Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

 
İBRAHİM XANIN TƏMƏNNASI İLƏ 
RUSİYA QOŞUNU ƏVVƏL QARABAĞA 
GƏLMƏYİNİ VƏ QIZILBAŞ LƏŞKƏRİ İLƏ 
CƏNG VƏ MÜHARİBƏ VAQE OLMASINI 
BƏYAN EDƏR 
 
Belə ki, yuxarıda mərqum və  məzkur oldu ki, məsihi ilinin 1805-ci 
ilində - may ayının əvvəlində sərdar Sisianov Kürək çayına gəlib, İbrahim 
xan dəxi damadı Səlim xan şəkili ilə və Qarabağın və Şəkinin bəyləri və 
böyükləri ilə gedib orada görüb və əhdnamələr tərtib edib əhd və peymanı 
və itaəti Rus dövlətinə möhkəm etdilər. Oradan müraciət edəndə 
sərdardan qoşun və topxana təmənna etdilər. Ona görə  sərdar Sisianov 
mayor Lisaneviçi beş yüz yeger adla-nan dəstə və topxana ilə Qarabağa - 
İbrahim (xanın) yanında olmağa təyin elədi. Bir dəstə  dəxi  Şəkiyə 
müqərrər və məmur eləmişdi. Elə ki İbrahim xan və Səlim xan və onlar 
ilə oraya gedən Qarabağın və Şəkinin əyanları Kürək çayından və sərdar 
hüzurundan müavidət edib, hər kəs öz yerinə  və  məqamına gəlib 
yetişdilər, haman əsnada İbrahim xana əhval və xəbər yetişdi ki, qızılbaş 
qoşunu Fətəli  şahın  əmri ilə Qarabağa azim olub, gəlməkdədirlər. Və 
yeger dəstəsi və mayor Lisaneviç dəxi topxana ilə gəlməkdə idilər. Təxir 
oldu. Qızılbaş  ləşkəri gəlib yaxınlaşdı. Bu keyfıyyətə görə 
Məhəmmədhəsən ağa təcil və ixtirab edib, batalyonun istiqbalına  əzm 
eylədi. Gedib batalyonu götürüb, o ilin aprel ayında gəlib, Xan bağına 
varid oldular. Və çün o vaxtda yaz fəsli idi. Arazın suyu daşıb, həddən 
ziyadə olmuşdu.  İbrahim xan belə  səlah gördü ki, əgər rus qoşunu ilə 
Qarabağ qoşunu gedib Xudafərin körpüsünü kəssələr, dəxi qoşun körpü- 
 
  
 196

dən keçməsə, qeyri yerdən keçmək məqdur olmaz. Bir-iki ay təxir olar. 
Onadək  əhaliyi-Qarabağ, xüsusən Dizaq və  Vərəndə mahalının  əhlləri 
taxıl və əkinlərini cəm edib və döyüb götürərdilər ki, pamal olub Qızılbaş 
qoşunu qarət eləməzlər.  İşin axır  əncamını görələr necə olur. Bəlkə 
daldan qoşun gələ.  Şayəd sərdar Sisianov öz qoşununu götürüb köməyə 
gələ.  Əlhasil, bu mənzurələrə  əsasən mayor Lisaneviç batalyon ilə 
Məhəmmədhəsən ağa  İbrahim xanın böyük oğlu, varisi - Qarabağ  və 
bəyzadələr ilə  və çox atlı  və piyada cəmiyyət ilə getdilər, ta Cəbrayıllı 
bağlarınadək ki, şimdi orada tamojni və qarantin olur. Amma ta bunlar 
oraya yetişənədək Qızılbaşın adamları  xəbərdar olur. Çünki qızılbaşın 
məşhur sərkərdələrindən zübdə atlılar və küllü qoşun ilə körpünün 
ətrafında imişlər. Haman vaxtda piştdəstlik edib, körpüdən keçib, 
cəmiyyəti-təmam ilə  gəlib, haman Cəbrayıllı bağlarından onlara düçar 
olub dava başladılar. Orada şiddət ilə savaş olub, ta axşamadək nayireyi-
qital və atəşi-cidal müştəil oldu. Hər iki tərəfdən adamlar qətlə yetişib, elə 
ki gün batıb gecə oldu, çünki xan və Məhəmmədhəsən ağa pareyi-Əbülfət 
xanın qohumları olan bəylərdən xatircəm deyildilər. Onlar Şuşa qalasında 
olurdular. Onlardan ehtiyat və  əndişələri var idi. Məhəmmədhəsən ağa 
orada dava eləməyi məsləhət bilməyib, mühafizəti-qalanı ümdə  mətləb 
bildilər. Məhəmmədhəsən ağa haman gecə oradan urus qoşununun əsbab 
və  tədarükatını, dəxi sair qoşun atlılarının atlarına yükləyib birahə 
dağların üstündən aşıb,  şul gecənin sübh vaxtı Tuğ  qəryəsinə özlərini 
yetirdilər. Sabah olanda, Qızılbaş qoşunu xəbərdar olub, çöl və səhra yolu 
ilə ilqari-tamam və səy və cəhd etdilər ki, bəlkə Məhəmmədhəsən ağanın 
və qoşuni-Rusiyanın dağlarda qabaqlarını  kəsib qoymayalar ki, qalaya 
daxil olalar. Dalıdan Abbas Mirzə naibüssəltənə dəxi, çox qoşun ilə gəlib, 
Şuşa qalasına müsərrəf olalar. Amma fikri-mahal idi ki, Şuşa qalasını 
almaq ola, bəlkə nifaq olan bəylərdən qala içində  xəyanət edib, bir növ 
məğşuşluq ola biləydi.  Əlqissə, haman günü Məhəmmədhəsən ağa Tuğ 
kəndindən gəlib, Rusiya qoşunu ilə qalaya varid oldular. Qalanın 
hasarının çölündə ordu edib, İbrahim xan və Məhəmmədhəsən ağa və rus 
batalyonu və tamam atlı  və piyada Qarabağın qoşunu ilə çadırlar tikib, 
orada  əyləndilər. Qarabağın və Dizaq və  Vərəndənin mahalat kəndləri 
tamam köçüb dağlarda və möhkəm yerlərdə sığınaq elədilər. İlat və 
 
