Rivojlantirish instituti

Mumlar yuqori molekular yog‘ kislotalarning yuqori mole-
kular spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. Masalan,
asalari mumi — palmitin kislotaning miritsil efiri bo‘lib, u quyi-
dagicha tuzilishga ega:
63
31
31
15
H
C
—
O
O
—
C
—
H
C
O
3
OOCCH
3
OOCCH
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 2
Asetosirka efir. Asetosirka efir — xushbo‘y suyuqlik. 180° C da
qaynaydi. Asetosirka efir murakkab efirlarning kondensatlanish
reaksiyasi orqali olinadi. Bunday murakkab efirning konden-
satlanishini L. Klayzen kashf etgan bo‘lib u quyidagicha boradi.
Dastlab etil asetat natriy etilit bilan birikadi:
5
2
5
2
3
5
2
5
2
3
H
OC
H
OC
ONa
—
C
—
CH
H
NaOC
H
OC
O
—
C
—
CH


Hosil bo‘lgan reaksiya mahsuloti efirning ikkinchi molekulasi bilan
reaksiyaga kirishadi, natijada ikki molekula spirt bilan natriy asetosirka
efir ajralib chiqadi:
3
2
5
3
2
5
2
5
—
— —


O
ONa
CH
C
OC H
CH
C
OC H
OC H
2
5
3
2
5
—
—

O
2C H OH+CH
C = CH
C—OC H
So‘ngra kislota ta’sir ettirilganda oksikroton kislota efiri (I) hosil
bo‘ladi, bu efir esa tezda asetosirka efirga  (II) aylanadi:
3
2
5
3
2
5
–
–
–




HCl
NaCl
O
O
¦
¦
CH
C = CH C OC H
CH
C = CH –C–OC H
3
2
2
5
–
–
O
O
CH
C – CH
C–OC H
                                                                                       II keton  shakl
Asetosirka efir diketenga spirt ta’sir ettirib ham olinadi:
5
2
2
3
3
2
2
—
–


2
O
O
CH
CH
C
C = O+CH CH OH CH
C –CH
C –OC H
O
Asetosirka efirni yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, ikki xil ko‘rinishda
ifodalash mumkin. Birinchi formulaga ko‘ra asetosirka efir bir
vaqtning o‘zida ham efir, ham to‘yinmagan spirtdir: ikkinchi for-
↑ ↓
ONa
OH
 I enol shakl
ONa
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 3
mulaga ko‘ra esa ham efir, ham ketondir. Juda ko‘p tekshirishlar
natijasida ma’lum bo‘ladiki, asetosirka efir bir-biriga o‘tib turadigan
izomer (I va II) lar ekan. Bunday hodisa tautomeriya deyiladi.
Bir-biriga o‘tib turadigan bunday moddalar esa tautomerlar deyiladi.
Keton gruppali moddalar bilan enollar o‘zaro tautomer bo‘lsa,
bunday tautomeriya keto-enol  tautomeriya deb ataladi. Bu
tautomeriyaga asetosirka efirning izomer shakllari misol bo‘la oladi.
Ayrim tautomer moddalar, masalan, asetosirka efirning ikkala
izomeri ham toza holda ajratib olingan va mavjuddir.
Asetosirka efir ikki tautomer shaklda uchragani uchun keton
hamda enollarga xos bo‘lgan kimyoviy reaksiyalarga kirishadi.
Masalan, u boshqa ketonlar kabi natriy bisulfitni va sianid kislotani
biriktirib oladi, gidroksilamin, gidrazin bilan oson reaksiyaga
kirishadi.
3
2
2
5
3
2
2
5
–
–
–
–

O
O
O
¦
CH
C–CH
C–OC H
HCN
CH
C–CH
C–OC H
¦
siangidrin
Vodorod ta’sirida asetosirka efir molekulasidagi karbonil gruppa
qaytarilib 
β-oksimoy kislotaning etil efiri hosil bo‘ladi:
3
2
2
5
2
3
2
2
5
O
CH –C – CH –COOC H
H
CH –CHOH –CH –COOC H


