Rüblük elmi-praktik jurnal

part of pterygopalatine fossa, at the level of the inferior orbital fissure, at the beginning of the infraorbital 
sulcus, in the infraorbital canal, in the infraorbital foramen, after the exit of the infraorbital foramen. 
  
 
R yçi: t.e.d. B.M.Hüseynov 
 
E-mail: [e-mail]  

113 
J, 2016,  3, 113-116                 
adlinski V.B., Rüst mova S.M. 
 
AZ RBAYCAN  RAZ S ND  YA AYAN XALQLARIN  
ANTROPOLOJ  XÜSUS YY TL R N  DA R 
 
Az rbaycan Tibb Universitetinin  nsan anatomiyas  kafedras , Bak  
 
Xülas .  M qal d  Az rbaycan  razisind  arxeoloji qaz nt lar n tic sind   ld  edil n insan k ll l ri 
üz rind  apar lan t dqiqat i i haqq nda m lumat verilir. Xüsusil   d , 1997-ci ild  apar lm  qaz nt lar 
zaman   ld  edilmi  bir s ra arxeoloji material böyük maraq do urur. Bel  ki, Az rbaycan  razisind   kinin 
Faz l k ndind , Böyük Düzd , T p ba nda, Sayval da, Yoncal da xilasetm   i l ri apar lm , abid l rin 
dövrü, xarakteri t dqiq edilmi dir. Arxeoloji qaz nt lar n tic sind   ld  edilmi  (bizim eradan  vv l II-VII 
sr  aid) insan k ll l ri antropoloji material kimi ATU-nun  nsan anatomiyas  kafedras na g tiril r k t dqiq 
edilmi  v  muzeyd  qorunub saxlan lm d r. T dqiqat zaman  mü yy n etdik ki, tiki l rin v ziyy tin   sas n 
30-70 ya lar aras nda olan k ll l rd n üçü ki i, ikisi is  qad n cinsin   m nsubdur. Antropometrik 
göst ricil r  uy un olaraq k ll l rd  dolixosefal qurulu  üstünlük t kil etmi dir. N tic  etibaril   t dqiqat 
sas nda bu tip k ll l rin türk-az rbaycan mill tin  m nsub oldu unu mü yy n etdik. 
Açar sözl r: antropologiya, kraniometriya, dolixosefaliya 
 
: 
, 
, 
  
Key words: antropology, craniometria, dolichosefalia 
 
nsan anatomiyas n n  n mühüm v  özün -
m xsus sah l rind n birini d   ntropologiya 
t kil edir. Yunancadan h rfi t rcüm d  
“Antropologiya” sözünün m nas  “insan haq-
q nda elm” dem kdir. Antropologiya termini 
elm  ilk d f  Aristotel t r find n g tiril-
mi dir. Antropologiya üç hiss d n ibar tdir: 
1.  nsan n morfologiyas  2.  nsan n m n yi 
haqq nda t lim v  ya antropogenez 3.  rq ü-
nasl q v  ya etnik antropologiya 
Bir elm kimi insan orqanizminin bütün 
sisteml rind  struktur d yi iklikl ri qanuna-
uy unluqlar n n öyr nilm si morfologiya sa-
h sin  aid edilir.  nsan n normal v  müqayi-
s li anatomiyas  il   s x sur td  ba l  olan 
morfologiya elmi müxt lif orqan v  toxuma-
lar aras ndak   laq l r   saslanan merologiya 
(yunanca meros – hiss ) v  somatologiyadan 
(yunanca somatos – b d n) ibar tdir. 
Merologiya insan orqanizmind  müxt lif 
orqan v  toxumalar aras ndak  qar l ql  mü-
nasib tl ri öyr nir, çox geni  sah l ri  hat  
ed n kraniometriya antropogenez v  irq ünas-
l qda mühüm rol oynay b, insan k ll sinin 
ölçül rinin hesablanmas na  saslan r, osteo-
metriya is  sümükl rin uzunluqlar n  öyr nir. 
Somatologiya insan b d nind  qurulu  d -
yi iklikl ri  –  b d n formas , ç kisi, ölçül ri, 
fiziki inki af n, istinad aparat n n  sas n   t -
kil ed n elementl rd   a rl q m rk zinin t -
yini v  s-nin öyr nilm si il   m
ul olur. 
Odur ki, somatoloji t dqiqatlar t kc   t ba-
b td  deyil, istehsal sah l rind   d  geni   t t-
biq edilir. Bel  ki, t bab td  b zi x st likl rin 
diaqnozunun t yin edilm sind  antropologi-
yada istifad  olunan “konstitusial habitus” 
anlay   v  orqanizmin fiziki v ziyy ti  sas 
götürülür. 
stehsalatda is  insan b d ninin standartlar  
ç rçiv sind  ölçül rin mü yy nl dirilm si, 
geyim, ayaqqab ,  lc k, çarpay   v  s.kimi 
m i t  yalar n n haz rlanmas  m hz bu prin-
sip   saslan r. Dig r bölm   – antropogenez 
qaz nt lar n tic sind   a karlanan insan qal q-
lar n n t dqiqini  hat  edir.  rq ünasl q is  
insan b d ninin qurulu   d yi iklikl rini m -
kan ç rçiv sind  öyr nir. Bu m nada irql rin 
t snifat , yaranma s b bl ri, irqi tipl rin d -
yi m  qanunauy unluqlar , Yer kür sind  
m skunla malar , xalqlar n m n yi v  qar -
l ql  qohumluqlar , q dim zamanlarda onlar n 
ya ad qlar   razil rd n dig r yerl r  köç et-
m l ri v   s.  kimi  m s l l rin ara d r lmas  
irq ünasl n  sas n  t kil edir. 
Burada çox istifad  edil n terminl rd n biri 
d  etnik antropologiya anlay d r, bu bax m-
dan Qafqaz xalqlar n n antropoloji c h td n 
dörd irqi tip  aid oldu unu m lumdur. Bunlar 