  
 197

tərəkəmə  əhli dəxi küllən yaylaq dağlara gedib, möhkəm oldular. Pəs 
naibüssəltənə Abbas Mirzə  təmam qoşunu ilə  gəlib Çanaxçı  kəndində 
ordu eylədi.  Əliqulu xan, sərdari-Şahsevən dəxi beş min qoşun ilə 
Əsgəran qalasının həvaləsinə  gəlib ki, Tiflisdən gələn yolun üstü ola. 
Orada ordu edib və bir dəstə atlıları dəxi Tərtər çayınadək qarovula getdi. 
Qərara gəlmişdilər ki, hər iki tərəfdən yürüş eləyib, qalanı müsəxxər 
edələr,  Əbülfət xan bir para Qarabağdan Qızılbaşa fərar edən bəylərlə, 
Qarabağın ilat və dihatın xah erməni və xah müsəlman naibüssəltənə 
hüzuruna itaətə aparıb, (onlara) ənam və  xələtlər verirdilər. Erməni 
kəndlərinin məcmu məlikləri və koxaları təmamən Əbülfət xanın yanına 
gedib xələt və xatircəmlik hasil elədilər ki, qarət və  əziyyətdən arxayın 
olalar. Bu müqəddimələri və  əhvalatı  İbrahim xan və mayor Lisaneviç 
təkrarən sərdar Sisianov hüzuruna hale elədilər. Pəs sərdar Sisianov dəxi 
polkovnik Karyagini yeger polku ilə ki, Bahadur adı ilə  məşhur idi, 
topxana və podpolkovnik Kotlyarevski ilə Qarabağ  əhlinin himayətinə 
məmur və  məsul elədi. Onlar da tezlik ilə  gəlib haman günü ki, əzm 
eləmişdilər ki, Əliqulu xan Əsgəran səmtindən və şahzadə Abbas Mirzə 
Çanaxçı  kəndindən qala üstə yürüş edələr. Bu əsnada  İbrahim xanın 
məmur elədiyi qarovul xəbər gətirdi ki, polkovnik Karyagin qoşun ilə 
Şahbulağa gəlib düşdülər. Naibüssəltənə Çanaxçıdan köçüb Şuşa 
kəndinin üstündən keçib, Əsgəran qalasına tərəf getməyə başladılar. Xan 
və Məhəmmədhəsən ağa belə təsəvvür edirdilər ki, qala üstə gələcəklər. 
Bu heyndə polkovnik Karyagin dəstəsi Şahbulaqdan Əsgərana tərəf zahir 
olub, topunun tüstüsü aşkar nümayan oldu. Naibüssəltənə  həm qala 
səmtindən keçib, top və  zənburək ata-ata getdi. Amma yollarda dava 
eləyə-eləyə  gələn,  Əliqulu xanın üstə olan qoşunu idi. Polkovnik qoşun 
ilə dava edə-edə Qarağacı mənzilinədək ki, əzim qəbiristan idi, gəldilər. 
Orada yolun içi qəbirlərin hasarları idi. Təng və çətin yerlər idi ki, ərradə 
keçib gələ bilməzdi. Xüsusən ki, Əsgəran qalalarını qızılbaş qoşunu tutub 
və möhkəmləndirmişdilər. Qaladan dağa kimi hər iki tərəfini möhkəm 
səngər qayırmışdılar ki, keçmək mümkün deyildi. Əlacsız qalıb, geri 
Şahbulağa tərəf qayıtmağı dəxi ar və namus bildi. Qəbiristanın kənarında 
iki kiçik balaca hasar var idi. Ərradələri oraya sürüb yerbəyer düşdülər. 
Və ətraflarını səngər elədilər. Aşkar idi ki, əgər Əsgəran qala- 
 
  
 198

larının  şul Qarağacı yerinin arasında daşlı  və enişli-yoxuşlu dərələr 
olmasaydı, düz və  səhra yer olsaydı, polkovnik və yeger batalyonu, 
xüsusən bahaduri-namdari-şardil Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski Qızdbaş 
qoşununa qalib olub, Əsgəran qalalarınadək gedərdilər. Ləşkəri-qızılbaş 
onlara mane ola bilməzdi. Şul yerdə ki, batalyon səngər eləmişdi, ətrafı 
tamam səhra və düz yer idi. Qarqar çayı ilə onların arası bir verst olurdu. 
Qızdbaş qoşunu çox piyada batalyonla suyun arasında və qabaqlarında 
çoxlu möhkəm səngərlər qayırıb batalyonu mühasirə elədilər. Su 
aparmağa məqdur ola bilmədi. Batalyon iki gün əvvəl götürdükləri su ilə 
güzəran edib, ondan sonra susuz qaldılar. Quyu qazdılar ki, bəlkə su çıxa. 
Məqdur ola bilmədi.  İki gündən sonra bir gecə bir rota qoşun su 
aparmağa çaya yürüş edib Qızılbaş ləşkərini suyun ətrafından kənar edib, 
bir dəfə beqədri-məqdur su apardılar. Sonra suyun ətrafını yerbəyer şöylə 
möhkəm eylədilər və kəsdilər ki, batalyon əslən su aparmağa məqdur ola 
bilmədi. Müddəti-on bir gün və gecə o tövr ilə dava edib ki, ətrafdan 
tüfəng və  zənburəng batalyonun üstə barani-bahari kimi tökülürdü. 
Amma rəşid və cürətli və tab və taqətli olan batalyon şöylə  zəhmət və 
məşəqqətlərə  və  səngərlərdə güllə  dəyib ölməyə tab və taqətlər gətirib, 
yenə pozulmadılar. Bavicudi ki, polkovnik Karyagin dəxi yaralı olub və 
Kotlyarevski həm yaralı olub, qoşunun yarıdan çoxu qınlıb və  zəxmdar 
olub, üç yüzə yavuq soldat ancaq qalıb, onlar da əksəri yaralı  və susuz 
(idilər). Qızılbaş qoşunu  ətrafdan səngərlərə yavuq yeriyib batalyonu 
məşəqqətə  və müşkül hərə-kətə  gətirdilər. On bir gün keçdi, bir yerdən 
kömək olmadı. Məlik Vanya o vaxt da yüzbaşı idi və batalyonun içində 
olurdu. Pyotr Stepanoviç ona şəfəqqətlər və  məhəbbət etməyinə görə 
qulluq edərdi. On birinci gecə bələdçilik edib, əlhəq o səfər yaxşı qulluq 
edib, batalyonu və yaralı soldatları götürüb, gecə vaxtı səngərdən çıxıb və 
topxananı da götürüb birahədən Şahbulaq tərəfinə rəvanə oldu. Hərçənd 
ki, çox piyadə Qızılbaş qoşunundan Şahbulaq qalasında qoymuşdular ki, 
Rusiya qoşunu gəlib, qalaya daxil olmasınlar. Amma qoçaq bahadur 
namdar Kotlyarevski bavicudi-zəif və yaralı ki, dava umurunda səramənd 
idi, yürüş edib, qalanın qapısını dağıdıb, daxili-qala oldular. Qızılbaş 
qoşunundan  ələ düşəni öldürüb və mabədisi qaladan yerə töküb, 
Əmirastan adlı sərkərdə dəxi qaladan yıxılıb 
 
