Rüblük elmi-praktik jurnal

 
 
Xolestaz n anadang lm   v  qazan lma 
formalar n n uzun müdd t  rzind  mü ahid  
olunmas na v  müasir morfoloji v  funksional 
metodlar,  variantlar t tbiq olunmas na bax-
mayaraq, indiy  q d r, öd yollar n n mexaniki 
s x lmas   v  ba lanmas  zaman , ist r hepa-
tositl r, ist r stromal elementl r, ist rs   d  
ödç xar c  yollarda ba  ver n d yi iklikl rin 
mexanizmi haqq nda fikir birliyi yoxdur.  
Mexaniki sar l q (MS) modelinin yara-
d lma texnikas n n eyni olmas na baxma-
yaraq, k skin xolestaz yarad ld qdan keç n 
zaman 
rzind  heyvanlar n davran nda, 
qaraciy rd  ba  ver n biokimy vi, histopa-
toloji d yi iklikl r haqq nda t dqiqatç lar n 
mülahiz l ri bir-birind n f rql nir. Bir çox 
mü llifl rin m lumatlar na gör , xolestaz mo-
deli yarad ld qdan sonra, heyvanlar aras nda 
itkil rin olamad n  göst rdikl ri  halda,    di-
g rl ri müvafiq modeld n keç n birinci h ft  
rzind  heyvanlar n 10%-nin oldükl rini 
mü ahid  etmi l r [1,2]. Dig r m lumatlara 
gör  is , MS modeli yarad ld qdan 20 gün 
sonra bel , heyvanlar n  h r k t aktivliyind , 
axtar  refleksl rind , qidalanmalar nda v  s. 
n z r  carpacaq d yi iklikl r a kar edilm -
mi dir [3].  
Eksperimental xolestaz modell ri yarad l-
m  heyvanlar n  ks riyy tind  qaraciy rd  
ba     ver n histopatoloji d yi iklikl rin f rdi 
xüsusiyy tl ri haqq nda h r hans  bir m lumat 
qeyd olunmur. Ancaq, son zamanlar d rc 
olunmu   m lumatlarda eksperimentin 5-ci 
gunund  “öd infarktlar n n” sah l ri 0,9 % v  
12 %, q rm z  Sirius reaktivi il   r ngl n n 
kollagen depositl ri sah l rinin  0,8 % v  
5,9 % aras nda t r ddüd etdikl ri qeyd olunur. 
Bir çox mü llifl rin m lumatlar na gör , me-
xaniki sar l q zaman  hepatositl rin ölümünd  
ümumi bilirubinin proqnostik  h miyy ti 
olmad  qeyd edildiyi halda, dig rl ri onun 
plazmadak  qat l n n qaraciy rin detok-
sikasiya imkanlar n n mü yy n edilm sind  
klassik marker rolu oynad n  göst rirl r 
[4,5]. 
Eksperimental mexaniki sar l q zaman  
qaraciy rd  ba  ver n d yi iklikl r histoloji 
v  histokimy vi üsullarla t dqiq olunmas na 

100 
baxmayaraq, submikroskopik olaraq, hepato-
sitl rin bir-birl ri il   v   traf strukturlarla 
qar l ql   laq l ri  laz m   s viyy d   t dbiq 
olunmam d r [3-6]. Qeyd etm k laz md r ki, 
öd yollar n n atreziyas , qaraciy rin müxt lif 
xarakterli x st likl ri v  neonatal xolestazlar 
zaman  elektron-mikroskopik t dqiqatlar xeyli 
müdd tdir ki, t tbiq olunmaqdad r [7-9]. 
Biz göst ril nl ri n z r  alaraq, mexaniki 
sar l q zaman  qaraciy rin parenximatoz v  
stromal elementl rind  ba  ver n d yi ik-
likl ri histoloji v  ultrastruktur s viyy d  t d-
qiq etm yi qar m za m qs d qoyduq. 
T dqiqat n material v  metodlar . Eksperimental 
t dqiqatlar h r iki cinsd n, ç kisi 180-220 qr. olan 30 
a  siçovul üz rind  apar lm d r. Heyvanlar viva-
riumda standart  raitd  saxlan lm dilar (hava tempe-
raturu 22±2ºC, limitsiz su v  yem istifad si). Bütün 
t dqiqatlar eksperimental v  dig r elmi m qs dl r üçün 
istifad  edil n Onur al  Heyvanlar n Müdafi si üzr  
Avropa  uras n n 18.03.1986 il tarixli Konvensiyas na 
uy un olaraq apar lm d r [10]. 
Mexaniki sar l q modeli t crüb  heyvanlar n n 
ümumi öd axaca n  ümumi narkoz alt nda  tam ba -
lamaqla yarad lm d r. Siçovullara ümumi anesteziya 
(kalipsol – 0,5mq/kq) alt nda laparotomiya edilmi dir, 
qar n bo lu u orqanlari ay rd edil r k, ümumi öd 
axaca  seçilib, 4,0 ölçülü liqaturla tam ba lan lm d r. 
Bundan sonra, qar n bo lu u orqanlar  yerl rin  
diqq tl  yerl dirilib, c rrahi yara qat-qat tikilmi dir. 
Heyvanlar 2 qrupa bölünmü dur. 1-ci qrup (n=5) 
kontrol qrupu idi (bu qrup heyvanlarda biokimy vi 
müayin l r üçün qan götürülmü dür, dekapitasiyadan  
sonra is  laparatomiya icra edilmi dir v  qaraciy r 
toxumas ndan bioptat gotürülmü dür), 2-ci qrup (t crü-
b ) (n=25) heyvanlarda is  öd axaca     ba lanaraq, 
mexaniki sar l q modeli yarad lm d r. T crüb  qrupu 
heyvanlar  öz növb sind  5 yar mqrupa bölünmü dür 
(h r birind  5 heyvan olmaqla). Bu yar mqruplara daxil 
edil n siçovullar sar l q yarad ld qdan sonra müvafiq 
olaraq 1, 3, 7, 10 v  15 gün sonra biokimy vi müayin -
l r üçün qan v  histoloji müayin l r üçün bioptat 
göturm k m qs dil  dekapitasiya edilmi dir. T qdim 
olunan m qal d , MS yarad ld qdan 1 v  3 gün sonra 
dekapitasiya edilmi  siçovullar n qaraciy rind n götü-
rülmü  bioptatlar n histoloji t dqiqi verilmi dir. 
st r kontrol, ist rs  d  eksperimental qrup a  siço-
vullardan götürülmü  qaraciy r tik l ri fosfat buferind  
(pH 7,4) haz rlanm  2%-li paraformaldehid, 2%-li 
qlütaraldehid v  0,1%-li pikrin tur usundan ibar t 
m hlulda fiksasiya edilmi dir.  ki saat  rzind  fosfat 
buferind  (pH 7,4) haz rlanm  1% osmium tur usu 
m hlulunda postfiksasiya edildikd n sonra materialdan 
elektron mikroskopiyada q bul olunmu  ümumi metod-
larla Araldit-Epon bloklar  haz rlanm d r. Bloklardan 
LKB-III, Leica EM UC7 ultratomlar nda al nm  
yar mnazik (1-2 m) k sikl r metilen ab s , azur II v  
sasi fiksinl  v  ya toluidin ab s  il  r ngl nmi , Lati-
met (Leitz) mikroskopunda bax laraq laz mi hiss l rin 
kill ri Pixera (AB ) r q mli fotokameras  il   ç kil-
mi dir. Eyni bloklardan al nm  70-100nm qal nl ql  
ultranazik k sikl r  vv lc  2%-li uranil-asetat m hlulu, 
sonra NaOH- n 0,1N qat l ql   m hlulunda haz rlanm  
0,6%-li t miz qur u un-sitratla r ngl nmi dir. Ultra-
nazik k sikl r 80-120 kv g rginlik alt nda JEM-1400 
transmission elektron mikroskopunda t dqiq olunaraq 
elektronoqramlar ç kilmi dir.
 