114
X z r d nizi (Kaspi), Assiroid, Kavkasion, 
Qara d niz (Pont) tipl ridir. Müxt lif ill rd  
apar lan t dqiqatlara n z r sald qda, Az rbay-
can türkl ri v  türkm nl ri oriental irq  aid 
edilib [1,3,5,12]. 
rqi bax mdan müxt lif mill tl rin nüma-
y nd l ri aras nda k ll  formalar n n nisb t 
f rqinin  sas s b bl rini is  bununla izah 
etm k olar: 
Dolixosefallar n t dric n ya t l f ol-
mas , ya  razini t rk etm si il   laq dar sayca 
azalmas , braxisefallar n geni  yay lmas na, 
h mçinin oradak  tayfalarla qohumluq n tic -
sind  d  say art m na  rait yaratm  olmas ; 
Aril rd n (hind-avropa dill rind  dan -
an xalqlar)  vv l Avropada m skunla an v  
onlar n dilini q bul ed n braxisefal insanlarla 
qohumluq  laq l ri; 
Aril r aras nda, xüsusil  dolixosefal-
lar n braxisefallara nisb t n çox yarad c  in-
tellekt  malik insanlar olub, i güzarl , zir k-
liyi il  seçilm l ri; 
Dolixosefallar n h m müharib l rin 
ba  verdiyi, h m d   min-amanl q  dövrl rin-
d   c miyy tin önünd  getm l ri, xalq  öz 
ard nca aparmalar ; 
Ali t b q l r v  onlar n tör m l ri, 
zad ganlar, h tta  h r  halisi aras nda seçil n 
görk mli nümay nd l rin dolixosefallar ol-
mas na baxmayaraq, sonrak  tör m l rd  on-
lar n ucqar rayon v  k ndl rd  m skunla mas  
hesab na art q yeni n sill rd  
h rlil rin, 
alil rin azalmas ;  
Bütün bunlara baxmayaraq mü yy n  ra-
zil rd   halinin antropoloji göst ricil rind n 
bel  m lum olmu dur ki,  srl r boyu çoxlu u 
m hz dolixosefallar t kil etmi dir.  
T dqiqat n material v  metodlar .  1997-ci ild  
AMEA-n n Arxeologiya v  Etnoqrafiya  nstitutunun 
ki arxeologiya folklor qrupu Cumak nd, Faz l 
razil rind , el c  d , Qaxda Sarica-Minb r k qrupun-
da abid l ri öyr nm k m qs dil   t dqiqatlar apar-
m d r.  
Qaz nt lar n tic sind  bir s ra arxeoloji material 
ld  edilmi dir. Arxeoloji qaz nt lar n tic sind   ld  
edilmi  be  insan k ll si t dqiqat üçün tap nt  pro-
sesinin gedi ind   xs n i tirak ed n ATU-nun  nsan 
anatomiyas  kafedras n n müdiri,  .e.x., prof. V.B. ad-
linskiy   t hvil verilmi dir.  lkin mü ahid l r   sas n 
tap lan abid l rin e. . VIII-V  srl r  aid oldu u güman 
edilimi dir. Bu m nada da k ll  sümüyü  sas hesab 
edilir. 
T dqiqat apar lan  razil rd n Yoncal  sah si Faz l-
dan q rb ,  yriçay n sa  sahilind n 300-350m aral , 
imal-q rbd  sah si 2,1 ha olan bir yerdir. Burada 
b.e. . III-I  srl r  aid t b q l r qat-qat qaz laraq 
mü yy nl dirilmi dir. A karlanan t b q l r söyl m -
y   sas vermi dir ki, Yoncal  çay n n sah sind   h yat 
t qrib n 500 il davam etmi  v  b.e-n n III-IV  srl rind  
k silmi dir. 
T dqiqat n n tic l ri v  onlar n müza-
kir si.  Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, bizim 
eradan  vv l II-VII  sr  aid k ll l r antro-
poloji material kimi ATU-nun  nsan anato-
miyas  kafedras nda t dqiq edilmi dir.  lk 
d f  Az rbaycan  razisind  antropologi t dqi-
qatlar n apar lmas na h l  XIX  srin sonlar n-
dan ba lan lmas na baxmayaraq, son vaxtlara 
q d r Az rbaycan xalq n n antropologiyas n  
öyr nm kl   sas n qeyri-mill tl rin nüma-
y nd l ri m
ul olmu lar.  
Müxt lif ill rd  Az x, Qobustan, Damc l  
ma aralar ndan, Da salahl dan,  r van v  
Göyç  gölünün  traf ndan a karlanan tap n-
t lar  razimizin tarixi q dimliyini göst rir. Bu 
tap nt lar n n tic si kimi, Az rbaycan türkl -
rinin ba  indeksi neç  yüz min ill r önc  ya a-
m  insan n ba  indeksi il  eynidir,  ksin  
özünü q dim xalq sayan dü m nl r – 
erm nil rl  is  uy un g lmir. 
Arxeoloji qaz nt lar n tic sind  Qobustan-
da tap lan insan k ll l ri  sas n dolixosefal 
olmu lar. Kür-Araz m d niyy ti dövründ  d  
Az rbaycan  razisind  tap lan bütün insan 
k ll l rinin ham s n n qurulu ca dolixosefal 
olmalar  a kar edilmi dir . 
ATU-nun  nsan anatomiyas  kafedras nda 
saxlan lan k ll l r d  at p r stlik dövründ n 
x b r verir v  m n c  türk-az rbaycan mill -
tin   m nsubdur. Antropometric göst ricil -
rin , xüsus n d  di l rin v  tiki l rin v ziy-
y tin   sas n 30-70 ya lar aras nda olan k ll -
l rd n biri ki i cinsin   m nsub olub, xarici 
görünü c  yax  qorunub saxlan lm d r. Üz 
k ll d  burun d likl ri dar v  uzun, göz yu-
valar n n is  ensiz v  hündür olmas   n z r  
çarp r. Beyin k ll si skeletind  al n n maili, 
ns  nahiy sinin d  qabar q olmaqla subdo-
lixosefal olmas  mü ahid  edilir. K ll  ellip-
soid formal  olub, ortokran tiplidir. T dqiq 
edil n k ll nin tutumu 1569 sm
3
, beyin küt-
l si is  1343q t kil edir. 
T dqiq olunan dig r k ll  40-50 ya lar na 
uy undur. Romboid formal  qad n k ll sidir. 
Göst ricil rin   sas n mezatisefal, ortokran 
tipin  uy un g lir. Al n nahiy sinin mailliyi 
az,  ns  sümüyü yast , göz yuvalar  hün-
dürdür. K ll  tutumu 1376 sm
3
, beyin kütl si 