  
 199

vəfat etmişdi. Sabahı Abbas Mirzə gəlib İran ləşkəri ilə qalanı mühasirə 
edib, adamlar göndərib ümid və nəvidlər verdi ki, guya Pyotr Stepanoviç 
və polkovnik hər ikisi yaralıdırlar. Qoşun dəxi cüzvi və əksəri yaralı və 
aclıq dəxi qoşunda var. Bəlkə polkovnik rəyə gəlib, Abbas Mirzəyə itaət 
edə. Xəyalı xam idi. Rus qoşunu tamam acından qırılsa da, şöylə zillət ilə 
itaət etməzdi. Polkovnik cavabı-mülayim və  vədeyi-fərib verib, üç gün 
orada məqs edib, soldatlar və yaralılar bir qədər aram hasil edib, yenə bir 
gecə Vanya yüzbaşı bələdçilik edib, tədbir ilə qaladan çıxıb xəlvət yol ilə 
Çöləbörd mahalının möhkəm və düşvar olan Cermuq dərəsində olan 
qalaya iki günədək gətirdi. Bir gecə, yolda qoşunu bir möhkəm dərədə 
şöylə  xəlvət saxlamışdı ki, bir gün bir gecə  qızılbaş  əsgərləri nə  qədər 
batalyonu axtarmışdılar və  səy-təlaş ilə cüstəcu etmişdilər tapa 
bilməmişdilər. Məlik Vanya gedib dağlarda sığınaqlardan subay adamlar 
gətirib Çiləbördün kəndlərində quyulardan taxıl çıxarıb, özünün həm nə 
qədər buğdası varsa, çıxarıb un edib batalyona verib, cüt öküzlərini və 
camışlarını da onlara verib aclıqdan çıxartdı. Cermuq dərəsində üç-dörd 
gün qalıb, soldatlar dürüst fəraqət elədilər. Ondan suxarı  və  ət tədarük 
edib, Murov dağınm xəlvət yolları ilə  Məlik Vanya batalyonu Gəncə 
şəhərinə  gətirmişdi.  Şul ilin haman günlərində  Fətəli  şah bu əzmə ki, 
bəlkə bir əlac edə, Şuşa qalası Rusiya qoşununun əlinə düşməyə, təmam 
qoşunu ilə Arazdan keçib, gəlib Quru çay üstə, Dizaq mahalında təxti-
tavus müsəmma olan mənzildə ki, Şuşa qalasının altı ağaclığında vaqedir, 
düşüb ordu elədi. Qarabağ xalqına küllü ənamlar verib, hüzuruna apardı 
ki, bu əhvalat və güzaridatı Tiflis şəhərində sərdari-əzəm Sisianov eşidib, 
qoşun ilə Tiflisdən çıxıb, Fətəli  şah və Abbas Mirzənin müqabilində 
Qarabağa azim oldu. Ta, gəlib Tərtər çayına yetişənədək, Fətəli  şaha 
daldan xəbər gəlmişdi ki, Rusiya qoşunu dövlət tərəfindən məmur olub, 
dəryayi-Xəzərdən keçib Talış  və  Rəşt-Ənzəli tərəfindən  İrana gəlib 
davaya başlayıblar. Buna görə  şah buradan Ərdəbil səmtinə qayıdıb 
getmişdi. Xüsusən, sərdar Sisianovun həm gəlmək əhvalını eşidib, onunla 
rubəru cəng etməyi məsləhət bilmədi. Abbas Mirzə naibüssəltənə  dəxi 
səmtini xali görüb, polkovnik Karyagin Gəncə  şəhərinə gedəndən sonra 
Şahbulaq ətrafında bir müddət ordu eləmişdi. Sonra Tiflisi çapıb və qarət 
etmək məqsədilə köçüb Gürcüstan tərəfinə Axısqa 
 
  
 200

çayınadək getmişdi. Oradan dəxi Tiflisə getməyi məsləhət bilməyib, 
İrəvan vilayətinə getmişdi. Mayor Lisaneviç də ki, qalada idi, batalyonu 
götürüb Mehdiqulu ağa ilə  Zəngəzur mahalına gedib, orada var idilər. 
Əbülfət xan ki, o vaxtlarda Qapan mahalından köçüb Arazın o tərəfinə 
keçmişdi. Bəd əz an Qapan və Zəngəzur və sair o tərəflər təmamən yenə 
Qarabağ hakimi İbrahim xana müti oldular. Sərdar Sisianov dəxi Xanaşen 
mənzilinə  gəlib məlum oldu ki, Fətəli  şah köçüb gedibdir. Oradan geri 
qayıtmalı oldu. Bu əsnada Məhəmmədhəsən ağa varisi-Qarabağ İbrahim 
xanın əmri ilə gedib oradan sərdar Sisianovu qalaya götürdü. Lazımeyi-
çeşn və qonaqhq və  şadyanəlik  əmələ  gətirdilər. Çünki sərdara məlum 
olunmuşdu ki, İbrahim xanın  əmizadələri Mirzə  Əli bəy, Feyzi bəy və 
Məhəmmədhəsən bəy və onlara tabe olanlar Əbülfət xana maildirlər. 
Hərçənd onu xan edib; və ona itaət etməyi zahirən özlərinə xiffət 
bilirdilər ki, İbrahim xanı  və  Məhəmmədhəsən ağanı  tərk edib, Əbülfət 
xanı böyük edib, ona baş endirələr. Amma müstəqillən sahibi-hörmət 
olmağın istərdilər. Onu Məhəmmədhəsən ağaya və Mehdiqulu ağaya 
həmçeşm qərar verdilər. Ona görə  sərdar Sisianov qalaya varid olan 
vaxtda Mirzə  Əli bəyi və Feyzi bəyi tutdurub, buyurdu ki, gərək 
evlərinizi götürüb, köçüb Tiflis şəhərinə gedəsiniz. Axırül-əmr  İbrahim 
xan xahişmənd olmağa görə onlan buraxıb, amma Mirzə Əli bəyin böyük 
oğlu Behbud bəyi və Feyzi bəyin bir oğlu ki, qulluqçudan olmuşdu 15 
yaşmda, hər ikisini zaval alıb Gəncə şəhərində Məhəmmədhəsən ağanın 
oğlu  Şükrulla ağa ilə zaval saxladı. Ondan sonra bir para bəylərə ki, 
Əbülfət xana meyil idilər, onlara təhdid və pareyi-itab-xitab və qadağan 
eylədi. Bir para qərardadlar bina edib, haman üç nəfər dəxi qızılbaş 
xanlarından ki, İbrahim xan yanına Fətəli şah tərəfindən yuxarıda məzkur 
olunan mətaliblərdən elçiliyə  gəlmişdilər, onlan da tutub; Qarabağdan 
kəmali-razı və xoşhallıq ilə yola düşüb Gürcüstana və şəhri Tiflisə rəvanə 
oldu. 
 201

 
 