T dqiqat n n tic l ri v  onlar n müza-
kir si.  ld  olunan m lumatlar n analizi gös-
t rir ki, eksperimental mexaniki sar li n 
yarad ld  andan kecmi  zaman daxilind   
qaraciy r strukturlar n n ham s nda bu v  
dig r d r c d  reaktiv, distrofik v  dege-
nerativ xarakterli d yi iklikl r ba  verir. Bio-
kimy vi müayin l rin n tic l rind n m lum 
olur ki, mexaniki sar l q yarad ld qdan art q 
bir gün sonra bilirubinin s viyy si norma il  
müqais d   2,1 d f  art r, 3 gün sonra is  f rq 
h tta 7,3 d f y  yüks lir (p<0,001).  Mexa-
niki sar l q zaman  ba  ver n d yi iklikl rin 
t sviri zaman  meydana ç xan ç tinlikl ri 
aradan qald rmaq üçün a  siçovullar n qara-
ciy rinin ultrastruktur olaraq normada kontrol 
preparatlar n n ultramikroskopik t svirini ver-
m k m qs d uy undur. 
1-ci  kild   nümayi  etdiril n elektrono-
qramdan göründüyü kimi, qaraciy rin  sas 
strukturu olan hepatositl r sinusoid damarlar 
arasinda bir-biril  çarpazla an t kqatl  hü-
ceyr  y m d r (bunlar  qaraciy r tirl ri v  ya 
hasar  da adland r rlar). Sinusoidl rin divar-
lar n  t kil ed n p nc r li endotel hüceyr l ri 
il  (1-ci  kild  oxla göst rilib) hepatositl rin 
aras nda Disse sah l ri yerl ir. Bu sah l rin 
xarakter xüsusiyy ti endotel hüceyr l rin  
do ru çevrilmi  hepatosit mikroxovlar n n 
olmas d r. Qaraciy r hüceyr  s hif l ri  n çox 
iki, b z n is  üç qon u hepatosit aras nda öd 
kapillyarlar n n yerl m sidir. Öd kapillyarla-
r n n m nf zin  yax n qon u qaraciy r hücey-
r l ri aras nda s x  laq l rin olmas  yeni for-
mala m  ödün yenid n sinusoidd n qana 
qar mas n n qar s n  al r. Bununla birlikd , 
s x  laq l rin yax nl nda mexaniki  laq -
l ndirici  olan desmosomlar olmas  qaraciy r 
hüceyr l rinin s hif  daxilind  topoqrafik v -
ziyy tinin d yi m sinin qar s n  al r ( k. 
1C-d  qo a oxlarla i ar  edilmi dir). Qeyd 
etm k laz md r ki, Disse sah l rind  olduqu 
kimi, ilk öd kapillyarlar n n daxilind   d  
qaraciy r hüceyr l rinin çoxlu miqdarda 
mikroxovlar   a kar edilir ( k. 1C-d   ulduz-
larla  i ar   olunub).  Qaraciy r   hüceyr l ri 

101 
 
 
 
 
 
  
 
 
k.1 Kontrol qrupu heyvanlar nda qaraciy rin strukltur elementl rinin electron-mikroskopik  kill ri. Izah   m tnd  
verilmi dir. Ultranazik k sikl r. R ng.: uranil asetat. PH Pit hüceyr si.E endoteliosit. Er eritrosit. PTH piytoplayici 
hüceyr . Ds Disse sah si.QD qlikoqen dan cikl ri. H-hepatosit. N-nüv .KH-Kupfer hüceyr si.  
 
 
çoxbucaql  formaya malik olub, sitoplaz-
man n m rk zi hiss sind   ks r n bir, b z n 
is , iki  d d nüv   a kar edilir. Sitoplazmada 
nüv  il  yana ,  n çox diqq t c lb ed n 
mitoxondril rin, peroksisomlar n, lizosomla-
r n, qlikogen dan cikl rinin, dan li v  dan siz 
endoplazmatik  b k  torlar n n a kar edilm -
sidir. Qaraciy rin hüceyr vi elementl rin  
sinusoidl rin daxilind   t bii T-killerl r  aid 
edil n limfositl r (Pit hüceyr l ri    k. 1B), 
qon u endoteliositl r aras nda qalan sah l ri 
tutan, makrofaqal funfsiyaya malik Kupfer 
hüceyr l ri ( k. 1D) v  endoteliositl rl  
hepatositl r aras nda yerl
n perisinusoidal 
(ulduzab nz r, piytoplay c ) hüseyr l r ( k. 
1E) aiddir. 
Mexaniki sar l q modeli yarad ldiqdan bir 
gün sonra qaraciy rin struktur elementl rinin 
histotopoqrafiyas nda ba  ver n d yi iklikl r-
d n  n ayd n n z r  çarpan    görm  sah sind

102 
 
 
 
 
 
k 2. Ümumi od axaca n  ba lad qdan bir gün sonra, hepatositl raras   laq l rin pozulmas  n tic sind  (A, B), qon u 
sinisoidl rin m nf zinin bir-birl ril  birl m si ( C-d  ox ba lar  il  göst rilibl r).  zah   m tnd  verilmi dir. A v  B 
ultranazik k sikl r. R ng.: uranil-asetat v   t miz qur u un citrat. C – yar mnazik k sik. R ng. – metilen ab s . 
S sinusoid.H hepatosit.  
 