115 
is  1234 q olmaqla yax  qorunmu , öz for-
mas n  saxlam d r. 
Dig r antropoloji material 50-60 ya lar nda 
ki i cinsin  m nsubdur. Bu k ll nin d  di l -
rin tökülm sin  baxmayaraq, yax  qorunub 
saxlan ld   n z r  çarp r. K ll  pentaqonoid 
formal  olub, qurulu ca dolixosefal hesab olu-
nur. Tutumu orta hesabla 1430 sm
3
, beynin 
kütl si is  1358 q-d r.  
T dqiqat obyektin  daxil olan ba qa bir 
k ll nin yax  qorunmas na baxmayaraq, üz 
hiss sinin taml  mü yy n q d r pozulmu -
dur. Bu antropoloji material 50-60 ya lar nda 
oldu u güman edil n ellipsoid formal  ki i 
k ll sidir. Dolixosefal tipli k ll nin tutumu 
1526 sm
3
, beyin kütl si is  1356 q-a yax nd r. 
T dqiqat materiallar  aras nda yax  qoru-
nub saxlan lan k ll l rl  yana , taml  pozu-
lanlar da qeyd edilir. Bel  ki, t p  sümüyü 
ns  sümüyünd n tam ayr lm  qad n k ll si 
sferoid formal  olub, 20-50 ya lara t sadüf 
edir. Mezatisefal, hipsikran tiplidir. K ll nin 
tutumu 1293 sm
3
, beyin kütl si is  1246 q-d r. 
Bundan  lav , qeyd edil nl r aras nda  ng 
v   ç n  sümükl rinin qurulu una  sas n üz 
buca n n da t yin edilm si  sas  rtl rd ndir. 
Bel  ki, burunarxas ndan ön alveol k nar -
n n, yaxud m rk zi k sici di l rin ortas nad k 
olan m saf  hesab na üzün  n böyük uzunlu-
u, almac q qövsl ri aras ndak  m saf ni ölç-
m kl  is   n böyük eni (100) t yin edilir. Bu 
göst rici 50-d n az olduqda alçaq v  enli 
üzlü-xameprozop-chamaeprosopi,çox olduqda 
is  uzun v  dar üzlü-leptoprozop-leptoprosopi 
mü ahid  olunur. 
Bu göst rir ki, övladlar  aras nda h m doli-
xosefal, h m d  braxisefallar olan xalqlar da 
vard r, lakin onlar nisb t etibaril  bir-birind n 
f rql nirl r. Bel  ki, b zi mill tl rin nüma-
y nd l rind  dolixosefal k ll li insanlar, di-
g rl rind  is  braxisefallar üstünlük t kil 
etmi  olur. Ancaq mü ahid l rimiz göst rir 
ki, leptoprozop (uzun üzlü), leptorin (uzun 
burun) v  sar n insanlar aras nda da dolixo-
sefallar mövcuddur.  
Apard m z t dqiqatlar n tic sind  ki i 
cinsin   m nsub k ll l rd  boylama ölçü – 
183,0, könd l n diametr – 133,6, hündürlük 
diametri – 136,5, k ll   sas n n eni – 88,3 mm 
olmu dur. T dqiq edil n qad n k ll l rinin 
boylama ölçüsü is  170,5, könd l n diametri 
– 132,5, hündürlük diametri – 151,0, k ll  
sas n n eni is  83,2 mm olmu dur.
 