 
İYİRMİ BİRİNCİ FƏSİL 
 
MƏHƏMMƏDHƏSƏN AĞANIN VƏFAT 
ETMƏYİN VƏ SƏRDAR SİSİANOVUN 
BADKUBƏ SƏMTİNƏ GETMƏYİN VƏ 
ORADA QƏTLƏ YETMƏYİN BƏYAN EDƏR 
 
Çün salari-əzəm knyaz Sisianovun ümdə fikirləri bu imiş ki, Böynəlnəhreyn 
əldə ola və ətrafı guşadə qıla, ta tərəddüdinam hər iki dəryadan müyəssər ola. Bu 
səbəbə Meqril (Minqreliya) torpağında Yeddiqat qalasını  və Qara dəryanın 
kənarında bina elədi. Ondan sonra əzmi bu oldu ki, sahəti-Badkubəni təsərrüfə 
gətirsin. Elə ki Qarabağdan darüssürur Tiflisə müraciət qıldı, ondan ləşkər 
münəqid edib ciyuş  və  bəhri-şuriş  və  əsakiri-cövşənnuş ilə Badkubə  təsxirinə 
azim oldu. İbrahim xandan dəxi kömək istəmişdi. Xan da buradan oğlu 
Mehdiqulu ağanı pareyi-Qarabağın bəyzadələri ilə  və qoşunu ilə  sərdarın 
hüzuruna göndərdi ki, orada əsakiri-padşahi üə müttəfiq olub, müqərrər olunan 
xidmətlərə canfəşanlıq ilə qiyam və iqdam edələr. Pəs haman ilin qış 
mövsümündə Gürcüstandan çıxıb gəlib Şəkiyə və Şəki hakimi Səlim xan dəxi ki, 
İbrahim xanın damadı idi və dövlətə müti və münqad idi, o da sərdara görə 
lazımeyi-ixlas və iradət və yaxşı peşkəşlər və tədarüklər edib Şəki vilayətindən 
yola saldı. Çünki sərdarın  əzmi  əvvəl  Şirvan vilayətini təsxir edib və Mustafa 
xan  şirvanlını itaətə  gətirmək idi. Sonra Badkubəni və Qubanı  və  Dərbəndi 
müsəxxər eləmək idi. Pəs  Şəkidən keçib, Şirvan sahətinə varid olub, Mustafa 
xanı itaətə  təklif qıldı. Mustafa xan dəxi  əgərçi  əvvəl dəfə  də bir para öz 
dövlətinə  və möhkəm olan məqamlarına etimad edib sərdara görə  məğruranə 
cavablar və  hərəkətlər eləmişdi, ləğv cavablar söyləmişdi
1
. Amma sonra 
müşahidə etdi ki, şöylə  ləşkəri-əzimə  və  Şəkinin və Qarabağın qoşunlarına və 
müxalifətinə müqavimət etməyə qadir ola bilməyəcəkdir. Əlavə Qarabağ qoşunu 
Şirvanın kəndlərini çalıb-çapıb və qarət qılmağa əl açdılar. Axırül-  
                                                 
1
 
Hələ 1804-cü ildə  və 1805-ci ilin yazında Sisianov Mustafa xandan Şirvanın Rusiyanın 
himayəsinə daxil olmasını istəmişdi və  rədd cavabı almışdı. 1805-ci ilin oktyabrında razılıq 
vermişdisə də, Sisianovun ayağına gedib, orada müqaviləyə qol çəkməkdən imtina etmişdi. 
 
 202

əmr Mehdiqulu xanın və Səlim xanın dəlalətləri ilə o da itaətə gəlib necə 
ki,  İbrahim xan və  Səlim xan əhdnamə yazıb qərardad bina etmişdilər. 
Haman qərar ilə o da əhdnamə yazıb, zahirdə itaət qılıb, Rusiya dövləti-
əleyhi-Rusiya təhtinə daxil oldu1. Bu əsnada general-mayor 
Məhəmmədhəsən ağa - İbrahim xanın böyük oğlu ki, qəleyi-Şuşada 
sahibi-azar və naxoş idi, vəfat edib, mərhum oldu. Elə ki bu məlalətamiz 
qəziyyə Qarabağda vaqe oldu, əhaliyi-vilayəti-Qarabağ üçün çox yəsi-
tamam və pərişanlıq və qəmginlik üz verib, ənduh və məlali-külli əmələ 
gəldi. Pəs o şəxslər ki, batinən Rusiya dövlətinin itaətinə razı deyildilər 
və bəziləri də ki, Əbülfət xana mayil və raqib var idilər, Məhəmmədhəsən 
ağa vəfat edəndən sonra ki, onu çox sayardılar, həqiqətdə biqüsur əmir idi 
və hər vilayətdə avazəsi var idi. Və sərdar Sisianovun da ona çox etimadı 
və meyli-məhəbbəti var idi. Və hər gunə səlahdidini pəsənd etmişdi, onun 
bu cür qəziyyəsinə görə və həm də Mehdiqulu ağanın vilayətdən kənar və 
uzaqda olmağına binaən İbrahim xan da ki, qoca və müsini və kəmqüvvət 
və naxoş  və  pərişanhal olmuşdu. Haman şəxslər cari olub, bir para 
əhdnaməyə müxalif olan hərəkətlərə başladılar. Pəs bu əhval vaqiat 
sərdari-əzəm knyaz Sisianov hüzuruna və Mehdiqulu ağaya yetişəndən 
sonra sərdar səlah görüb, Mehdiqulu ağanı  və Qarabağ qoşunlarını 
mürəxxəs edib, ezaz və ehtiram ilə və layiq olan ümidi-nəvid və ənam ilə 
Qarabağa rəvanə elədi. Dəxi necə ki, mərhum general Məhəmmədhəsən 
ağaya kamali-məhəbbət və ülfəti-səmimi qəlb ilə mehribanhğı var idi. 
Çox  ənduhi-tamam və böyük təəssüf ilə onun oğlu, hörmətli general-
mayor Cəfərqulu ağaya təziyənamə yazıb kəmali-dilsuzluq və 
mehribanlığı  və  təəhüdati-pərəstarlıq etmişdi. Elə ki Mehdiqulu ağa 
bəyzadələr ilə və qoşun ilə Qarabağa gəldi və pədəri-mehribani İbrahim 
xanın xidmətinə varid oldular və  sərdarın məhəbbətamiz nəvidatını  və 
peyğamlarım yetirdilər. Bundan sonra şərarət kiş və bədəndiş kəslərin dəf 
və  rəfinə  və dövləti-əleyhinin ixlas və iradatının istehkam qəvaidinə 
məşğul oldular. Dəxi bir az günlər bu müqəddimədən keçmişdi ki, xəbər 
yetişdi ki, 
 