sinusoidl rin  artmas  fonunda ( k. 2A), 
hepatositl rin formala d rd  hasarlar n (tir-
l rin) müxt lif d r c li deformasiyalara m -
ruz qalmas  say sind  qon u sinisoidl rin 
m nf zl rinin birl ib  ( k.  2A -n n m rk zi 
hiss sind  oxlarla i ar  olunublar), ilanab n-
z r gedi  malik kanallar formala d rmas d r. 
Ultrastruktur s viyy d   t svir edil n kanal-
lar n formala mas  bir t r fd n sinusoidl ri 
bir-birl rind n ay rmal  olan hepatosirl rin 
topoqrafik v ziyy tl rinin pozulmas  il  ( k. 
2B-d  oxla göst rilib), ikinci t r fd n  qon u 
hepatositl r aras nda yar q killi kanallar n 
( k. 2C-d  oxlala göst rilib) yaranmas  il , 
üçüncü t r fd n is  qon u sinusoidl rin divar-
lar n n formala mas nda i tirak ed n endotel 
v  Kupfer hüceyr l rin n topoqrafik v ziy-
y tl rind  ba  ver n pozuntularla ba l d r. 
Sonuncu hüceyr l rin sayca artmas  da ist r 
yar mnazik ( k. 2A), ist rs   d  ultranazik 
k sikl rd  müyy n edilir ( k. 2B). 2-ci 
kild  nümayi  etdiril n yar mnazik k sikd  
xüsusi maraq do uran mikrovezikulyar stea-
toz  lam tl ri il  yana ,  sas n qaraciy r 
hüceyr l ri daxilind   v   b z n is  perisinu-
soidal sah l rd  metilen ab s  il  sar mt l-ya l 
r ngl n n öd damlalar n n a kar edilm sidir.  
Mexaniki sarl n yarand  ilk günl rd n 
sinusoidl rin divar n n t kilind   i tirak ed n 
hüceyr vi elementl rin topoqrafik v ziyy tin-
d  v  ultrastrukturunda qurulu unda ba  ver n 
d yi iklikl r daha qabar q 
kild   n z r  
carp r ( k. 2B v  2C). Mexaniki xarakterli 
d yi iklikl rl     yana , hepatosit plazmolem-
malar n ist r Disse sah l r n , ist rs   d  öd 
kapillyalar na baxan hiss l rind  mikroxov-
lar n a kar edilm m si il  yana , onlar n sito-
plazmalar nda dan siz endoplazmatlk  b k   

103 
 
 
 
k. 3. Ümumi od axaca n  ba lad qdan üc gün sonra, sinisoidl rin müxt l f istiqam tli k sikl rind  qan n formal  
elementl ri il  qaraciy r strukturlar n n qar l ql  histotopoqrafiyas . Izah   m tnd  verilmi dir. Yar mnazik k sikl r. 
R ng. – metilen ab s . Ne-neytrofil. L-limfosit.H-hepatosit. S-sinusoid.E-endoteliosit. 
 
 
 
 
 
 
 
 
k. 4. Ümumi od axaca n  ba lad qdan üc gün sonra, hepatosit s fh l rind  (hasarlar nda) il  sinusoid 
elementl rind  ba   ver n d yi iklikl rin elektron mikroskopik  kill ri..Izah  m tnd  verilmi dir. Ultranazik k sikl r. 
R ng.: uranil asetat v  t miz qur u un citrat. H-hepatosit. S-sinusoid. 

104 
sisternalar n n v  qlikogen dan l rinin  sayla-
r n n k skin  sür td  azalmalar  diqq ti c lb 
edir. Mexaniki sar l q yarad ld qdan 3 gün 
sonra, hepatositl rin s x yerl m si n tic -
sind  qaraciy r hasarlar n n histotopoqrafik 
v ziyy tind  1-ci gunl  müqayis d , nisbi 
sabitl m   n z r  çarp r. Yar mnazik k sik-
l rd  sinusoidin boylama ( k. 3A) v   ç p 
k sikl rind  ( k. 3B) hepatositl rin s xla ma-
s  il  yana , Disse sah l rind  cüzi geni -
l nm l r  a kar edils   d   ( k. 3B-d  qo a 
oxlarla göst rilib), endotel hüceyr l rin topo-
qrafik v ziyy tind  ayd n n z r  carpan 
d yi iklikl r a kar edilmir. Nümayi  etdiril n 
sinusoidl rin m nf zl rind  çoxlu sayda 
monosotl rin (t k oxlarla göst rilib) v  ney-
trofill rin a kar edilm si mexaniki sar l n 3-
cü gunund   k skin iltihabi prosesin inki af 
etdiyini göst rir. 
k. 3A-da sinusodin m n-
f zini dem k olar ki, tutmaqla yana , c x n-
t lar  il   traf hüceyr l rl  birl mi  neytrofil 
(oxla i ar  olunub) nünayi  etdirilmi dir. 
Ultrastruktur olaraq, mexaniki sar l q yara-
d ld qdan 3 gün sonra, hepatositl rin s xla -
mas  il  yana , sinusoidl rin diametrl rinin 
azalmasi, sonuncular n  m nf zind  deforma-
siyaya m ruz qalm  eritrositl rin ( k. 4A v  
4B), hüceyr   q r nt lar n n ( k. 4C) v  
qat la m  plazma çöküntül rin ( k. 4Ç) 
yerl m si mü yy n edilmi dir. Qat la m  
plazma çöküntül rin n toplant lar  mikro-
skopik s viyy d   d  3-cü  kild  yar mnazik 
k sikl rd  nümayi  etdiril n sinusoidl rin 
m nf zl rind , qan n formal  elementl rinin 
aralar nda v  Disse sah l rind   ( k. 3A-da 
qo a oxlarla i ar  olunub)  yerl m si ayd n 
görünür. T svir edil nl rl  yana , portal 
sah l rd  yerl
n payc qaras  arteriyalar n v  
onlardan ayr lan arteriollar n m nf zl rinin 
daralmalar  mexaniki sar l n 3-cü günüd  
qaraciy r payciqlar nda qan dövran n n 
sür tinin a a  dü düyünü göst rir. 
Eksperimental sar l n yarad ld  ilk gun 
rzind  qaraciy rd  ba  ver n d yi iklikl rin 
tör nm   s b bl ri aras nda kaset tipli ATF-
azalar qrupuna aid  olan, öd ifraz n n t nzim-
l nm sind  mühüm rola malik fosfolipid 
flippaza (Mdr2/MDR3) nasoslar n n f aliy-
y tinin k skin sür td  pozulmas   n tic sind  
yuyucu (detergent) xüsusiyy t  malik “toksik 
t sirli öd tur ular n n” hepatositl r daxilind  
toplanmas  ön plana ç kil  bil r [11]. Bununla 
birlikd  antioksidant imkanlar n n a a  
dü m si, makrofaqal hüceyr l rd  (xüsus n 
Kupfer hüceyr l ri) sintez olunan oksidativ 
stress faktorlar   v  bütün qida m hsullar n n 
metabolizminin k skin pozulmas  mexaniki 
sar l n ilk vaxtlar nda t svir edil n hepa-
tosellülyar d yi iklikl r   g tirib ç xara bil r 
[12]. Eksperimentd  istifad  edilmi  hey-
vanlar aras nda ölüm hallar n n  n cox 
hiss sinin mexaniki sar l q modeli yarad l-
d qdan c mi bir gün sonra qeyd  al nmas  
qaraciy rin struktur elementl rind  ba  ver n 
morfo-funksional d yi ikl rin n tic si kimi 
qiym tl ndiril  bil r.  
Mexaniki sar l q yarad ld qdan 3 gün 
sonra, hepatositl rin kompensator xarakter da-
yan s xla mas  il  yana , anadang lm  
immunitetin t rkib hiss si olan iltihabi pro-
sesin inki af , portal sah l rd   v  sinusoid-
l rd  dur unlüq  lam tl rinin meydana ç x-
mas  növb ti günl rd  qaraciy rd  ba  ver -
c k destruktiv d yi iklikl rin daha da d rin-
l
c yini göst rir. 
 
d biyyat 
 
1.
Higuchi H., Bronk S.F., Taniai M., Canbay A., Gores G.J. Cholestasis increases tumor necrosis factor-related 
apoptotis-inducing ligand (TRAIL)-R2/DR5 expression and sensitizes the liver to TRAIL-mediated cytotoxicity // 
J Pharmacol Exp Ther. 2002 Nov; 303(2)  .461-7. 
2.
Geerts A.M., Vanheule E., Praet M., Van Vlierberghe H., De Vos M., Colle I. Comparison of three research 
models of portal hypertension in mice: macroscopic, histological and portal pressure evaluation.// Int J Exp 
Pathol. 2008 Aug; 89(4)  . 251-63.  
3.
 