N tic  etibaril , dolixosefallar n üstünlük 
t kil etdiyi  razil rd , el c   d   X z r d ni-
zinin geni  miqyasl   rq v  q rb sahill rind  
ya ayan, m n c   o uzlardan tör y n Az r-
baycan türkl ri v  türkm nl rinin yay lm  
kild  bir-birind n t crid olunmalar , tarixi 
saxtala d rma a c hd ed n yanl  müdd alar 
kökl rin aç lmas na mane olsa da,  slind  
h qiq ti azd ra bilm di. 
Tarix n q dim xalq hesab edil n türkl rl  
razi bax m ndan  ran  slam Respublikas , 
fqan stan, Türkm nistan, Xorasan vilay tin-
d   m skunla an xalqlar n eyni antropoloji 
lam tl r   v  etnik m n y  malik olmas n  
n z r  alsaq, bu irq tipini O uz tipi adland ra 
bil rik. M hz o uzlar dig r xalqlardan dolixo-
sefal olmalar  il  seçilirl r.  
Apard m z antropoloji t dqiqatlar dolixo-
sefal k ll  qurulu una malik insanlar n türkl r 
oldu unu mü yy n etmi dir. Bu bir daha ona 
sübutdur ki, Az rbaycan m n c  antropo-
genez zonad r. 
Az rbaycan  razisind  tap lan q dim k ll -
l r torpaqlar m z  i al alt nda saxlayan az n 
q sbkarlara  n tutarl  cavabd r. Bu ilin aprel 
ay nda Az rbaycan Ordusu t r find n dü m -
n   a r z rb l r endirildi. Az n erm nil r 
güclü Ordumuz t r find n layiqinc  cavablan-
d r ld .  nan r q v   minik ki, möht
m h rbi 
qüvv l rimizin qazand   q l b l rl  yana , 
q dim torpa m zda, do ma yurdumuzda 
a karlanan mövcud tarixi abid l r v  arxeoloji 
tap nt lar da ana v t nimizin tarixi keçmi ini 
saxtala d rma a çal an nankor dü m nl r  
endiril n  n böyük z rb   v   n k skin cavab 
olacaqd r. 
 
d biyyat 
 
1.
  . ., 
  . . 
 // 
 
 
, 
, 1964  , 
128  . 
2.
  . . 
 