 
_______________ 
1
 Rus qoşunları Mustafa xanın Fit dağındakı  qərargahına yaxınlaşarkən  Şirvan xanı 
onlara qarşı müharibə etməyin çətin olduğunu görüb, 27 dekabr 1805-ci ildə  Şirvanın 
Rusiyaya tabe olması haqqında müqaviləyə qol çəkməyə məcbur oldu. 
 203

sərdari-əzəm Badkubədə məqtul oldu. Pəs bu qəmli xəbər dəxi mərhum 
İbrahim xanın və onun övladının və  əhaliyi-vilayəti-Qarabağın 
xatirələrinin pərişanlığına dübarə səbəb və bais oldu. Təfsili-məqal bu ki, 
çün sərdari-əzəm Sisianov Badkubə vilayətinə gedib yetişiblər. 
Hüseynqulu xan hakimi-Badkubə  bənayi-məkr və hiylə qoyub, əvvəla 
zahirdə itaət məqamına gəlib, vədə ediblər ki, bir gün sərdari-əzəm 
qəleyi-Badkubənin həvalisinə  gələ, Hüseynqulu xan dəxi hüzura varid 
olub, əhd və itaətin güftü gusunu təmam edələf. Heç vaxt sərdari-əzəmin 
xatirinə  gəlməz idi ki, Hüseynqulu xandan və onun tabelərindən  şöylə 
xəlaf və şəni əfal əmələ gələ. Qəzadan sərdari-əzəm iki nəfər bəyzadələri 
ilə ki, birisinin adı  Ənbərbar knyaz imiş, Gürcüstan knyazlarından və 
birisi dəxi bəyzadə imiş  və  sərdarm hüzurunun müqərribləri ola. 
Mükalimə məqamına təşrif aparırlar. Bir İbrahim bəy adlı ki, Hüseynqulu 
xanın  əqvanından idi, iki nəfər də  əlahiddə adamlar ilə  məxfi pusquda 
imişlər, nagah namərdlik edib, güllə atıb, sərdari-əzəmi rüfəqaları ilə 
qətlə yetirib
1
, ədavət nəğməsini və müxalifət təbilini büləndavaz elədilər. 
Dəxi bu sani-həni Qızılbaşiyə dövlətinə  xədamati-cəlilə  və xülusi-
cəmilədən hesab edib dərhal yel qanadlı çaparla bu əhvalı  Qızılbaş 
dövlətinə irsal və izhar elədilər və o dövlət tərəfindən dəxi təcili-tamam 
ilə böyük qoşun və  əyilməz ləşkər gəlib, səhrayi-Badkubə qoşun ilə 
doldu. Elə ki Rusiya qoşunu bu qəzayaları görəndə  dəxi Gürcüstana 
qayıtmağı  məsləhət bilməyib, oradan riayati-ehtiyat ilə  gəmilərə minib 
Hacıtahirxan (Hacı Tərxan) vilayətinə keçib getmişdilər. 
 
                                                 
1
 
Sisianov Hüseynqulu xanın xalası  oğlu  İbrahim bəy tərəfindən 8 fevral 1806-cı ildə 
öldürülmüşdür. 
2
 Əslində isə rus qoşunları gəmi ilə Xəzər dənizindəki Sara adasına getmişdilər. 
 
 204

İYİRMİ İKİNCİ FƏSİL 
 
MEHDİQULU XANIN QARABAĞDA VARİS VƏ 
VƏLİƏHD OLMAĞINI VƏ PADŞAHİ-İMPERATOR 
FƏRMANI İLƏ ONU XANLIQ VƏ VARİSLİK VƏ 
HÖKUMƏTDƏ TƏSDİQ QILMAĞINI VƏ 
İBRAHİM XANIN MALKARLIĞINI 
BƏYAN EDƏR 
 
Çün yuxarıda səmti-güzariş tapdı ki, İbrahim xan sərdari-əzəm 
Sisianov ilə əvvəl Kürək çayında mülaqat edib, əhdnamə yazıb, dövlətə, 
itaəti-möhkəm etdikləri zamanda, çünki Məhəmmədhəsən ağa xanın 
böyük oğlu və  nəzərkərdəsi idi, varislik və  vəliəhdlik onun adına hesab 
olunurdu. O səbəbə onun oğlu  Şükrulla ağam sərdari-əzəmə girov və 
zaval rəsmi ilə vermişdilər ki, Gəncə  şəhərinə aparmışdı. Çün general-
mayor Məhəmmədhəsən ağa general-leytenant mərhum  İbrahim xanın 
hali-həyatında vəfat etdi. Ondan sonra Mehdiqulu xan İbrahim xanın 
oğlanlarının böyüyü olduğuna görə  və o zamanda dəxi hərçənd ki, 
Məhəmmədhəsən ağa varis hesab olunurdu, amma dürüst sərahətən adı 
vəliəhd yazılmışdı. Həmçinin qeyd olmuşdu ki, İbrahim xandan sonra 
böyük oğlu varisdir. Qəzadan iş ki, bu növ oldu və böyük oğlu 
Məhəmmədhəsən ağa özündən əvvəl vəfat elədi. Pəs İbrahim xan o ildə 
ki, səneyi-islamiyyə 1220-ci il hicridə idi zilhəccə ayının 4-cü günündə
1
 
1 varislik və vəliəhdlik kağızı yazıb və möhür eləyib və tamam Qarabağ 
bəylərinin və əyan və əşxasm möhürləri üstündə, öz hali-həyatında cənab 
general-mayor Mehdiqulu xana verib, onu varislik və xanlıq xitabı ilə 
müxatəb elədilər. Bəd əz an ki, İbrahim xan vəfat etdi. Mayor Lisaneviç 
bu kağız ilə  sərdarm canişini olan general-mayor Nesvetayev hüzuruna 
yazmışdı ki, təklif olub imperaturi-əzəm Aleksandr Pavloviç tərəfindən 
qızda bəzənmiş  və  ələmi-padşahi və Qarabağın xanlıq və hökumət 
fərmanı miladi 1806-cı tarixdə olanda, yəni sentyabr ayının onuncu 
günündə yazılıb və verilib general-mayor mərhum 
                                                 