Asetosirka efir enollarga xos bo‘lgan reaksiyalarga ham kiri-
shadi. U piridin ishtirokida galoid angidridlar bilan atsillash reak-
siyasiga kirishadi:
HCl
H
COOC
—
CH
C
—
CH
Cl
O
—
C
—
CH
H
COOC
—
CH
C
—
CH
5
2
3
3
5
2
3
¦
¦






Asetosirka efir kimyo sanoatida kislotalarni, keton birikmala-
rini va ketokislotalarni  sintez qilishda xomashyo sifatida foy-
dalaniladi.
Metakril kislotaning metil efiri.  Bu efir o‘tkir hidga ega bo‘lgan
rangsiz suyuqlik, 101°C qaynash temperaturasiga ega. Uni
CN
OH
OH
3
OCOCH
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 4
aseton, sian kislota va metanolni qo‘shib quyidagi reaksiya bo‘yicha
olinadi.
O
H
¦
¦
¦¦
2
3
3
3
t
CN
—
C
—
CH
HCN
CH
—
O
C
—
CH





3
2
4
2
3
2
COOCH
—
C
CH
CN
—
C
CH
¦
SO
H
OH
CH
¦










Metakril kislotaning metil efirini polimerlab, yuqori molekular
tiniq shishasimon plastmassa olinadi:
2
2
¦
¦
CH
C
—CH —C —
¦
¦





 





n
n
U organik shisha deb atalib, xalq xo‘jaligining ko‘pgina
tarmoqlarida ishlatiladi.
Yog‘lar
Yog‘lar (glitseridlar) — moylar tabiatda asosan o‘simliklar
urug‘ida, hayvonlar organizmida keng tarqalgan bo‘lib, uch atomli
spirt — glitserinning yuqori molekular to‘yingan va to‘yinmagan
karbon kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir:
2
2
—
—


O
CH
O—C —R
O
CH —O—C —R
O
CH
O—C —R
To‘yingan yog‘ kislotalar, suyuqlanish temperaturasi,    °C


COOH
—
CH
—
CH
12
2
3
      miristin kislota      
53,9


COOH
—
CH
—
CH
14
2
3
      palmitin kislota 
63,1


COOH
—
CH
—
CH
16
2
3
       stearin  kislota   
69,6


COOH
—
CH
—
CH
18
2
3
       araxin    kislota     
76,5


COOH
—
CH
—
CH
22
2
3
      lignotserin kislota 
86,0
3
CH
3
CH
+
OH
3
CH
3
CH
3
CH
3
COOCH
3
COOCH
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 5
To‘yinmagan yog‘ kislotalar




COOH
CH
CH
CH
CH
CH
5
2
5
2
3

 palmitoolein kislota —0,5




COOH
CH
CH
CH
CH
CH
7
2
7
2
3



 olein kislota — 13,4




COOH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
7
2
2
4
2
3






 linol  kis-
lota —5


COOH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
7
2
2
2
2
3






linolen  kislota —11










2
2
2
4
2
3
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH
CH


COOH
CH
CH
CH
7
2


 araxidon  kislota —49,5
Qattiq yog‘lar, asosan, yuqori molekulali to‘yingan karbon
kislotalardan, suyuq yog‘lar esa to‘yinmagan karbon kislotalar-
dan hosil bo‘lgan. Yog‘lar hujayra membranasining struktura
komponentini tashkil etadi va zaxira yoqilg‘ini to‘plashda xizmat
qiladi, ular organizmda oksidlanib katta energiya ajratib chiqaradi.
Yog‘lar tirik organizmda fermentlar ta’sirida gidrolizlanib glitserin
va tegishli karbon kislotalarga ajraladi. Laboratoriyada yog‘larga ishqor
ta’sir etilsa, ular glitserin va sovunga parchalanadi:
Suyuq yog‘lar katalizatorlar (nikel, palladiy) yordamida
vodorodni biriktirib, qattiq yog‘larga aylanadi. Bu usul yog‘larni
gidrogenlash deyilib, uni birinchi marta S. A. Fokin sanoatda ishlab
chiqqan:
35
17
2
35
17
2
2
33
17
2
33
17
33
17
2
H
C
O
—
C
—
O
—
CH
H
C
O
—
C
—
O
—
CH
OC
CH
H
3
H
C
O
—
C
—
O
—
CH
H
C
O
—
C
—
O
—
CH
H
C
O
—
C
—
O
—
CH