 
 
 
 // 
 
 
 
 
.  .  .  ., 2002. 189 c. 
3.
  . ., 
  . ., 
  . . // 
, 
,1941, 380  . 

116
4. Qafarsoy Z. 
// 
Antropologiya, Bak , 2014, s.2 
5.
 
. . // 
 
 
 
 
, 
. 
. 
. 
 
, 1960  , 134  . 
6. M mm dli K.H. Kaspi (o uz) antropoloji tipinin xüsusiyy tl ri haqq nda // Tarix v  onun probleml ri, Bak , 2003, 
2, s.181. 
7.
M mm dli K.H. Antropologiyan n  saslar ,
 Bak , 2013, 192 s. 
8.
  . . 
// 
 
, 
 11, 
, 1895 , 595  . 
9. Topinar P. Antropology, Paris, 1879, 574 p. 
10.
  . ., 
  . .
 
 
. 
,1955  , 528  . 
11.
 
. ., 
 
. . 
 
 
 
   
 
/ 
 
. 
. 
. 
 
. .
   1997
. 
, 1998 , 178  . 
12.
  . ., 
  . . 
 
 
 
 
, 
   
 / 
i 
 
ii, 
,1998,  .253-255 
13. adlinski V.B., Mövsümov N.T., Rüst mova
 
S.M. Müxt lif 
raitin üz k ll si skeletinin müxt lif qurulu  
göst ricil rin   t siri /Allerqologiya,immunologiya v  immunoreablitasiya üzr  Az rbaycan n II Milli konqresinin 
materiallar ,Bak  2004,s.323-327. 
14. Kurki H.K., Ginter J.K., Stock J.T., Pfeiffer S. Body Size Estimation of Small-Bodied Humans: Appicability of 
Current Methods // AJPA. 2010. Vol. 141. P. 179. 
15. Maijanen H., Niskanen M. New regression equations for stature estimation for medieval Scandinavians // IJOA. 
2010. Vol. 20, N 4. P. 478. 
 
  . ., 
  . . 
 
 
 
 
,  
   
 
 
 
 
 
 
 
, 
 
 
. 
 
, 
   II-VII 
 
 
 
. 
 
-
 
 5 
 
 
 
   
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
-
, 
 
.  
 
, 
   
 
 
 
 
 – 183,0 
, 
 
 – 133,6 
, 
 
 (
- r) – 136,5 
, 
 
 
 – 
88,3 
.   
 
 
 
 
 – 170,5 
, 
 
 – 132,5 
, 
 
 (
- r) – 151,0 
, 
 
 
 – 83,2 
.  
 
 
 
 
, 
 
 
, 
 
   
 
 
,   
 
 
. 
 
Shadlinsky V.B., Rustamova S.M. 
 
ABOUT ANTROPOLOGICAL PECULIARITIES OF PEOPLES LIVING IN AZERBAIJAN 
 
Department of Human Anatomy, Azerbaijan Medical University, Baku 
 
Summary.  Skulls as anthropological material belonging to II-VII century b. a. has been studied. As 
research material served 5 skulls of people at different age and sex. In carried out by us research of 
anthropological material, we used from thick, sliding compasses for definition the craniometric datas of these 
skull.  
The study showed that the longitudinal diameter is – 183,0, transverse diameter – 133,6, height diameter 
(Ba-Br) – 136,5, the width base of the skull – 88,3 in males. The longitudinal diameter is – 170,5, transverse 
diameter – 132,5, height diameter (Ba-Br) – 151,0, the width base of the skull – 83,2 in females. 
As a result of the research conducted by us, is revealed that length, height of base of skull and the cranial 
index increases, other parameters decrease. 
 
R yçi: t.e.d., professor B.M.Hüseynov 

117 
J, 2016,  3, 117-121     Gigiyena, epidemiologiya v  s hiyy  t kili                 
 N biyev T.F. 
 
G NC   HAL S  ARASINDA QLAUKOMANIN YAYILMASININ YA DAN ASILILI I 
 
. liyev ad na Az rbaycan Dövl t H kiml ri T kmill dirm   nstitutunun 
S hiyy  t kili kafedras , Bak
 