1
 Hicri 1220-ci il, zilhiccə ayının 4-ü, miladi 1806-cı ilin fevral ayının 24-nə təsadüf edir
 
 205

Mehdiqulu xana (fərman) gəlib yetişdi və (Mehdiqulu xan) Qarabağın 
əyalətinə mənsub oldu. 
Sərdar Sisianov ki, Badkubədə məqtul oldu. Bu tərəflərin xəlayiqi çün 
dövləti-əleyhi-Rusiyanın qanun və zabitəsinə  xəbərdar deyildilər,  şöylə 
təsəvvür eylədilər ki, Rusiya dövlətinin nizam və qaydalarına xələl 
gətirir. Vaxt keçdikcə çoxlu iğtişaşlar və qarışıqlıq olur. İran  şahı  və 
Qızılbaş qalib (gələcək) və buralara şəksiz malik olacaqdır.  İransayağı 
güman və  təsəvvür edirdilər. Çünki İranda  əgər  şöylə  sərdari-əzəm və 
hakim, sərdari-müəzzəm vəfat etsə, bir müddət nizami-ləşkər və qanun-
qayda vilayətlər üçün tamamilə pozulur. Bunu bilməmişdilər ki, əgər 
neçə nəfər sərdar və sərkərdələrdən düşmənlər ilə müqatilə edən zamanda 
məqtun və ya hakimi-vilayətdən neçəsi vəfat qılsa qətiyyən dövləti-
behiyeyi-Rusiyanın zakon və nizami-məhkəminə  xələl və  qəvaidi-
vilayətinə  iğtişaş  və  zərər hasil olmaz. Sərdar Sisianov vəfat edəndən 
sonra yenə general Nesvetayev canişin var idi. Tiflis şəhərində qoşunun 
və vilayətin nizam və intizamıyla iştaqal edərdi və  sərdarhq ümuratını 
dolandırardı. Xalqa ürək-dirək və təsəllilər verib, Gürcüstanda Pənbəkdə 
əyləşmişdi.  İbrahim xanın elçisi və  səmimi məktubları gedib və  gəlirdi. 
Hər halda xatircəmlik hasil olurdu. Pəs, haman 1806-cı ildə bahar fəsli 
olan kimi naibüssəltəneyi-İran Abbas Mirzə qoşunlar cəm edib və 
tədarüklər görüb. Qarabağa köçmək binasmı qoydu. Haman dəmlər Mirzə 
Əli bəy,  İbrahim xanın  əmizadəsi xandan xəlvət adam göndərib, oğlu 
Behbud bəyi ki, sərdar Sisianov zaval aparıb Gəncə şəhərində qoymuşdu, 
oradan oğlunu götürüb və Rusiya dövlətindən  əl çəkməyi zahir edib və 
Feyzi bəy də ki, Mirzə Əli bəyin qardaşı oğlu idi və Mirzə Əli bəydən heç 
vaxt da ayn olmazdı, köçüb Qarabağdan Qızılbaşa və Arazın şul tərəfinə 
getdilər. Bəd  əz an rəxnə düşüb xırda-xırda xalqdan çəpavül və qarət 
qorxusundan Qızılbaşiyyə canibinə azim olmağa başladılar. Tiflis və 
Gürcüstanda dəxi bir sərdari-məşhur olmamağa görə  İbrahim xan 
mülahizə elədi ki, əgər Qızılbaş qoşunları Qarabağa gəlsə, mayor 
Lisaneviç bir batalyon ilə qaladan çıxıb, onlara cavab verə bilməz. 
Qarabağın  şöylə ümdə  bəyləri dəxi Qızılbaşa getdilər. Çoxusu dəxi üz 
rugərdanlığa mayil idilər. Aşikara,  Əbülfət xan tamam xalqı  və  əhaliyi-
Qarabağı 
 206

köçürüb aparacaqlar. Hər kəs də getməsə, (evini) çalıb-çapıb xarab 
edərlər.  İlat və dihati-Qarabağ tamam pamal və qarət olar. Qəllə 
məhsulunun dəxi vədəsi yetişirdi. İbrahim xan Qızılbaş ilə müdara etməyi 
lazım və  səlah bildi. Hər gunə ümurat və  məsləhətlər mayora dəxi hali 
edərdi. Mayor da bu tədbiri səlah bilib, xana ürək-dirək verirdi ki, tezlik 
ilə dövlət tərəfindən qoşun bu tərəfə  gəlir. Vədə  və  təəhhüdlər edirdi. 
Əlhəqq, qoşunun gəlməyi dəxi çox təxib və taliq oldu. Qızılbaş əsgərləri 
və Abbas Mirzə naibüssəltənə  dəxi gəlib, Arazı keçib qalanın iki 
ağaclığına varid oldular. İbrahim xanı itaətə  dəvət qılıb, xan da mayora 
məsləhət elədi. Mayor dedi ki, sən müdara etgilən, şimdi sərdarm yerində 
general Nesvetayev olur ki, Tiflisdə canişindir,  ənqərib Qarabağın 
mühafızətinə qoşun gəlir. Bu növ ilə müdara olunub İbrahim xan Abbas 
Mirzəyə cavab verdi ki, mən  İran dövlətindən bilmərrə  məyus deyiləm. 
Əgər xatircəmlik olsa, itaətimdə varam. Əlhasil, be heynlərdə  İbrahim 
xanın evi və külfəti Xan bağında olurdu. Oradan köçüb, qalanın iki 
verstliyinə gəldilər. Xan orada evində idi. Mehdiqulu xan ki, xidmətində 
idi. Bir gün irəli qalaya göndərib, vədə elədi ki, sübhdən oradan xan özü 
həm külfəti ilə köçüb qalaya gələlər. Pəs, şul gecə şeytanlıq peşəsi olan 
şər adamlar mayora şərarət edib, deyiblər ki, İbrahim xanın Qızılbaşla 
güftü gusu var. Bu gecə xanın yanında çox cəmiyyəti-külli və qoşun var 
ki, Qızılbaşdan gəlib, hazırdılar. Bu gecə gedəcəklər. Qərəz  şul gecə, 
şeytan və  bədxah adamlar mayoru fərağət qoymayıblar. Xüsusən, 
Miraxor adlı bir gürcü böyüyü var idi ki, mayorun yanında olurdu. O çox 
bais olmuşdu. Əlqissə, haman gecə, sabaha üç saat qalmış, mayor iki rədə 
soldat ilə qaladan çıxıb, xanın evi olan məkana gedirlər. Xəlvət xanın 
mənzilinə yavuq olub, mülahizə edirlər ki, görələr nə qədər cəmiyyət var 
və nə işlədirlər. Baxıb görüblər ki, tamamən rahat və fərağət yatıblar. Bir 
əlavə qoşun və biganə adam da yoxdur. Orada mayor gəlməkdə  dəxi 
peşman olub, xan bidar olub rus qoşununun orada gəlməyindən xəbərdar 
olub, acıqlanıb, səslənib mayora ki, bu nə qismi gəlməkdir ki, bu gecə 
vaxtında övrət və  uşağı qorxudursan. Bu əhvalat xanın yanında olan 
adamların içinə inqilab və vahimə düşüb, sərasimə yerindən qalxan hər 
kəs bir tərəfə qaçmağa başlayıblar.  Əz qəza o ki, müqeddər olmuşdur, 
olacaqdır. Bu 
 207