 


Baliq moyini gidrogenlab qattiq yog‘ — salomos olinadi. O‘simlik
moylaridan olingan qattiq yog‘lar sut, tuxum va boshqa moylar
bilan aralashtirilib margarin hosil qilinadi. Margarin oziq-ovqat
sifatida keng iste’mol etiladi.
35
17
H
C
O
—
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 6
Sovunlar.  Yuqori molekular karbon kislotalarning natriyli
va  kaliyli tuzlari sovunlar deyiladi. Ular ikki xil usul bilan
olinadi:
1) hayvon yog‘lari o‘yuvchi natriyning suvli eritmasi bilan
qizdirilganda glitserin va yog‘ kislotaning natriyli tuzi — sovun
hosil bo‘ladi:
RCOONa
3
OH
CH
OH
CH
OH
CH
NaOH
3
R
—
C
—
O
H
C
2
2
3
3
5
3
O


 










2) parafinlarni oksidlab hosil qilingan yog‘ kislotalarga ishqor
ta’sir ettirib sovun olinadi:
O
H
COONa
H
C
NaOH
COOH
H
C
2
35
17
35
17


 


Yog‘ kislotalarning natriyli tuzlari qattiq, kaliyli tuzlari esa suyuq
bo‘ladi. Kaliyli tuzlar ko‘k rangda bo‘lganligi uchun ko‘pincha ularni
ko‘k sovun ham deyiladi.
Yog‘larni tejash maqsadida keyingi vaqtlarda yangi sintetik yuvish
vositalari ishlab chiqarilmoqda. Sintetik yuvish vositalari suvda
dissotsilanganda hosil qiladigan ionlariga qarab uch turga bo‘linadi:
1) anionaktiv; 2) kationaktiv va 3) ionaktivmas yuvuvchi
moddalar.
Anionaktiv yuvuvchi moddalar suvda dissotsilanib, kationga
va yuvish xususiyatini saqlagan anionga ajraladi:
2
2

 
-
R —O—SO ONa
R —O—SO O +Na
Kationaktiv  yuvuvchi  moddalar  ham  suvda  dissotsilanib  anionga
va yuvish xususiyatini saqlagan kationga ajraladi:
2
2










Ar
Ar
-
NH
Cl
 NH
Cl
R
R
Ionaktivmas yuvuvchi moddalar suvda dissotsilanmaydi:


2
2
R — O — —CH — CH — O — — H
n
Aniogen sun’iy yuvuvchi moddalar zararsiz va yuvish xususi-
yatining afzalligi bilan boshqa yuvuvchi moddalardan ajralib turadi.
Alkilsulfat, alkilsulfonat va boshqalar shular jumlasidandir.
Yuqori molekular spirtlarning sulfat kislota bilan hosil qilgan
efirlarining tuzlari alkilsulfatlar deyiladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 7
8- rasm. Izoamilasetat olish.
O
H
H
OSO
H
C
H
HOSO
OH
H
C
2
3
29
14
3
29
14



O
H
Na
OSO
H
C
NaOH
H
OSO
H
C
2
3
29
14
3
29
14



To‘yinmagan uglevodorodlar sulfobirikmasining natriyli
tuzlariga alkilsulfonatlar deyiladi va ular quyidagicha olinadi:
HCl
Cl
SO
H
C
Cl
SO
H
C
2
29
14
2
2
30
14