. ., 
 
. ., 
 
. . 
 
: 
 
 
   
 // 
 
   
. - 2014. -   4(46). -  . 74-78. 
4.
Abshagen K., König M., Hoppe A. et al.  Pathobiochemical signatures of cholestatic liver disease in bile duct 
ligated mice. BMC Syst Biol. 2015 Nov 20; 9(1):83. doi: 10.1186/s12918-015-0229-0. 
5.
  . ., 
  . ., 
  . .   
.  
 
 
 
   
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 // 
 
 
, 
, 
. – 2007. –  . 18,  1. –  . 
25–31. 

105 
6.
Georgiev P., Jochum W., Heinrich S., Jang J.H., Nocito A., Dahm F., Clavien P.A. Characterization of time-related 
changes after experimental bile duct ligation.// Br J Surg. 2008 May;95(5):646-56. 
7.
Park W.H., Kim S.P., Park K.K., Choi S.O., Lee H.J., Kwon K.Y. Electron microscopic study of the liver with 
biliary atresia and neonatal hepatitis J Pediatr Surg. 1996 Mar;31(3):367-74. 
8.
Iancu T. C., Manov I. Electron Microscopy of Liver Biopsies, Book chapter in: Liver Biopsy, Edited by: Hirokazu 
Takahashi. Croatia,  InTech, 978-953-307-644-7, 2011, pp. 109- 136. 
9.
Balamourougane P., Dattagupta S., Bhatnagar V. Evaluation of ultrastructural changes by electron microscopy in 
neonatal cholestasis. Trop Gastroenterol. 2009 Jul-Sep; 30(3):167-70. 
10. European convention for protecnion of vertebrate  animals used for experimental and other scientific purposes 
Council of Europe. Strasburg.-1986.-53p. 
11. Rosmorduc O., Hermelin B., Poupon R. "MDR3 gene defect in adults with symptomatic intrahepatic and 
gallbladder cholesterol cholelithiasis"// Gastroenterology , 2001, 120 (6): 1459–67.  
12. Long Y., Dong X., Yuan Y., Huang J. et al. Metabolomics changes in a rat model of obstructive jaundice: mapping 
to metabolism of amino acids, carbohydrates and lipids as well as oxidative stress // J Clin. Biochem. 
Nutr. 2015 Jul; 57(1):50-9. 
 
T dqiqat Az rbaycan Respublikas  Prezidenti yan nda Elmin  nki af  Fondunun maliyy  yard m  il  
yerin  yetirilmi dir. Qrant   E F-2011-1(3)-82/44/3-M-6. 
 
 
  . .¹, 
  . .², 
  . .², 
  . .¹ 
 
   
-
 
 
, 
   
   
 
 
 
 
  
 
 
   
¹   
 
 
-III² 
 
 
, 
 
 
.   
 
 
 
 
 
   
 
, 
   
 
 
   
 
 
 
 
   
 
 
. 
 
 
 
 
   
 
-
, 
 
 
 
 
 
   
 
, 
   
-
 
 
 
  EM UC7 (Leica). 
 
, 
 
 
   
 
, 
   
 
 
 
 
 
 
, 
 
 
   
 
 
   
 «
-
 
 
», 
 
 
. 
 
Qasimov E.K.¹, Nasirov M.Y.², Alakbarova S.A.², Tahirova S.N.¹ 
 
The histologic and electron microscopic characteristic  f changes in  liver   
during the initial period of experimental obstructive jaundice 
 
 ¹Department of Histology and Embryology; ²Department of Surgical diseases-3, 
Azerbaijan Medical University, Baku 
 
Summary. The article presents the description of the changes on histologic and ultrastructural levels, 
happening in liver of white rats, on the first days after introducing them to obstructive jaundice. After the 
appropriate testing using light and electronic microscopes, the pictures of areas of necessary areas of medium 
and ultrathin sections, received from araldit-epon blocks on ultravolume EM UC7 (Leica), have been made. 
Among the factors, which are the reasons of changes in rats  liver, within the first days of introducing them 
to experimental jaundice, the need of consideration of the "toxic bilious acids" (which has detergent 
properties) congestion in hepatocytes, is noted. 
 
e-mail: 
[e-mail]
 
 
R yçi: t.ü.f.d.  . .K rimova 

106 
J, 2016,  3, 106-112                 
Mustafayeva N.A. 
 
B TND NK NAR  NK AFIN MÜXT L F DÖVRL R ND  GÖZ YUVASININ,  
GÖZ YUVASIÜSTÜ V  GÖZYUVASIALTI D L KL R N MORFOMETR K, 
TOPOQRAF K V  YA  XÜSUS YY TL R  
 
Az rbaycan Tibb Universitetinin  nsan anatomiyas  kafedras , Bak   
 
Xülas .  Az rbaycan Tibb Universitetinin insan anatomiyas  kafedras n n kranioloji muzeyind n 
götürülmü  160 insan k ll si üz rind  k ll nin beyin v  üz  öb l rinin, göz yuvas n n, gözyuvas alt  d liyin 
v  gözyuvas alt  kanal n kraniometrik ölçül ri t yin edilmi dir. Bundan ba qa, gözyuvas alt   d liyin v  
eyniadl  kanal n topoqrafiyas n n variantlar n  mü yy nl dirm k üçün 27 k ll  rentgenoqrafik üsulla 
öyr nilmi dir. 
Mü yy n edilmi dir ki, ya  artd qca, xüsusil   d   b tnd nk nar inki af n ilk dövrl rind  göz yuvas n n 
kraniometrik göst ricil ri d  art r. Göz yuvas n n gir c yi ki il rd  düzbucaql , qad nlarda is ,  ks r 
hallarda, d yirmi formaya malik olur. Göz yuvas n n  n az uzunluq ölçüsü braxisefal formaya malik 
k ll l rd  qeyd edilmi dir. Uzun üz  malik k ll l rd  hündür göz yuvalar  (hipsikonxiya) qeyd olunur. Bir 
s ra k ll l rd  ad t n d yirmi, yaxud d yirmi-yast la m  formaya malik olan  lav  gözyuvas alt   d likl r 
a kar edilir. Bu d likl r  ks r hallarda  sas gözyuvas alt  d likd n iç ri t r fd  yerl ir. T dqiq edilmi  18 
k ll d  gözyuvas üstü oyman n yerind  gözyuvas üstü d lik a kar edilmi dir. Mü yy n edildi ki, 
gözyuvas alt  sinir qanad-damaq çuxurunun orta  öb sind , göz yuvas n n a a  yar   s viyy sind , 
gözyuvas alt   r m n ba lan c nda, gözyuvas alt  kanalda, gözyuvas alt   d likd , gözyuvas alt   d likd n 
xaric olduqdan sonra  ax l n  bil r.   
Açar sözl r: göz yuvas , gözyuvas alt  d lik, kraniometriya  
Keywords: orbit, infraorbital foramen, craniometry 
 
