr”  adlı  məqaləsində  hələ  gənc  olan  ədibin 
yaradıcılıq  xüsusiyyətlərini  aydın  görür,  onun əsl sənətkar 
adlandırır,  yaradıcılığının  ideya  və  bədii  əsaslarını  dərin 
təhlil  edərək,  əsərlərində  “qəlbin  dialektikasının”  inikası 
olduğunu  yazırdı...  Kimki  insanı  öz  şəxsiyyətində  öyrən­
mədi,  heç  vaxt  insanları  dərindən  dərk  etməyə  nail  ola 
bilməz...Biz  qabaqcadan  deyirik  ki,  qraf Tolstoyun  indiyə 
qədər  ədəbiyyatımıza  verdikləri  ancaq  onun  gələcəkdə 
görəcəyi  işlərin  rəhnidir”.
1812-ci 
il 
müharibəsində  Vətənin 
taleyi 
həll 
olunurdu.  Xalqın  bir  məqsədi  vardı  ki,  o  da  öz  torpağını 
işğalçılardan  təmizləmək  idi.  Bu  məqsədin  və  bu  qanlı 
mübarizənin  qəhrəmanlıqla  həyata  keçirilməsini,  rus  tari­
xinin  böyük  sınağı  qarşısında  çardan  tutmuş  əsgərə,  ən 
sadə  kəndliyə  qədər  hər  kəsin  öz  vəzifəsini  necə 
fədakarlıqla  yerinə  yetirməsini  Tolstoy  öz  romanında 
ecazkar  bir  həqiqət  və  inandırıcılıq  qüdrəti  ilə  can­
landırmışdı.
Mir  Cəlal  Paşayevin  “Hərb  və  sülh”  haqqındakı 
maraqlı  fikirlərindən  nümunələri  təqdim  etmək  istərdim: 
“Tolstoyun  sənətkar  dühasının  və  eləcə  də  bütün  bəşə­
riyyət  sənət  xəzinəsinin  ən  parlaq  əsərlərindən  biri  məş­
hur tarixi-xalq  epopeyası  -  “Hərb və  sülh”  romanıdır.  Ədib 
göstərir  ki,  insanların  həyatını,  onların  mühüm  maraq­
larını 
- 
sağlamlığı, 
xəstəliyi, 
zəhməti, 
istirahəti,
_______________
Reyhan Mirzəzadə
________________
£o 
388 
ca
fikir,  elm,  şeir,  musiqi,  məhəbbət,  dostluq,  nifrət,  ehtiras­
ları  ilə  təsvir  etmədən  tarixin  bədii  lövhəsini  vermək 
olmaz.  Tolstoy  realizmi  burada  özünü  aydın  göstərir. 
Romanda  tarixi  hadisələrə  yalnız  onların  zahiri,  rəsmi 
tərəfindən  yox,  bir  şairin  dediyi  kimi  “zər tikişli  mərasim 
paltarından  yox,  iç tərəfdən,  cana  yaxın  olan  köynəkdən 
yanaşmaq “bir üsul kimi qoyulmuşdur”.
Romanın  baş  qəhrəmanlarından  biri  Kutuzovdur. 
Əsərdə  o,  xalq  müharibəsinin  əsl  sərkərdəsi,  xalq  fikri, 
iradəsi  və  hissinin  ifadəçisi,  rus  ruhunun  əzəmətli  mücəs­
səməsi  kimi  təsvir  olunur.  Sərkərdə  rus  əsgərlərinin 
həyatını  qayğıkeşliklə  qoruyur,  ordusunu  və  onun  hər  bir 
üzvünü  ata  məhəbbəti  ilə  sevir.  O,  sadə,  təvazökar, 
xeyirxah,  zahiri  parlaqlıqdan  və  xudpəsəndlikdən  uzaq, 
təbii  və  cəsur  bir  insandır.  Mixail  illarionoviç  Kutuzov 
siyasi  xadim  olmaqla  bərabər,  həm  də  müdrik  sərkər­
dədir.  Tolstoya  görə,  onun  gücü  və  qüdrəti  xalq  ilə 
möhkəm  əlaqəsində,  xalqın  dərdlərini,  istəklərini  duyub 
eşitməsindədir.  Romanda general - feldmarşal  Kutuzovun 
siması,  vücudu,  yerişi,  hərəkətləri,  davranışı,  xoş  təbəs­
sümü dəqiqliklə qələmə alınmışdır.
Mir  Cəlal  “Hərb  və  sülh”ü  bəşəri  sənət  nümunəsi 
kimi  dəyərləndirib  daha  sonra  yazır  ki,  müharibə  səh­
nələri  Tolstoyun  əsərində  birtərəfli  və  rəsmi  deyil,  bütün 
dəhşəti,  həqiqi  çılpaqlığı,  qan,  iztirab  və  ölümü  ilə  əhatəli 
bir  şəkildə  təsvir  olunur.  Bu  müharibədə  ədib  xalqı  əsas 
qüvvə  kimi  göstərir  və  müharibənin  ruslar  üçün  ədalətli 
müharibə  olduğunu,  buna  görə  də  rus  xalqında  coşqun 
vətənpərvərlik  hissinin  daha  da  alovlandığını  görü­
rük...1812-ci  il  müharibəsində  partizanların  fəaliyyəti 
məhz  belə  bir  iftixar  hissi  ilə  Tolstoyun  əsərində  əks 
olunur.  Ordu  da,  partizanlar  da,  əhali  də  həmin  bu 
vətənpərvərlik  duyğusu  ilə  yaşayır  və  vuruşurdu.  Qabaq-