14
29
2
14
29
3
2



C H SO Cl 2NaOH
C H SO Na NaCl +H O
Sintetik yuvuvchi moddalarning sovunlardan afzalligi shundaki,
ular qattiq suvda ham yuvish xususiyatini saqlab qoladi. Ammo
ular juda barqaror va juda qiyinlik bilan parchalanadi. Shuning
uchun ular atrof-muhitga zararli ta’sir etishi mumkin.
Laboratoriya ishlari
1. Izoamilasetat olish
Vyurs kolbasiga 15 ml izoamil spirti va shuncha hajmda
konsentrlangan sirka kislota olib, kolbaning uchini sovitgichga
tutashtiring. So‘ngra tomchi voronka orqali konsentrlangan sulfat
kislota tomizing va aralashmani ohista qizdiring (8-rasm). Reaksiya
natijasida hosil bo‘lgan nok essensiyasi xushbo‘y hidini eslatuvchi
izoamilasetatni kolbaga yig‘ib oling.
(kons.)
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 8
2. Aspirinning olinishi
Kichik konussimon kolba olib, unga 2 g salitsil kislota, 3—3,5  ml
sirka angidrid va 10 ml benzol soling. Kolbaning og‘zini teskari
havo sovitgichi o‘rnatilgan tiqin bilan berkitib, 45—50 minut
davomida aralashmani suv hammomida qizdiring. So‘ngra
aralashmani 20—25 ml suv solingan stakanga quying. Cho‘kmaga
tushgan aspirin kristallarini vakuum ostida filtrlab, ikki marta 10
ml dan benzol solib yuving va filtr qog‘oz orasida quriting.
3. Aspirinning gidrolizi
Probirkaga 0,1 gramm aspirin va 3 ml suv solib eriting, so‘ngra
eritmani bir minut davomida qaynating. Bunda aspirin gidrolizlanib
salitsil va sirka kislotalarga parchalanadi. Salitsil kislota hosil bo‘lganini
bilish uchun unga temir (III)- xloridning 3% li eritmasidan 2—3 ml
tomchilab soling va bunda eritma binafsha rangga bo‘yaladi.
4. Yog‘dan sovun olish
Hajmi 50 ml bo‘lgan konussimon kolbaga 3 ml paxta moyi
yoki 3 g qattiq yog‘ solib, ustiga o‘yuvchi natriyning spirtdagi
20% li eritmasidan 20 ml quying. So‘ngra kolba og‘zini teskari
havo sovitgichi (uzun shisha nay) o‘rnatilgan tiqin bilan berkitib,
bir jinsli eritma hosil bo‘lguncha qaynab turgan suv hammomida
qizdiring. Yog‘ to‘liq sovunlangandan so‘ng gidrolizatni 15 ml osh
tuzining to‘yingan eritmasi bor stakanchaga soling. Bunda hosil
bo‘lgan sovun suyuqlik yuzasiga ajralib chiqadi. Uni filtrlab
suyuqlikdan ajratib oling.
Savol va topshiriqlar
1. Qanday moddalar yog‘lar deyiladi?
2. To‘yingan yog‘ kislotalardan qaysi biri yog‘larning tarkibida uchraydi?
3. To‘yinmagan yog‘ kislotalardan qaysi biri paxta moyining tarkibini
tashkil etadi?
4. Moylar yog‘lardan nimasi bilan farq qiladi?
5. Yog‘larning kimyoviy xossalarini yozing.
6. Yog‘lardan sovun olish reaksiyasini yozing.
7. Qaysi yog‘lardan qanday usul bilan margarin olinadi?
8. Sovun eritmasiga sulfat kislota ta’sirini yozing, eritma ustiga nima ajralib
     chiqadi?
9. Sintetik yuvish vositalarining tarkibi va ularni sovundan afzalligini
ko‘rsating.
10. Yog‘larning xalq xo‘jaligida ishlatilishi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 3 9
Uglevodlar tabiatda juda keng tarqalgan. Bu birikmalar uglerod,
vodorod va kisloroddan iborat. Ularning tarkibi C
n
(H
2
O)
m
 umumiy
formula bilan ifodalanadi. Uglevodlarning ba’zi vakillari ksiloza
C
5
H
10
O
5
, glukoza C
6
H
12
O
6
, saxaroza C
12
H
22
O
11
 va kraxmal
(C
6
H
10
O
5
)
n 
yuqoridagi umumiy formulaga muvofiq keladi, lekin
ba’zilarining tarkibi (metilpentozalar C
6
H
12
O
5
,
 