Göz yuvalar nda apar lan c rrahi  m liy-
yatlar n operativ-texniki mür kk blikl ri v  
m liyyatdan sonrak   a rla malar   m hz bu 
nahiy nin f rdi-tipoloji variasiyalara malik 
olmas  il   laq l ndirilir [1;2]. Dig r t r fd n 
bir s ra klinisistl r yeni operativ texnologi-
yalar n i l nib haz rlanmas  il   laq dar ola-
raq, bu nahiy d  t tbiq edil n b zi yerli anes-
teziya üsullar n n morfoloji  sasland r lmas n  
q na tb x  hesab etmirl r [3].  
Gözyuvas alt  sinirin m hz  gözyuvas alt  
kanalda yerl diyini n z r  alaraq qeyd etm -
liyik ki, bu sinirin h min kanaldak  topoqra-
fiyas n n variantlar ndan klinik praktikada 
istifad  etm k olar. Bu bax mdan V.B. adlin-
skinin (1982) gözyuvas alt  kanal n v  eyni-
adl  sinirin topoqrafo-anatomik xüsusiyy t-
l rinin t dqiqin  h sr etdiyi i l r diqq ti daha 
çox c lb edir [4 ]. 
Bel likl , bütün yuxar da   ifad  olunanlar 
t dqiqat i inin m qs dinin formala d r lma-
s na z min yaratm d r. 
T dqiqat i inin m qs dini insan k ll sinin 
formas ndan as l  olaraq göz yuvas  gir c -
yinin, gözyuvas alt  kanal n, gözyuvas alt  
d liyin f rdi, cinsi, ya , topoqrafik, kranio-
metrik xüsusiyy tl rinin a kar edilm si v  
gözyuvas alt  sinirin yerl m  variantlar n n 
öyr nilm si t kil edir. 
T dqiqat n material v  metodlar . Az rbaycan 
Tibb Universitetinin insan anatomiyas  kafedras n n 
kranioloji muzeyind n götürülmü  160 insan k ll si 
üz rind   k ll nin beyin v  üz  öb l rinin, göz yuva-
s n n, gözyuvas lt   d liyin v  gözyuvas lt  kanal n 
kraniometrik ölçül ri t yin edilmi dir. Bundan ba qa, 
gözyuvas alt   d liyin v  eyniadl  kanal n topoqrafiy-
as n n variantlar n  mü yy nl dirm k üçün 27 k ll  
rentgenoqrafik üsulla öyr nilmi dir. Rentgenoqramlar 
k ll nin burun-al n v  burun-ç n alt  qoyulu unda 
ç kilmi dir. Gözyuvas alt  sinirin topoqrafiyas n  öy-
r nm k üçün 23 meyitd  göz yuvalar  V.N.Vorobyo-
vun makro-mikroskopik üsulu il   t rih edilmi , 8 
meyitd  ba lar N. .Piroqov üsulu il  k silmi dir.    
Ölçm l r zaman  müasir dövrd  kraniologiyada 
geni  istifad  edil n al tl r i l dilmi dir. K ll nin üz 
v  beyin  öb sinin ölçül rini t yin etm k üçün kra-
niometrik göst ricil rd n istifad  edilmi dir [5].  
Göz yuvas n n formas  il  üz v  beyin k ll sinin 
formalar  aras ndak  as l l  mü yy n etm k üçün 
k ll nin bu  öb l rinin eni, uzunlu u v  hündürlüyü 
ölçülmü , k ll  indeksi hesablanm d r.   
Göz yuvalar n n eni, hündürlüyü v  d rinliyi ölçül-

107 
mü , göz yuvas n n göst ricisi (indeksi) mü yy n edil-
mi dir. Göz yuvalar n n  sas parametrl rind n ba qa, 
gözyuvas alt   d liyin diametri, onunla gözyuvas alt  
k nar,  ngin almac q ç x nt s n n  n qabar q nöqt si, 
burun oymas ,  ngin alveol ç x nt s n n  sas  aras ndak  
m saf l r ölçülmü dür.    
Tibbi v  bioloji t dqiqatlar üçün n z rd  tutulmu  
sasnam l r  riay t ed r k, ölçm l r n tic sind   ld  
olunmu   r q m göst ricil rinin statistik analizi apar l-
m d r. R q m göst ricil ri «Statistical» (Statsoft, 
1999) t tbiqi proqram paketind n v  «Microsoft Excel 
Windows-7» - d n istifad  edilm kl , variasion-
statistik i l nilmi dir. Al nm  parametrl ri öyr nm k 
üçün onlar n minimal  (Min) v  maksimal (
) qiy-
m ti mü yy nl dirilmi , orta riyazi x tas   ( ), orta 
kvadratik meyl ( ), variasiya  msal   ( v,%) hesab-
lanm d r.  
T dqiqat n n tic l ri v  onlar n müzaki-
r si.  T dqiqatlar göst rdi ki, göz yuvas  
gir c yinin k narlar  onun sümük divarlar n n 
n qal n hiss sini t kil edir.  
ld  etdiyimiz m lumatlara gör , göz 
yuvas  divarlar ndan  n mür kk b qurulu a 
malik olan onun iç ri divar d r. Göz yuvas n n 
bay r divar  öz zahiri formas na gör  üçbuca-
a b nz yir, onun zirv si göz yuvas n n yu-
xar  yar na t r f bax r,  sas n  is  almac q 
sümüyü t kil edir. Göz yuvas n n bay r 
divar n n v ziyy ti göz yuvas n n al n-alma-
c q nöqt sini v  göz yuvas n n yuxar  yar -
n n bay r k nar n  orta s thl  birl dir n 
x tl rin  m l  g tirdikl ri bucaqla t yin edilir. 
Göz yuvas n n bay r divar n n dig r elmi 
i l rd  d  xarakteriz  olunan bu cür qurulu u-
nu retrobulbar sah y  do ru operativ yollar n 
i l nib haz rlanmas nda da n z r  almaq 
laz md r [6].  
Yuxar  divar dig r divarlara nisb t n daha 
kür vidir v  bu kür vilik göz yuvas n n bütün 
yuxar  divar  boyunca öz formas n   b rab r 
kild  saxlay r.    
Yuxar   v  bay r divarlardan f rqli olaraq, 
göz yuvas n n a a  divar n n relyefi  ks r 
hallarda heç bir qabar ql  v  çök kliyi olma-
yan yast  formaya malikdir. Göz yuvas n n 
a a  divar n n formas n n relyefi v  onun 
qal nl n n orta hiss y  getdikc  nisb t n 
nazikl m si bu divar n mexaniki t sirl r  
qar  davaml n  azaldan amill rd n biridir. 
. .
 (1998) qeyd edir ki, göz yuva-
s n n a a  divar nda nisb t n yüks k tezlikl  
«partlay » tipli s n qlar n ba  verm si, h min 
divar n bu cür qurulu a malik olmas  il  izah 
edilir [7]. 
T qdim olunan i d  göz yuvas n n morfo-
loji xüsusiyy tl rind n ba qa, onun ya  
d yi iklikl rini d  öyr nmi ik. Bizim elmi 
t dqiqat i imiz göst rdi ki, yenido ulmu larda 
göz yuvas n n hündürlüyü t qrib n bütün üz 
skeleti hündürlüyü ölçüsünün yar s n   t kil 
edir. T dqiq etdiyimiz 8 yenido ulmu  k ll -
sind  göz yuvas  gir c yinin formas   ks r 
hallarda oval v   d yirmi (5 k ll d ), az 
hallarda kvadrat (2 k ll d ) v  trapez b nz r 
(1 k ll d )  kild  rast g linib.  Göz yuvas  
gir c yinin konturu kranial v  bay r istiqa-
m td   yilmi  qövsü xat rlad r. Yenido ul-
mu larda göz yuvas n n divarlar  çox nazik v  
inc dir. Bu ya  dövründ  göz yuvas  divarla-
r ndan  n yax  inki af ed n onun yuxar  
divar d r.  ç ri v  xüsus n d  a a  divar  z if 
inki af etmi  olur.   
Göz yuvas n n forma v  ölçül rinin ya  
f rql rini a kar etm k m qs dil  biz b tnd n-
k nar inki af n müxt lif ya  dövrl rind  göz 
yuvas n n enini v  hündürlüyünü ölçmü ük. 
Kraniometrik ölçül rin n tic l ri göst rdi ki, 
ya  artd qca, xüsusil  d  b tnd nk nar inki a-
f n ilk dövrl rind  göz yuvas n n kraniometrik 
göst ricil rinin artmas  qeyd edilir. Bu göst -
ricil r yetkinlik ya  dövründ  maksimal h dd  
çat r. Sonrak  ya  dövrl rind  göz yuvas n n 
kraniometrik göst ricil rinin t drici azalmas  
mü ahid  edilir.  
Biz göz yuvas n n ya   f rql ri il  yana , 
cinsi xüsusiyy tl rini d  öyr nmi ik. Mü y-
y n etmi ik ki, qad nlarda göz yuvas n n 
boylama oxlar  bir-birinin yax nl nda yerl -
ir. K narlar aras ndak  keçidl rin xarakterin-
d n as l  olaraq, göz yuvas n n gir c yi ki i-
l rd  düzbucaql , qad nlarda is ,  ks r hallar-
da, d yirmi formaya malik olur ( kil 1). Göz 
yuvas n n yuxar  yar  ki il rd  qad nlara 
nisb t n bir q d r böyük olmas  il  f rql nir.  
Göz yuvas n n f rdi xüsusiyy tl rini a kar 
etm k üçün biz göz yuvas n n kraniometrik 
göst ricil rini k ll nin forma v  ölçül ri il  
müqayis  etdik. K ll  indeksi üzr  apar lan 
ara d rma göst rmi dir ki, t dqiq olunan 
material n böyük bir hiss sini orta qiym tli 
indeks  malik k ll l r t kil etmi dir. Göz 
yuvas n n ölçü parametrl rinin beyin k ll si-
nin forma v  ölçül ri il  müqayis l ri göst rdi 
ki, göz yuvas n n  n az 37-47 mm-   b rab r 
olan uzunluq ölçüsü  ks r mü ahid l rd  bra-
xisefal formaya malik k ll l rd  qeyd edil-
mi dir. Göz yuvalar n n   n  çox  43-50 mm-   