əsnada mayor əmr eyləyib, soldatlar atəş açıblar. Tökülüb ələ düşəni qətlə 
yetiriblər. Qalan adamlar qaçıb xilas olub, xanın evini tarac etmişdilər. 
Xana  əvvəl bir güllə  dəyib, yıxılıb, bir övrəti ki, Səlim xan şəkilinin 
bacısı idi və bir Nəcibə  qızı ki, Bikə  ağadan olmuşdu və bir oğlu ki, 
Göhər ağanıv anasından olmuşdu, bir nəcib oğlan idi. On üç yaşında 
orada qətlə yetişib, övrəti və  qızı yaralı qalaya gəlib, qalada mərhum 
oldular. Onlardan əlavə 17 nəfər bəy və bəyzadə və mirzə və nökər qətlə 
yetişmişlər ki, adları bu təfsil ilədir: 
-  İbrahim xan özü, Tubu bəyim - şəkili Hüseyn xanın qızı - Hərəmi 
xan, Səltənət bəyim-səbiyeyi-xan, Abbasqulu ağa-fərzəndi-xan, Hacı 
Hüseynəli bəy Kəbirli, Mirzə Haqverdi Kəbirli, Hümmət bəy Cavanşir, 
Həsənağa Gülməli bəy Sarıcah, Mirzətağı  Əfşar,  Əli-pənah-pişxidmət, 
Xacə Həsən Əcəm oğlu Kəbirli, Qaranm iki oğlu, başqa iki nəfər, birinin 
adı Teymur, iki nəfər də şuşalı. 
Mehdiqulu ağa və sair xanlar bu müqəddimədən bixəbər, qalada asudə 
və  fəraqət vardılar. Sübhə bir saat qalmış bu faciəli hadisə üz verib və 
mayor Lisaneviç xanın divanxanasına gəlib, qala xalqını  cəm edib, 
Mehdiqulu ağanı xanlığa mənsub edib, bir para təkib elədi. Mehdiqulu 
xan dəxi Qarabağın vilayət  əhlinə ki, səhrada idilər, mahal bemahal 
təliqələr yazıb, o tövr vəhşətki olmuşdu, fərağət olmağa hökm eylədi, 
hamılara təsəlli və xatircəmlik verirdi. O halda, Cəfərqulu ağa varislik 
barəsində zahirən bir cavab demədi. Amma batinən dilxor idi. On beş gün 
bu müqəddimədən keçmişdi ki, general Pyotr Petroviç Nebolsin qoşun ilə 
gəlib, Əsgəran yanında düşüb, ordu elədi. Mehdiqulu xan dəxi Qarabağın 
bəyzadələrindən yaxşı atlılardan götürüb, generalın hüzuruna getdi. 
Mayor (Lisaneviç) qalada qaldı.  İki-üç gün general Əsgəranda var idi. 
Naibüssəltənə həm qoşun ilə Ağoğlanda ordu eləmişdi. General gördü ki, 
Abbas Mirzə döyüş meydani-rəzmə  qədəm qoymağa hərəkət eləməz. 
Qoşun ilə o səmtə hərəkət edib, Xanaşen mənzilinə yavuq Abbas Mirzə 
qoşunu ilə müqabilə  gəlib bir şiddət ilə  əzim dava oldu. Pyotr 
Stepanoviçin bahadur şul mənzildə  hər yerdən qoçaq soldatlar ilə 
qabaqda davada var idi. Yeddi saat qədəri dava olub, 30-40 nəfərdən 
ziyadə soldat və 4-5 əfsər məqtul və  zəxmdar oldular. Pyotr Stepanoviç 
də özü dəxi o davada qıçmdan zəxmdar oldu. Axırül-əmr Qızılbaş əsgər- 
 208

ləri məğlub olub, fərar ixtiyar etdilər. General dallarınca Quru çayın 
Təxti-tavus mənzilinədək gedib, məlum oldu ki, naibüssəltənə Arazı 
keçib, Arazın  şul tərəfində ordu edibdir. Elə ki bu xəbər məlum oldu, 
Əbülfət xan və sair Qarabağın Qızılbaş dövlətinə gedən bəyləri ki, 
Zəngəzur və Qapan səmtlərində var idilər, yaylaqdan Qarabağın tamam 
ilatmı və dihatını həm bəzilərini Naxçıvan və Ordubad tərəfinə köçürüb 
aparmağa məşğul oldular. Buna görə, cənab general-mayor Cəfərqulu ağa 
mayor Lisaneviç ilə soldat qoşunu və ilatın yaxşı  məlum və namlı 
atlılarından həm götürüb, Qarabağın ellərini qaytarmaq üçün Zəngəzur 
mahalatına azim oldular. Gecə-gündüzə baxmayıb, səyi-tamamilə ilqar 
etdilər. Qapanın böyük olan dağlarında Cəfərqulu ağa atlıları ilə qabaqca 
gedib, Qızılbaş qoşunlarına yetişib, çünki soldat piyada olmaqlarına görə 
dalda qalmışdılar. Qarabağ atlıları ilə general Cəfərqulu ağa Qızılbaş ilə 
davaya başladılar. Orada bir yaxşı  mərdanə savaş edib, iki min qədəri 
səvarə və piyada Qızılbaşdan basıb və sındırıb zir-zəbər elədilər. Əksərin 
lüt və qarət edib, daldan soldat həm gəlib çatdılar. Qızdbaşı basıb, 
dağıdıb,  Ələngəz adlı böyük yaylaq dağdan ki, Ordubadın üstüdür, 
oradan ilatı qaytarıb götürüb Qarabağda yenə öz yurd və yaylaqlarından 
sakin və cabəca və  fəraqət eylədilər. Həqiqət orada Cəfərqulu ağa xeyli 
rəşadət isbat etmişdi.  Əlqissə, general Nebolsin Quruçay və Dizaq 
tərəfindən qayıdıb gəlib, qoşun ilə qala səmtindən keçib, yenə  Əsgəran 
yanında ordu elədi. Özü oradan Şuşa qalasma Mehdiqulu xana qonaq 
gəlib, iki gün qalada var idi ki, Mehdiqulu xan kağız ilə yazıb, general 
hüzuruna hali etdi ki, çün mayor Lisaneviç İbrahim xanın haqqında bu 
tövr nahəqq iş elədi ki, özünü və övrətini və  oğlu və  qızmı yeddi nəfər 
yaxm adamları ilə  qətlə yetirdilər. Təmam evi və  əcnası qarət olundu. 
Ehtiyat edirəm ki, bu hərəkətə görə Qarabağın cahil-cühulundan bir yerdə 
mayora zərər hasil ola. Ya qətlə yetirələr. Səlah budur ki, bir qeyr 
hüznlük batalyona böyük ola, onu buradan kənar etməyə binagüzarlıq 
edəsiniz. Pəs, general Nebolsin qəbul edib, hökm yazıb, Lisaneviçi məzul 
etdi. Pyotr Stepanoviç Kotlyarevskini batalyona böyük elədi. Çün mayor 
Lisaneviç Kotlyarevski ilə çox yeganə dost idilər. Pyotr Stepanoviç bu 
səbəbə Mehdiqulu xan ilə  ədavət və  rəncidəliklər elədi. Onu məzul 
etdirmək istədi. Cəfərqulu ağa ilə 
 