 
Xülas .  Az rbaycan Respublikas n n G nc  
h rind  qlaukoman n yay lmas n   s ciyy l ndirm k v  
halinin ya ndan as l  dinamikas n  qiym tl ndirm k m qs dil  t dqiqat apar lm d r. 
Mü ahid  vahidi G nc   h rind  qeydiyyatda olan 20 v  yuxar  ya l   xsl r olmu dur. Bu kareqoriyal  
xsl r haqq nda m lumat b l diyy  seçkil rinin siyah s   sas nda al nm dur. T dqiqata 6585  xs c lb 
edilmi   v  müayin l r 2015-ci ild   h yata keçirilmi dir. T dqiqat obyektinin h cmi x st liyin yay lma 
s viyy si 2% ehtimal edildikd  ( d biyyat m nb l rin  gör ) h ddi x tan  0,35% s viyy sind  t min etm k 
rti il  mü yy n edilmi dir. Pasiyentl r ambulator-poliklinika  raitind  ilkin oftalmoloji müayin  edilmi , 
göst ri  olduqda is  stasionar  raitind  davam etdirilmi dir. Müayin nin proqram  qlaukoman n diaq-
nostikas  üçün n z rd  tutulmu  beyn lxalq standartlara müvafiq t rtib edilmi dir. Al nm  m lumatlar ya a 
v  cinsiyy t  gör  qrupla d r lm  v  h r qrup üzr  qlaukoman n yay lma s viyy si, onun orta x tas  v  95%-
lik etibarl l q interval  (t=2 olmaqla) hesablanm d r. Qlaukoman n klinik formalara gör  bölgüsü XBT-10-
un rubrikalar na müvafiq apar lm d r. Ya   v  cinsiyy t qruplar  aras nda x st liyin yay lma s viyy sinin 
f rqinin statistik dürüstlüyü t (iki qrup müqayis  olunduqda) v  
2 
(2 v  çox qrup müqayis  edildikd ) 
meyarlar  il  qiym tl ndirilmi dir.  
T dqiqat göst rmi dir ki, qlaukoman n klinik formalar na gör  bölgüsünd   sas yeri aç qbucaql  ilkin 
qlaukoma tutur;  hali aras nda qlaukoman n yay lmas  ya dan as l d r. Ya  artd qca x st liyin rastg lm  
tezliyi çoxal r; qad n v  ki il rin eyni ya  qruplar nda qlaukoman n yay lma ehtimal  bir-birind n etibarl  
f rql nmir; qad n v  ki il rin ya  bölgüsünd  ah llar n xüsusi ç kisi f rqli oldu una gör , qlaukoman n 
populyasiya s viyy sind  yay lmas nda gender f rqi saxlan l r.  
Açar sözl r: qlaukoman n yay lmas , ya dan as l l q  
 
: 
 
,  
 
 
  
Keywords: glaucoma prevalence, age-dependent 
 
 
Qlaukoma tibbi-sosial a rl  ild n-il  
artan, h yat keyfiyy tini  h miyy tli d r c d  
pisl dir n x st likl rd n biridir [1-3]. Qlau-
koman n  hali aras nda yay lmas  müxt lif 
populyasiyalarda öyr nilmi dir v  bu aspekt-
d  elmi ara d rmalar davam edir [4-7]. Al n-
m  elmi müdd alar n  h miyy ti ondad r ki, 
onlar oftalmoloji xidm tin strukturunu v  
istiqam tl rini  sasland rma a imkan verir.  
T dqiqat i i Az rbaycan Respublikas n n 
G nc   h rind  qlaukoman n yay lma xüsu-
siyy tl rini öyr nm k v   halinin ya ndan 
as l  dinamikas n  qiym tl ndirm k m qs dil  
apar lm d r. 
T dqiqat n material v  metodlar . Mü ahid  va-
hidi G nc   h rind  qeydiyyatda olan 20 v  yuxar  
ya l   xsl r olmu dur. Bu kareqoriyal   xsl r haq-
q nda m lumat b l diyy  seçkil rinin siyah s   sas nda 
al nm dur. Prospektiv mü ahid  üçün t dqiqat vahid-
l ri mexaniki yolla (h r 30 n f rd n biri) seçilmi dir v  
orta hesabla ümumi toplumun 3%-ni  hat  etmi dir. 
T dqiqata 6585  xs c lb edilmi  v  müayin l r 2015-
ci ild  h yata keçirilmi dir. T dqiqat obyektinin h cmi 
x st liyin yay lma s viyy si 2% ehtimal edildikd  
( d biyyat m nb l rin  gör ) h ddi x tan  0,35% 
s viyy sind  t min etm k  rti il  mü yy n edilmi dir. 
Pasiyentl r ambulator-poliklinika  raitind  ilkin oftal-
moloji müayin  edilmi , göst ri  olduqda is  stasionar 
raitind  davam etdirilmi dir. Müayin nin proqram  
qlaukoman n diaqnostikas  üçün n z rd  tutulmu  bey-
n lxalq standartlara müvafiq t rtib edilmi dir [8].  
Al nm   m lumatlar ya a v  cinsiyy t  gör  qrupla -
d r lm   v   h r qrup üzr  qlaukoman n yay lma s viy-
y si, onun orta x tas  v  95%-li etibarl l q interval  (t=2 
olmaqla) hesablanm d r. Qlaukoman n klinik forma-
lara gör  bölgüsü XBT-10 rubrikalar na müvafiq apa-
r lm d r. Ya  v  cinsiyy t qruplar  aras nda x st liyin 
yay lma s viyy sinin f rqinin statistik dürüstlüyü  t (iki 
qrup müqayis  olunduqda) v  
2 
(2 v  çox qrup müqa-
yis  edildikd ) meyarlar  il  qiym tl ndirilmi dir [9].  
T dqiqat n n tic l ri. Qlaukoma x st -
liyinin  halinin müxt lif ya   v  cinsiyy t 
qruplar nda yay lmas  bar d  m lumatlar 1-ci 
c dv ld   ks olunmu dur. Göründüyü kimi, 