108 
 
 
kil 1. A. Ki i k ll si. B. Qad n k ll si 
 
b rab r olan uzunluq ölçüsün  is   ks r n 
dolixosefal formal  k ll l rd  rast g linmi dir. 
Biz göz yuvas n n parametrl rini v  üz k ll -
sinin ölçül ri aras ndak   laq l ri d  mü y-
y nl dirmi ik. Mü yy n edilib ki, uzun üz  
malik k ll l rd  hündür göz yuvalar  (hipsi-
konxiya, göz yuvas  göst ricisinin ölçüsü 85-
d n çox olanda) qeyd olunur. Orta v  enli üz 
tipl rin  malik k ll l rd  orta hündürlüklü 
göz yuvalar  (mezokonxiya, bu tipd  göz 
yuvas  göst ricisinin qiym ti 76-dan 85-  
q d r olan h dd  götürülür) ay rd edilir.  
. .
 (1995) qeyd edir ki, göz 
yuvas n n formas  il  üz k ll sinin formas  
aras nda as l l q vard r. Mezokonxiyaya daha 
çox orta üz formas na malik k ll l rd , hame-
konxiyaya, dem k olar ki, orta üz formas na 
v  enli üz formas na malik k ll l rd  eyni 
tezlikd , az hallarda – ensiz üz formas na aid 
k ll l rd , hipsikonxiyaya is   ks r hallarda 
orta-üz v  ensiz-üz formalar na aid k ll l rd  
kombinasiya olunmu   kild  rast g linir [8; 
9;10]. 
Göz yuvas n n  laq l ndiyi bo luqlar n n 
anatomiyas  haqq ndak  bilikl rin praktik  h -
miyy tini n z r  alaraq [11]  biz gözyuvas alt  
d liyin, gözyuvas alt  kanal n v  gözyuvas -
üstü oyman n f rdi v  topoqrafik xüsusiyy t-
l rini t dqiq etmi ik.   
Gözyuvas alt   d liyin f rdi xüsusiy-
y tl rinin öyr nilm si göst rdi ki, bir s ra k l-
l l rd   lav  gözyuvas alt   d likl r a kar 
edilir. Bel   lav  d likl rin mövcudlu u haq-
q nda m lumatlar elmi  d biyyatda o q d r d  
çox deyildir [4;12].  
Bizim t dqiqat m z n n tic l rin  gör , 
lav  gözyuvas alt   d likl r, ad t n d yirmi, 
yaxud d yirmi-yast la m  formaya malik 
olur.  lav  gözyuvas alt  d lik  ks r hallarda 
sas gözyuvas alt   d likd n iç ri t r fd , az 
hallarda is  ondan bay r t r fd  yerl ir. 
T dqiq etdiyimiz k ll l rd n birind   h m 
sa da, h m d  solda 2 yuxar -iç ri  lav  d lik 
mü ahid  olunub, qalanlar nda is  bir  lav  
d lik a kar edilib.  
ld  etdiyimiz bu d lill r Canan S., Asim 
O., Okan B. v  dig rl ri (1999) kimi aliml rin 
t dqiqatlar n n n tic l rini t sdiql yir. Adlar  
ç kil n mü llifl r 119 k ll d   lav  gözyuva-
s alt   d lik mü ahid  edibl r. Bunlar n da 
79,6% hallar nda bir, qalan hallarda is   h r 
t r fd  iki  lav   d lik a kar olunub. Onlar n 
a kar etdikl ri bütün  lav  gözyuvas alt  
d likl rin  sas  d likd n yaln z iç ri v  yuxar  
t r fd  yerl dikl ri qeyd edilir [13]. 
Gözyuvas alt  d liyin morfometrik göst ri-
cil rinin f rdi f rql rini a kar etm k üçün, 
bizim t r fimizd n h min d liyin könd l n v  
boylama ölçül ri t yin edilib. Yetkin ya l  
xsl rd  gözyuvas alt   d liyin könd l n 