metilgeksozalar
C
7
H
14
O
6 
dezoksi qandlar) farq qiladi. Murakkab uglevodlar
(selluloza — kletchatka) o‘simlikka chidamlilik va qattiqlik beradi,
inson uchun kiyim-kechak (paxta), qurilish materiallari va oziq-
ovqat sifatida (kraxmal, saxaroza) ishlatiladi.
Uglevodlar klassifikatsiyasi
Uglevodlar organik birikmalarning eng katta sinfi bo‘lib, ular
gidroliz qilinganda, gidrolizga uchramasligiga qarab va gidrolizga
uchrab kichkina molekulalarga bo‘linishiga qarab, ikki gruppaga
bo‘linadi:
1. Oddiy uglevodlar yoki monosaxaridlar (mannozalar);
2. Murakkab uglevodlar. Bular o‘z navbatida shakarsimon kichik
molekulali polisaxaridlar (oligosaxaridlar) ga va shakarga o‘xshamagan
yuqori molekulali polisaxaridlarga bo‘linadi.
Monosaxaridlar
Monosaxaridlarni alifatik poliollarning oksidlangan mahsulotlari
deb qarash mumkin. Chunki bu moddalar tarkibida gidroksil
gruppalar bilan bir qatorda aldegid yoki keton gruppalar ham bo‘ladi.
Ammo monosaxaridlar gidrolizga uchramaydi.
Monosaxaridlarning nomi, ularning molekulasidagi uglerod
atomlar sonini lotincha nomiga «oza» qo‘shimchasi qo‘shib o‘qish
bilan hosil bo‘ladi. Masalan,
C
3
H
6
O
3
—trioza;
C
4
H
8
O
4
—tetroza;
C
5
H
10
O
5
—pentoza;
C
6
H
12
O
6
—geksoza;
C
7
H
14
O
7
—geptoza va hokazo.
X I V  bob.
 Uglevodlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 4 0
Aldegid gruppasiga ega bo‘lgan monosaxaridlar aldozalar, keton
gruppasiga ega bo‘lganlari esa ketozalar deb ataladi.
Tabiatda, asosan, pentoza va geksozalar uchraydi.
Pentozalar. C
5
H
10
O
5
 tabiatda, asosan, birikma holida polisaxarid
pentozalar (C
5
H
8
O
4
)
n 
hamda o‘simlik va daraxt yelimi tarkibida
bo‘ladi. Pentozalar esa yog‘ochda (10—15%), xashakda va urug‘lar
qobig‘ida ko‘p bo‘ladi. Pentozalar monosaxaridlar uchun xos
bo‘lgan barcha reaksiyalarga kirishadi. Lekin pentozalarning
geksozalardan farqi shuki, ular mikroorganizmlar ta’siriga ancha
chidamli, bijg‘imaydi. Pentozalar uchun yana bir xarakterli
reaksiya, ular mineral kislotalar ta’sirida furfurolga aylanadi.
L- arabinoza pentozalarning eng muhim vakilidir.
L- arabinoza gummiarabik yoki olcha yelimi tarkibiga kiradi
va ularni kislotalar ishtirokida gidroliz qilib olinadi. U shirin
ta’mli, 160°C da suyuqlanadi. L- arabinoza barcha monosa-
xaridlar kabi eritmada 2 xil shaklda — ochiq va siklik shaklda
muvozanatda bo‘ladi:
2
OH
OH
H
¦
¦
¦
CH OH — C — C — C — C = O
|
¦
¦
¦
H
H
H
D-riboza 2-arabinozaning epimeri bo‘lib, u ribonuklein kislo-
talarning asosini tashkil etadi. Eritmada D-riboza, asosan, furanoza
shaklida bo‘ladi:
2
|
H
H
OH
|
|
|
CH
C
C
C
C = O
|
|
|
|
OH H
OH H
OH