118
ümumi toplumda x st liyin s viyy si 
33,4±2,2‰ (95 % etibarl l q interval  29,0 – 
37,8‰) t kil etmi dir. Göst ricinin  n a a  
s viyy si 20-24 ya  interval nda mü ahid  
edilmi dir (8,9±3,1‰, 95% etibarl l q inter-
val  2,7 – 15,1‰).  Ya  çoxald qca  x st liyin 
yay lma  s viyy sind  art m qeyd  al nsa da, 
20-40 ya  intervallar nda statistik dürüst f rq 
qeyd  al nmam dlr (p>0,05). 20-24 ya  
interval ndak  qrupla müqayis d  qlaukoma-
n n yay lmas nda statistik dürüst art m ilk 
d f  40-44 ya  interval ndak  qrupda mü a-
hid  olunur (28,8±6,5‰, 95% etibarl l q inter-
val  15,8-41,8‰). Sonrak  ya larda x st liyin 
yay lma s viyy si dinamik çoxal r v  60-64 
ya  interval nda  n yüks k s viyy y  yük-
s lir. 65 ya dan sonra qlaukoman n müayin  
olunanlar aras nda yay lma s viyy si yük-
s kdir, amma 60-64 ya  qrupu il  müqayis d  
azd r. Ox ar dinamika müxt lif ya  qruplar  
üzr  ki i v  qad n populyasiyalar nda izl nilir. 
Qlaukoman n ki i v  qad n populyasiya-
lar nda (müvafiq olaraq 27,3±2,8 v  
39,5±3,4‰) yay lma s viyy si bir-birind n 
statistik dürüst f rql nir (p<0,05). Qad nlarda 
x st l nm  riski 1,5 d f  yüks kdir. 
Müxt lif ya  intervallar nda ki i v  qad n 
populyasiyalar nda qlaukoman n yay lma s -
viyy si f rqlidir, bütün ya  qruplar nda qad n-
lar n x st l nm   s viyy si nisb t n çoxdur, 
amma heç bir ya  interval nda f rq statistik 
dürüst deyildir (p>0,05). Bunun s b bi – 
x st liyin yay lma göst ricisinin orta 
x tas n n böyük olmas  ehtimal d r. Art r lm  
(10-illik) ya  intervallar nda ki i v  qad n 
populyasiyalar nda qlaukoman n yay lma 
s viyy si t kil etmi dir: 6,4±2,6 v  
12,4±3,7‰ (p>0,05) – 20-29 ya  interval nda, 
8,1±3,3 v  17,1±4,7‰ (p>0,05) – 30-39 ya  
interval nda, 27,9±6,3 v  37,4±7,3‰ (p>0,05) 
– 40-49 ya  interval nda, 46,2±9,0 v  56,2 
±9,7‰ (p>0,05) – 50-59 ya  interval nda, 
101,9±20,6 v  141,6±23,6‰ (p>0,05) – 60-
69 ya  interval nda. Art r lm  ya  interval n-
da  ki i v  qad n populyasiyalar nda qlauko-
man n yay lmas  f rqlidir, amma f rq statistik 
dürüst deyildir. 
Qad n v  ki i populyasiyalar nda ya dan 
as l  qlaukoman n yay lma s viyy sinin dina-
mikas   sas n düzx tlidir v  onun düzx tli 
reqressiya t nliyi il  ifad sinin d qiqliyi 
yüks kdir: 
 
Y
k
 = 9,5336x – 16,729 (R
2
=0,7807); 
Y
q
 = 13,052x – 21,002 (R
2
=0,7735). 
 
