Rzaqulu bəy miRZƏ camal oğlu pənah xan və İbrahim xanin qarabağda hakiMİYYƏTLƏp və o zamanin hadiSƏLƏRİ

QARABAĞ VİLAYƏTİNİN 
TƏBƏƏLİYİ HAQQINDA 
 
İranda olan Səfəvi padşahlarının dövründə Qarabağ vilayətinin elləri, 
Dizaq, Vərəndə, Xaçm, Talış  və Çiləbörddən ibarət olan erməni Xəmsə 
mahalları  mərhum Nadir şahın dövrünə  qədər Gəncə  bəylər-bəyisinin 
hökmünə tabe idi. Cavanşir, Otuziki və  Bərgüşad elləri içərisində kiçik 
xanlar olmuşsa da onların da hamısı Gəncə bəylərbəyisinin hökmünə tabe 
idi. Mərhum Nadir şah Tiflis, Gəncə,  İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ 
vilayətlərini Rum qoşununun və  əhalisinin  əlindən ahb öz ixtiyarına 
keçirdikdən sonra Qarabağ vilayəti, az da olsa yenə bir müddət Gəncə 
bəylərbəyisinin hökmünə tabe olaraq qalmışdı. Arabir Azərbaycan 
sərdarının hökmü altına da düşürdü. Hər elin və mahalın özünəməxsus 
xanı, məliki və sultanı var idi. Bunlar, Azərbaycan sərdarının əmri üzrə 
padşahın xidmətini yerinə yetirirdilər. Bu vəziyyət Nadir şahın 
öldürüldüyü 1160 (1747)-cı ilə qədər davam edirdi. 
 
İBRAHİMXƏLİL AĞANIN OĞLU 
MƏRHUM PƏNAH XAN CAVANŞİRİN 
QARABAĞ VİLAYƏTİNDƏ MÜSTƏQİL 
HÖKUMƏT SÜRMƏSİ HAQQINDA 
 
Mərhum Pənah xanın  əsil-nəsəbi Dizağın Cavanşir elindəndir. Bu el 
qədim zamanlarda Türküstandan gəlmiş  Bəhmənli elinin bir qolu olan 
Sarıcalı oymağmdandır. Bu oymaq böyük Əfşar elindən,  Əfşar eli dəxi 
böyük Türkmən elindəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, mərhum Pənah xan 
hökumət qurmaq fikrinə düşdüyü zaman, Qarabağ  kəndlərinin və 
ellərinin  əhalisini öz başına toplamağa başladı.  İranda hökmü keçən 
nüfuzlu, müstəqil padşah olmadığından, həm də  Gəncə hakimi
1
 öz 
hökmünü Qarabağ ellərində  və  kəndlərində yeridə bilmədiyindən Pənah 
xanın başına toplananlar, habelə  Pənah xanın  ələ keçirdiyi bütün 
mahallar, o vaxtdan başlanmış, xanın ölən gününə  qədər; həmçinin 
mərhum İbrahim xanın müstəqil hökmranlıq etdiyi 
 
__________ 
1
 Qarabağ bəylərbəyliyi nəzərdə tutulur. 
 243

zamandan başlayaraq Qarabağ vilayətinin və Şuşa qalasının öz razılığı və 
rəğbəti ilə müharibəsiz böyük Rusiya dövlətinə qoşulduğu günə  qədər
1
 
heç bir padşaha, istər az və ya çox xərc və vergi verməmişlər. 
Onların ata-babası Cavanşir eli içində çörəkli, adlı-sanlı  və  məşhur 
adamlar olmuşlar. Nadir şah Qarabağ, Gəncə, Tiflis və  İrəvanı  ələ 
keçirdiyi vaxtlarda ellər və  kəndlərdə olan igid, iş bilən və bacarıqlı 
adamları öyrənib, onları öz yanında qulluğa götürər, hörmət, mənsəb və 
məvacib sahibi edərdi. O cümlədən Cavanşir elləri içində  Pənahəli bəy 
Sarıcalı Cavanşir adı ilə  məşhur olan Pənah xan idi. O, bir çox məşhur 
işlərdə ad qazanmışdı. Müharibədə öz tay-tuşundan hünərli idi. Xüsusən, 
mərhum Nadir şahın Rum qoşunları ilə müharibəsində ad qazanmışdı. 
Ona görə  də Nadir şah Pənah xanı öz yanına aparmışdı. Pənah xan 
sarayda və səfərdə sədaqətlə xidmət etməyə çalışırdı, mənsəb və hörmət 
sahibi olaraq, özünə həvalə olunan işləri yerinə yetirirdi. 
Neçə müddət bu qayda ilə çalışdıqdan sonra Nadirin ona qarşı 
mərhəməti artdı. Öz tay-tuşunun arasmda rütbə  və  mənsəb cəhətdən 
yüksək mövqe qazandı.  Şahın sarayında olan bir para fitnəkarlar və 
Qarabağ ellərinin Xorasanda olan bəzi kəndxudaları paxılhqdan gizlində 
və aşkarda xanın pisliyinə o qədər damşırlar ki, axırda Nadir şahın ürəyi 
Pənah xandan soyudu. İşin həqiqətini bilən Pənah xan, canınm 
qorxusundan  şahın Xorasanda olmasmdan istifadə edərək, yaxm 
adamlarından və qohumlarından bir neçə  nəfərin özü ilə götürüb hicri 
1156 (1743)-cı ildə qaçıb Qarabağ vilayətinə gəldi. 
Onun qaçmasından xəbər tutan şah, bəlkə yolda tutarlar deyə, ardınca 
athlar saldırdı. Azərbaycan sərdarına, Gəncə, Tiflis və Şirvan hakimlərinə 
təkidlə fərmanlar yazıb hökm etdi ki, Pənah xanı hər yerdə tapsalar, tutub 
şahın hüzuruna göndərsinlər. 
Şahın hökmü ilə  Pənah xanın Qarabağdan Xorasana köçürülmüş 
ailəsini və sair qohumlarını çox incitdilər və cərimə etdilərsə də bir fayda 
vermədi. Mərhum Pənah xan Qarabağa gəldikdən sonra vaxtını yaxın 
adamları ilə birlikdə gah Qarabağ dağlarında, gah da Şəki vilayətinin 
Qəbələ mahalında keçirirdi. Pənah xanın o vaxtlarda 15 yaşına çatmış 
Xorasanda öz evlərində qalan böyük oğlu İbrahim- 
 