  
 209

dostluq edib, onu təhrik etdi. Mehdiqulu xan ilə  ədavət və küdurət 
başlayıb, iddia qıldı ki, varislik mənim haqqımdır. Amma, çünki 
Lisaneviç necə ki, yuxarıda məğrum oldu, əvvəl dəfə ərizə yazıb, general 
Nesvetayevə  təqdim eləmişdi ki, İbrahim xan öz həyatında 
Məhəmmədhəsən ağanm vəfatından sonra Mehdiqulu ağanı kağız ilə 
varis və  vəliəhd edibdir. Nesvetayev ki, canişin və  əvəzi-sərdar idi, 
padşah hüzuruna yazmışdı. Dəxi orada iş təsdiq olub, qurtarmışdı. Buna 
görə  Cəfərqulu ağanın iddiası  məqbul olunmadı.  Əlqissə, bu ilin qış 
mövsümündə ki, sərdari-əzəm knyaz Sisianovun məqtul olmaq 
müqəddiməsindən yeddi-səkkiz aydan ziyadə keçmişdi. General 
feldmarşal qraf Qudoviç sərdarlıq  əmrinə  mənsub olub gəldi. Hənuz 
Tiflisə yetişməmiş yoldan Mehdiqulu xana kağız yazıb, məlum eləmişdir 
ki, imperaturi-əzəm Aleksandr Pavloviçdən fərmani-hümayun sədr olub 
sizi Qarabağın  əyalət və hökumətinə  mənsub edibdir. Mən darüssürur 
Tiflisə varid olandan sonra sizi Tiflisə çağınram. Gərəkdir ki, padşahın 
ələminin altmda qəsəm yad etdirib fərmanı sizə  və Qarabağın  əhlinə 
təqdim edəm. Pəs bu xəbər məlum olan kimi Cəfərqulu ağa tədarük 
görüb, Mehdiqulu xandan irəli, qraf Qudoviç sərdar Tiflisə  gəlməmiş 
Tiflisə getdi. Qudoviçin gəlməyi bir ay müddəti təxir oldu. Cəfərqulu ağa 
o biri ayı orada məəttəl qaldı. Qudoviç Tiflisə varid olan günü Cəfərqulu 
ağa istiqbal etməmişdi. Qraf hörmət edib, buyurmuşdu ki, Mehdiqulu xan 
sizi nə  mətləb üçün buraya göndərib? Cəfərqulu xan demişdi ki, mən 
özüm gəlmişəm. Məni Mehdiqulu xan göndərməyib. Sərdara məlum 
olmuşdu ki, mətləbi özgədir. Pəs buyurmuşdu ki, mayor Lisaneviç sizi on 
yeddi yaşında yazıb varisliyə layiq bilməmişdi.  Şimdi imperaruri-
əzəmdən fərman sadir olub, dəxi bərhəm etmək mümkün olmaz. Pəs, qraf 
Tiflisə varid olandan sonra bir mötəmid müqərrər buyurmuşdu ki, gəlib 
Mehdiqulu xanı apara. Ona binaən Mehdiqulu xan tamam Qarabağ 
bəylərini və  əyanlarını, hətta kənd yüzbaşılarını  dəxi özü ilə bir yerdə 
aparıb, Tiflis şəhərinə daxil oldu. İki gündən sonra qraf ümumi məclis 
qayırıb, Mehdiqulu xana aman verdirib, Qarabağın hökumət fərmanını ki, 
xanın adına və  əhaliyi-vilayəti-Qarabağa yazılmışdı orada təslim elədi. 
Pəs Cəfərqulu ağa əhvalı belə görəndən sonra orada sərdara məlum elədi 
ki, xan mənə 36 para kənd verdi. Mən artıq təmənna 
 
  
 210

elədim. Şimdi o hal ilə qalır. Qraf da xandan dil cavabı təvəqqe etdi ki, 
şul kəndləri Mehdiqulu xan Cəfərqulu ağaya maaş güzəran versin. Bu 
şərtlə ki, Cəfərqulu ağa və şul kəndlər Mehdiqulu xanın ixtiyarından xaric 
olmayıb, cüzvi divanların Cəfərqulu ağa kəssin. Amma ümdə təqsirlərinə 
yenə xan yetişib, qət qılsın. Tövci məsələlərin dəxi xanın əmri ilə əncam 
və  məmun etsinlər. Hərçənd Cəfərqulu ağa israr edib, xahişmənd 
olmuşdu ki, təmam onun tabelərin ixtiyarı məhz öz əlində ola. Sərdar qraf 
razı olmamışdı ki, bir vilayətdə iki hökm ola bilməz. Cəfərqulu ağa 
qayıdıb, oradan Qarabağa gəldi. Mehdiqulu xan dəxi bir neçə gündən 
sonra Qarabağa gəlib, öz hökumətində müstəqil olub əyleşdi. Altı aydan 
sonra dəxi Mehdiqulu xana imperaturi-əfxəm tərəfindən cavahir qılınc və 
ələm mərhəmət olub, qraf sərdar yolladı, gəldi. Mehdiqulu xana kağız 
yazmışdı ki, Cəfərqulu ağaya vədə elədiyi kəndlər ki, bundan əqdəm 
Məhəmmədhəsən ağanın  əlində olarmış  və ixtiyarında imiş, onları 
Cəfərqulu ağaya versin. Çün, Mehdiqulu xan ilə  Cəfərqulu ağanın 
arasında  əzim,  ədavət və küdurət var idi, dəxi kəndləri verməyib, xan 
bəhanə və dəstaviz qayırdı ki, şul kəndlər Məhəmmədhəsən ağanın əlində 
və ixtiyarında olmayıb, mən özüm ona verərdim ki, mənə itaət və xidmət 
edə. Şimdi ki, razı olmadı, mən də vermənəm. Bu növ ilə şərir və bədxah 
adamlar bayislik edib, Cəfərqulu ağanı  qızışdırıb, arada söz-söhbət 
gəzdirib, küdurətlər saldılar. Lazım idi ki, çün varislik olmadı, bari 
xoşhallıq ilə 36 para kəndləri ki, ümdə mədaxil idi, alıb, xoşgüzəranlıq və 
rəfəhət edərdi. O tövr daimi savaş və küdurət arada olmayıb, şeytanət pişə 
adamların dilxahmda rəftar etmiyəydi. Çe fayda ki, küdurətdən bir nəfı 
olmadı ki, zərər və nidamət hasil oldu. Dəxi haman küdurət və dava-dalaş 
bais olub, Cəfərqulu ağaya və qardaşı Xancan ağaya ki, mütləqa 
ağlagəlməz idi ki, Qızılbaş dövlətinə gedələr. Çünki Qarabağın Urus 
dövlətinə itaət etməyinə  səbəb və bais Məhəmmədhəsən ağa idi. Fətəli 
şahın dəxi ümdə  rəncidəliyi və  qəzəbi ona idi. Axır  şöylə oldu ki, 
Mehdiqulu xanın küdurəti səbəb oldu ki, onlar hər ikisi Qarabağdan fərari 
olub Qızılbaşa getdilər. 
 
  
 211

İYİRMİ ÜÇÜNCÜ FƏSİL