D(+)-ksiloza (yog‘och shakari) bug‘doy somoni yoki kunga-
boqar sheluxasini suyultirilgan kislotalar ishtirokida qaynatish,
ya’ni tarkibidagi pentozanlar (ksilanlar) ning gidrolizlanishi
natijasida hosil qilinadi:
ÍÎÍ
2
Ñ
ÎÍ
Í
Í
Í
Í
ÎÍ
OÍ
ÎÍ
Í
Í
Í
Í
ÎÍ
ÍÎÍ
2
Ñ
OÍ
OÍ
O
O
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 4 1
Tabiiy D(+)-ksiloza kristall modda bo‘lib, uning suyuqlanish
temperaturasi 143°C.
Geksozalar. Geksozalardan eng muhimlari: D-glukoza, D-
mannoza, D-galaktoza va D-fruktozalar bilan tanishib chiqamiz.
D-glukoza (uzum shakari):
D- glukoza tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, erkin holda daraxt
mevalarida, uzumda, asalda, odam va hayvonlar organizmida
uchraydi. Masalan, odam qoni tarkibida hamma vaqt 0,08—0,11%
gacha glukoza bo‘ladi. Qand kasaliga uchragan odam qonida va siydigida
glukoza miqdori me’yoridan oshib ketadi. Glukoza birikma holida
ko‘p tabiiy polisaxaridlar: saxaroza, sut shakari (laktoza),
kraxmal, selluloza va hokazolar tarkibida bo‘ladi. Sanoatda glukoza,
asosan, kraxmalni mineral kislotalar ishtirokida gidroliz qilib
olinadi. Toza glukoza suvda bir molekula suv bilan kristallanadi.
Suvsiz glukoza (
α-shakl) 146°C da suyuqlanadi. Yangi tayyorlangan
α- glukoza eritmasining solishtirma buruvchanligi [α]
D
+113°C ga
teng bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan solishtirma buruvchanlik  o‘zgaradi
va nihoyat, [
α]
D
+52,5° ga yetganda o‘zgarmay qoladi (muta-
rotatsiya).
D- mannoza ham eritmada ikki xil tautomer shaklda muvozanatda
bo‘ladi:
H
H
H
|
|
|
C
C
C
C = O
|
|
|
|
|
OH
OH
OH
H
OH