109 
ölçüsü cinsiyy t n z r  al nmadan, orta he-
sabla sa da 5,4±0,1 mm; solda 5,9±0,1 mm, 
h mçinin, h min d liyin boylama ölçüsü d , 
cinsiyy t n z r  al nmadan, orta hesabla 
sa da 5,8±0,1 mm, solda 6,4±0,1 mm t kil 
edir. 
T dqiqatlar n n tic l ri göst rir ki, yenido-
ulmu larda gözyuvas alt  d liyin diametri orta 
hesabla 1,72±0,40 mm t kil edir. Yenido-
ulmu  ya  dövrü il  müqayis d  birinci u aql q 
ya  dövründ  bu göst rici  1,6 d f   ( >0,05), 
g nclik ya  dövründ  1,7 d f   ( >0,05), 
yetkinlik ya  dövründ  1,9 d f   ( >0,05), ah l 
ya  dövründ  1,8 d f   ( >0,05) art r. Gözyu-
vas alt   d liyin diametrinin maksimal h ddi 
yetkinlik ya  dövründ  mü ahid  edilir.   
Ya   f rql ri bar d   ld  etdiyimiz m lu-
matlar  d biyyatda rast g lin n d lill rl  üst-
üst  dü ür. Bel  ki, Chrcanovic B., Abreu M., 
Custódio A. (2011) yetkinlik ya  dövrün  aid 
80 insan k ll sind  gözyuvas alt  d liyin mor-
foloji göst ricil rinin cinsi xüsusiyy tl rini 
öyr nmi l r. Apar lan ölçül rin n tic l ri gös-
t rir ki, bütün orta kraniometrik göst ricil r 
ki il rd  qad nlara nisb t n böyükdür [14]. 
Apar lan t dqiqat n tic sind  gözyuvas alt  
d liyin könd l n v  boylama ölçül rind  cinsi 
f rql r oldu u mü yy n edilmi dir. Bel  ki, 
gözyuvas alt  d liyin könd l n ölçüsü ki il r-
d  qad nlara nisb t n sa da 1,09 d f , solda 
1,11 d f , h min d liyin boylama ölçüsü 
ki il rd  qad nlara nisb t n sa da 1,02 d f , 
solda 1,04 d f  çoxdur.  
T dqiq edilmi  18 k ll d  gözyuvas üstü 
oyman n yerind  gözyuvas üstü d lik a kar 
edilmi dir. H min 18 k ll d n 3-d   sas göz-
yuvas üstü d liy  nisb t n ondan iç ri t r fd  
yerl
n  lav  gözyuvas üstü d lik a kar 
edilib. Mü ahid  etdiyimiz  lav  gözyuva-
s üstü d likl r, ad t n, d yirmi formaya malik 
olublar. H r üç k ll d   a kar edil n  lav  
gözyuvas üstü d likl r yaln z bir t r fd  qey-
d  al n b ( k.1). K ll l rd n birind   lav  
gözyuvas üstü v  gözyuvas alt  d likl r a kar 
edilib. 
K ll l rin rentgenoqrafik metodla t dqiqi 
zaman  8 k ll d  kanal n formala mas nda 
variantlar a kar edilib. Bu k ll l rd n ikisind  
h r iki t r fd  gözyuvas üstü kanal n ikil -
m si (yaxud onun  ax l nm si) qeyd edilib. 
Frontal proyeksiyada apar lm  rentgenoqram-
larda  lav  gözyuvas üstü d liyin  sas kanal-
dan t crid olunmu  kanala keçdiyi mü ahid  
edilmi dir  ( k.2). 
 
 
kil 2. Gözyuvas üstü müst qil  sas v   lav   kanallar. 
Qeyd: 1. Sa   sas gözyuvas üstü kanal;   2. Sa   lav  gözyuvas üstü kanal; 
           3. Sol gözyuvas üstü kanal;           4. Göz yuvas n n bo lu u. 
 
Qeyd: 1. Düzbucaql  formal  gözyuvas  gir c yi; 2. Dair vi formal  gözyuvas  gir c yi. 

110 
Gözyuvas alt   d liyin yerl m  variasiya-
lar n   d qiq bilm k üzün orta nahiy sind  
m liyyatlar zaman  sinirin yatrogen z d l n-
m sinin qar s n n al nmas nda v   t hlük siz 
yerli blokadan n apar lmas nda olduqca vacib-
dir [15]. Bu s b bd n d  biz gözyuvas alt  
d likd n  traf anatomik tör m l r  q d r olan 
m saf l ri ölçmü ük.  
Apar lm  ölçm l rin n tic l ri göst rdi ki, 
gözyuvas alt  d likd n  ng sümüyünün alma-
c q ç x nt s n n  n qabar q nöqt sin   q d r 
olan m saf  sa da 18 mm-d n 30 mm-   q -
d r, solda 19 mm-d n 31 mm-  q d r, h min 
d likd n burun oymas na q d r olan m saf  
sa da 14 mm-d n 23 mm-   q d r, solda  
14 mm-d n 23,5 mm-   q d r olan h dd  
d yi ir. Gözyuvas alt   d likd n  ngin alveol 
ç x nt s n n  sas na q d r olan m saf  sa da 
4,0 mm-d n 12,50 mm- , solda 3,5 mm-d n 
12,0 mm-  q d r v  bu d likd n gözyuvas alt  
k nara q d r olan m saf  is  sa da 8,0 mm-
d n 35,0 mm-  q d r, solda  7,0 mm-d n 37,0 
mm-  q d r h dd  variasiya edir (c dv l).  
Bizim  ld  etdiyimiz d lill r  gör  gözyu-
vas alt   d likd n onu  hat  ed n h ms rh d 
anatomik tör m l r   q d r olan bütün 
öyr nilmi  kraniometrik m saf l r ki il rd  
qad nlarla müqayis d  çox olur.  
Gözyuvas alt  sinir v  onun  ax l rinin 
gözyuvas alt   r mda v  eyni adl  kanalda 
yerl diyini n z r  alaraq biz makroskopik 
preparatlarda gözyuvas alt  sinirin  ax l nm -
sind  olan variasiyalar  öyr nmi ik. Mü yy n 
etmi ik ki, gözyuvas alt  sinir qanad-damaq 
çuxurunun orta  öb sind , göz yuvas n n a a-
 yar   s viyy sind , gözyuvas alt   r m n 
ba lan c nda, gözyuvas alt  kanalda, gözyu-
vas alt   d likd , gözyuvas alt   d likd n xaric 
olduqdan sonra özünün son  ax l rin  bölün  
bil r.   
 
C dv l. Gözyuvas alt  d likd n qon u anatomik tör m l r  q d r olan m saf l r 
 
M saf  (mm-l ) T r f 
Variasion-statistik göst ricil r 
n Min  ax 
±m 
v,% 
 
Gözyuvas alt  d likl   ngin almac q 
ç x nt s n n  n qabar q nöqt si aras ndak  
m saf  
Sa  80 18,0 30,0 
24,1±3,3 
13,6  - 
Sol 80 19,0 31,0 
23,9±3,1 
13,2  * 
Gözyuvas alt  d likl   ngin burun 
oymas  aras ndak  m saf  
Sa  80 14,0 23,0 
17,6±2,2 
12,3  - 
Sol 80 14,0 23,5 
17,9±2,2 
12,3  * 
Gözyuvas alt  d likl   ngin alveol 
ç x nt s n n  sas  aras ndak  m saf  
Sa  80  8,0 35,0 
17,3±0.4 
31,5  - 
Sol 80  7,0 37,0 
17,6±0,3 
28,5  * 
Gözyuvas alt  d likl  gözyuvas alt  
k nar aras ndak  m saf  
Sa   80 
4,0  12,5 6,9±1,6 23,2 
- 
Sol 
80 
3,5  12,0 6,9±1,8 25,6 
* 
Qeyd: 1. n–k ll l rin say ;Min–parametrin minimal qiym ti; 
–parametrin maksimal  qiym ti;  v,%–variasiya 
msal ; P – qruplar aras ndak  müqayis d  f rqin statistik etibarl l  * – p < 0,05. 