Burada Y
k
 v  Y
q
 – müvafiq olaraq ki i v  
qad n populyasiyalar nda qlaukoman n yay l-
ma s viyy si (‰); 
x – ya  intervallar n n s ra nömr si (20-24 
ya  – 1; 25-24 ya  – 2 v  sair).   
 
 
C dv l 1. G nc   h rind   hali aras nda qlaukoma x st liyinin yay lmas  
 
Ya , 
ill r 
Müayin  
olunanlar n 
say  (n) v  
onlar n  hali 
aras nda pay  
(%) 
 
 
  n         % 
Ki i populyasiyas  
Qad n 
populyasiyas  
1000 n f r  dü n x st l nm  
Müayin  
olunanlar 
Qlau-
koma 
a kar 
olu-
nanlar 
Müa-
yin  
olu- 
nanlar 
Qlau-
koma 
a kar 
olu-
nanlar 
Ki i Qad n C mi 
20-24 
900      2,9 
480 
3 
420 
5 
6,3±3,6 
11,9±5,3 
8,9±3,1 
25-29 
930      3,0 
462 
3 
468 
6 
6,5±3,7 
12,8±5,2 
9,7±3,2 
30-34 
750      3,0 
366 
2 
384 
6 
5,5±3,8 
15,6±6,3 
10,7±3,8 
35-39 
750      2,8 
372 
4 
378 
7 
10,8±5,4 
18,5±6,9 
14,7±4,4 
40-44 
660      2,9 
327 
8 
333 
11 
24,5±8,6 
33,0±9,8 
28,8±6,5 
45-49 
690      3,0 
354 
12 
336 
14 
31,1±9,2 
41,7±10,9 
36,2±7,1 
50-54 
660      2,9 
325 
12 
335 
16 
36,9±10,5 
47,8±11,7 
42,4±7,8 
55-59 
450      2,9 
216 
13 
234 
16 
60,2±16,2 
68,4±16,5 
64,4±11,6 
60-64 
300      3,0 
144 
16 
156 
22 
111,1±26,2 
141,0±27,9 
126,7±19,2 
65-69 
135      3,0 
72 
6 
63 
9 
83,3±32,6 
142,9±44,1 
11,1±27,0 
70+ 
360      2,6 
174 
12 
186 
18 
69,0±19,2 
96,8±21,7 
83,3±14,6 
C mi 
6585    2,9 
3292 
90 
3293 
130 
27,3±2,8 
39,5±3,4 
33,4±2,2 

119 
Qlaukoman n ki i v  qad nlar n ya  il  
ba l  yay lma dinamikas n n polinominal t n-
likl  aproksimasiyas  daha d qiq n tic l r al-
ma a imkan verir: 
Y
k
=0,0063x
6
-0,2492x
5
+3,6894x
4
- 
-25,993x
3
+91,497x
2
-146,41x+84,958 
(R
2
=0,9383) 
Y
q
=-0,0066x
6
+0,1756x
5
-1,6547x
4
+ 
+6,6536x
3
-8,8948x
2
-1,778x+17,993 
(R
2
=0,9742) 
Göründüyü kimi, x st liyin ki i v  qad n-
lar n ya ndan as l  populyasiyada yay lma 
s viyy sinin dinamikas   d qiqliyi 100%-  
yax nla an  (R
2
0,9383) polinominal reqres-
siya t nliyi il  yax  approksimasiya olunur. 
Müayin  zaman   a kar edilmi  qlauko-
man n klinik formalara gör  bölgüsü 2-ci 
c dv ld   ks olunmu dur. Göründüyü kimi, 
n çox a kar olunan forma aç qbucaql  ilkin 
qlaukomad r (57,7±4,3% qad nlarda, 
60,0±5,2% ki il rd , 58,6±3,3% ümumi 
toplumda). Qlaukoma ehtimal  diaqnozu a kar 
edilmi   x st likl r aras nda 29,1±3,1% paya 
malikdir (28,9±4,8% ki i populyasiyas nda, 
29,2±4,0% qad n populyasiyas ndad r). Dig r 
formal  qlaukomalar n xüsusi ç kisi çox azd r 
(2,3±1,0% qapal  bucaql  qlaukoma, 
10,0±2,0% dig r formalar).