ÍÎÍ
2
Í
ÎÍ
Í
Í
ÎÍ
Í
Ñ
ÎÍ
2
|
H
H
OH
H
|
|
|
|
CH
C
C
C
C C = O
|
|
|
|
|
OH
OH H
H H
OH



 
ÑÍ
2
ÎÍ
Í
Í
ÎÍ
ÎÍ
ÎÍ
Í
Í
Í
ÎÍ
2
H
H
OH H
|
|
|
|
CH
C
C
C
C
C = O
|
|
|
|
|
|
OH
OH
OH
OH H
H





ÑÍ
2
ÎÍ
Í
Í
Í
ÎÍ
ÎÍ
ÍÎ
Í
Í
ÎÍ
CÍ
2
O
O
O
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 4 2
Mannoza tabiatda polisaxarid mannonlar holida uchraydi.
Mannonlar, asosan, yong‘oq po‘chog‘ida va ayrim palmalarning
mevasi tarkibida bo‘ladi. Yangi tayyorlangan D-mannoza eritmasi
qutblanish tekisligini chapga buradi, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmas
musbat solishtirma buruvchanlik [
α]
D
+14° 25
′ ga ega bo‘ladi.
D- mannoza qaytarilganda D- mannit, oksidlanganda dastlab
D-mannon kislota, so‘ngra D-mannoshakar kislota hosil
bo‘ladi:
      D-mannit               D-mannoza                    D-mannon          D-mannoshakar
                                                                                      kislota                   kislota
D- mannit shirin ta’mli kristall modda (165—166°C da suyuq-
lanadi) bo‘lib, ko‘pgina o‘simliklar tarkibida uchraydi.
2
|
H
OH OH
|
|
|
CH
C
C
C
|
|
|
OH
H
H
OH




D- galaktoza glukozaning tabiatda keng tarqalgan fazoviy
izomeridir. U, asosan, birikma holida sut shakari tarkibida bo‘ladi.
Sut shakarining gidrolizlanishi natijasida D- glukoza bilan birga
D-galaktoza hosil bo‘ladi.  D- galaktoza yaxshi kristallangani uchun
bu aralashmadan osongina ajratib olinadi.  D- galaktoza ba’zi o‘simlik
polisaxaridlarini, shuningdek, ayrim glukozidlarni gidrolizlab
olinadi. Toza tabiiy  D- galaktoza kristall modda (165°C da
suyuqlanadi) bo‘lib, suvda yaxshi eriydi. U mutarotatsiya hodisasiga
uchraydi, mutarotatsiya tugagandan keyingi solishtirma buruv-
        ÑÍ
2
OH
¦
 ÍO—Ñ—Í
¦
ÍΗ Ñ—Í
¦
Í—Ñ—ÎÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑÍ
2
ÎÍ
    
Ñ
¦
 ÍΗїH
¦
 ÍΗїÍ
¦
Í—Ñ—ÎÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑÍ
2
ÎÍ
COOH
¦
 ÍO—Ñ—H
¦
 ÍΗїÍ
¦
Í—Ñ—ÎÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑÍ
2
ÎÍ
O
H
COOH
¦
 ÍO—Ñ—H
¦
 ÍΗїÍ
¦
Í—Ñ—ÎÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑOOH
→
[O]
→
[O]
→
+H
2
ÍÎ
ÍÎÍ
2
Ñ
Í
Í
Í
Í
ÎÍ
ÎÍ
ÎÍ
Í
H
|
C
C
O
|
|
OH H


Î
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 4 3
               dulsit                                      D-galaktoza                          shilliq kislota
D- fruktoza yoki meva shakari quyidagicha tuzilishga ega:
        ÑÍ
2
OH
¦
   Í— Ñ—ÎÍ
¦
ÍΗ Ñ—Í
¦
ÍΗїÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑÍ
2
ÎÍ
    
Ñ
¦
    Í—Ñ—ÎH
¦
 ÍΗїÍ
¦
ÍΗїÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑÍ
2
ÎÍ
         O
   H
COOH
¦
Í—Ñ—ÎÍ
¦
 ÍO—Ñ—H
¦
 ÍΗїÍ
¦
Í—Ñ—OH
¦
ÑOOH
→
H
2
→
[O]
chanligi [
α]
D
+81°C ga teng. D- galaktoza qaytarilganda olti atomli
spirt — dulsit, oksidlanishi natijasida suvda yomon eriydigan, optik
aktiv emas, shilliq kislota hosil bo‘ladi.
U shirin mevalar, qamish shakari (saxaroza) va asal tarkibida
glukoza bilan birgalikda uchraydi. Fruktoza tabiiy polisaxarid—inulin
tarkibiga ham kiradi. Uni asosan gidrolizlab olinadi.
D-fruktoza odatdagi sharoitda 2C
6
H
12
O
6
•
1
/
2
H
2
O tarkibli kristall
hosil qiladi va 102—104°C da suyuqlanadi.