111 
Ference E., Smith S., Conley D. gözyu-
vas alt  sinirin topoqrafiyas n n variantlar n  
qiym tl ndirm k üçün 100 ard c l kompyuter 
tomoqram nda göz yuvas n n v   ng cibinin 
t dqiqini apar blar. N tic l r göst rib ki, 
 
60,5% hallarda gözyuvas alt  sinir göz yuva-
s n n a a  divar  üz rind  yerl ir. 27,0% 
hallarda gözyuvas alt  sinir göz yuvas n n a a-
 divar n n alt nda yerl ir. 12,5% hallarda 
gözyuvas alt  sinir  ng cibinin daxili il  a a  
enir [16]. 
Biz gözyuvas alt  sinirin gözyuvas alt  
r mda v  eyni adl  kanalda yerl m   v ziy-
y tini kontrastla d r lm  sinirl rin sonrak  
m rh l d  rentgenoqrafiya edilm si 
rtil  
N. .Piroqovun mi arlama üsulu il   t dqiq 
etmi ik. Frontal k sikd ,  gözyuvas alt   r -
m n ba lan c hiss sind  gözyuvas alt  sinirin 
formas n n d yirmi v  yast la m  oldu u 
qeyd edilmi dir. Sinir kötüyünün öz son  ax -
l rin  «erk n» bölünm si hallar nda  ax l r 
bir qayda olaraq, eyni ölçüy  malik olmurlar. 
Bel  ki,  ax l rd n biri – diametrin  gör  
nisb t n qal n olan   sas sinir kötüyün  uy un 
g lir.  
Bel likl , apar lm  kompleks t dqiqat i i 
n tic sind  göz yuvas n n, gözyuvas alt   v  
gözyuvas üstü d likl rin forma v  ölçü göst -
ricil rinin f rdi, cinsi v  ya  xüsusiyy tl rin  
aid m lumatlar, h mçinin, gözyuvas alt   d -
likl  onu  hat  ed n anatomik strukturlar ara-
s ndak   m saf l rin variasiyalar  haqq nda 
m lumatlar, el c   d  gözyuvas alt  sinirin 
ax l nm  variantlar  bar d  yeni m lumatlar 
ld  olunmu dur.   
 
d biyyat 
 
1.
  . ., 
  . . 
 
.  .
: 
, 2000, 460 . 
2.
  . . 
 
   
 
 
 
 
 
 / 
 
 
 
 
 «
, 
   
 
 
». 
, 2005, .260-266 
3.
  . ., 
  . ., 
 
. .   
. 
 
 
 
 
 
   
 // 
 
. 2005,   2, .41 -42 
4.
 
. . 
 
 
 
 
 
 
 
 
: 
.
... 
. 
.
. 
,1982,23 . 
5. Martin R. Kraniologie a  raniometrische technik. Auft.,Jeneva.,1928,214 d. 
6.
 
. ., 
 
. . 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 //
. 1993. .75,c.53-56 
7.
 
. . 
 
 
   
- 
-
 
 
 
 
 
 
: 
 
. ... 
. 
. 
., 
-
,1998,17 . 
8.
  . 
. 
   
 
. 
 
.: 
 
, 1879, 526  . 
9.
  . . 
 
. 
 
.: 
  .
, 1897,  .2,    
435  . 
10.
  . . 
 
: 
... 
. 
. 
. 
,1995,516 . 
11. Wang H., Liu G., Fu W,, et al. The effect of infraorbital nerve block on emergence agitation in children 
undergoing cleft lip surgery under general anesthesia with sevoflurane // Paediatr Anaesth. 2015, 
vol.25,No9,p.906-910 
12. Nderitu J , Butt F., Saidi H. Variations in emergence and course of the inferior palpebral nerve // 
Craniomaxillofac Trauma Reconstr. 2014,vol.7,No3,p.233-236 
13. Canan S., Asim O., Okan B., et al. Anatomic variations of the infraorbital foramen // Ann Plast 
Surg.,1999,vol.43,No6,p.613-617 
14. Chrcanovic B., Abreu M., Custódio A. A morphometric analysis of supraorbital and infraorbital 
foramina relative to surgical landmarks // Surg Radiol Anat. 2011,Vol.33,No.4,p.329-335 
15. Gupta T. Localization of important facial foramina encountered in maxillo-facial surgery // Clin Anat. 
2008,vol.21,No7,p.633-640 
16. Ference E., Smith S., Conley D., Chandra R. Surgical anatomy and variations of the infraorbital nerve // 
Laryngoscope. 2015, Vol.125, No6, p.1296-1300 
 

112 
  . .  
 
, 
-
   
 
 
  
 
, 
-   
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
, 
 
 
 
 
 
 
, 
   
 
 
-
, 
, 
, 
   
 
 
   
, 
-   
 
   
 
   
   
 
 
,   
 
 
 
 
. 
 
 
 
 
 
 160 
 
 
 
. 
 
 
 
   27 
.  
 
 
, 
   
 
 
 
 
   
, 
   
 
 
 
. 
   
   
 
 
,     
, 
 
, 
 
; 
 
 
 
 
 
   
 
. 
 
   
 
 
 
 
 (
). 
 
 
 
 
 
 
 
 
. 
 
 
 
 
 
 
-
 
   
 
 
 
   
 
. 
 18 
 
 
 
 
 
 
.  
 
 
 
 
   
 
:   
 
 
-
 
,   
 
 
 
,   
 
 
,   
 
,   
 
, 
 
   
 
. 
 
Mustafayeva N.A. 
 
Morphometric, topographic-anatomical and age features of entrance into the orbit, 
supraorbital and infraorbital foramen in postnatal ontogenesis  
 
Department of Human anatomy, Azerbaijan Medical University, Baku 
 
The article presents the results of a study conducted to identify the individual, sex, age, topographical and 
craniometric features of entrance into the orbit, supraorbital and infraorbital canals and openings of the same 
name, depending on the shape of the human skull, and to study the variants of the localization of the 
infraorbital nerve.  
The orbits were studied by craniometric method on 160 human skulls of different ages. 27 skulls were 
studied by radiographic method.  
The results showed that with age there is an increasing of craniometric parameters of the orbit, especially 
in the early periods of postnatal development. The study of sex differences shows that the entrance into the 
orbit in men is rectangular, and in women, more often, rounded shape; the smallest length of the orbit was 
revealed in skulls of brachycephalic shape. The skulls with a long face have high orbit. On some skulls were 
revealed the presence of additional infraorbital foramina. These foramina were usually round or rounded-
flattened shaped and often located medial to the main foramen. On 18 skulls the foramen was revealed in 
place of supraorbital notch. Relatively often the infraorbital nerve branches at different levels: in the middle