  
                                                 
1
 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsi nəzərdə tutulur. 
 244

xəlil ağa bir neçə müddətdən sonra atasının dalınca Qarabağa gəlib, həmişə onun 
yanında yaşayırdı. 2-3 il bu qayda üzrə dolandı. 
Hicri 1160 (1747)-cı ildə Nadir şah öldürüldükdən sonra Pənah xan 
Qarabağın yerdə qalmış  əhalisi içərisində meydana çıxdı. Bacarıqlı cavanları 
başına toplayıb, Gəncə  və Naxçıvan tərəflərini qarətə başladı. Yanında olan 
cavanların və yaxm adamlarının hamısınınvəziyyətini yaxşılaşdırdı. Onları at, 
paltar və mal sahibi etdi. 
Bu zaman şahın  əmri ilə köçürülüb, Xorasana aparılmış Cavanşir və sair 
ellərin adamları özbaşına köçüb, vətənləri olan Qarabağ vilayətinə  gəlmələri 
xəbəri Pənah xana yetişdi. Pənah xan yanında olan adamları götürüb, 
Azərbaycan və İraq sərhədlərinə kimi onları qarşılamağa getdi. Hamı bir-birləri 
ilə görüşdü. Cavanşirin və başqa yerlərin elləri, qohum və dostlar Pənah xanı 
səlamət görüb, xoşhal və şad oldular və Pənah xanla birlikdə Qarabağ torpağına 
daxil olub, hər kəs öz yurduna gedib rahatlandı. 
Ellərin  əhalisi bütünlüklə qarət olunub yoxsul vəziyyətə düşdüklərindən 
mərhum Pənah xan ellərin və qohum-qardaşlarının bacarıqlı cavanlarını öz 
başına toplayıb hamısınm vəziyyətini yaxşılaşdınb varlandırdı. Əhalinin bəzisinə 
mal, at və xalat bağışlamaqla, itaət etmək istəməyənləri isə tutmaq və öldürmək 
vasitəsilə özünə tabe etdi. Cavanşir, Otuziki başqa ellər və kəndlərin əhalisindən 
heç biri onun hökmündən çıxa bilməzdi. 
Şirvan və Şəki hakimləri Pənah xanın Qarabağda bu cür müstəqil olduğunu 
görərək, onu özlərinə  zərərli bildilər və  mərhum Pənah xanı  məhv etmək üçün 
aralarında ittifaq yaratdılar. Pənah xan hələ Qarabağın Xəmsə mahalları ona tabe 
olmadığı zaman, ətraf xanların ona hücum edəcəkləri ehtimalını nəzərdə tutaraq, 
evini,  əyalını, qohumlarını, qulluqçularını, yaxın adamlarını  və böyükləri 
qorumaq üçün münasib yerdə bir qala tikdirməyi zəruri hesab edirdi. Yaxın 
adamları ilə müşavirədən sonra indi Kəbirli mahalında olan Bayat qalasının 
binasını qoydu. Az müddət içərisində onun ətrafına möhkəm hasar və  xəndək 
çəkdirdi. Bu qalada bazar, hamam və  məscid tikdirdi. Bütün ailəsini, qohum-
qardaşını  və elin böyük adamlarını oraya yığdı.  Ətrafdan da, hətta Təbriz və 
Ərdəbil vilayətlərindən mərhum Pənah xanın tərəqqisini, onun rəftar və 
məhəbbətini eşidən, çoxlu sənət sahibləri öz ailələri ilə birlikdə  gəlib, Bayat 
qalasında yerləşdilər. Bayat qalası hicri 1161 (1748)-ci ildə tikildi. 
 245

Mərhum Pənah xan Bayat qalasını möhkəmləndirib, oraya çoxlu adam 
topladıqdan sonra onun adamlarından və qoşunundan çoxlu zərər görmüş, 
Şirvan və Şəki hakimləri öz aralarında Pənah xana qarşı birləşərək, Bayat 
qalası üstünə gəlib, oranı mühasirəyə aldılar. 
Mərhum Pənah xan adlı-sanlı atlıları, özünün igid qohum-qardaş  və 
bacarıqlı nökərləri ilə hər 2-3 gündən bir qaladan dışarı çıxaraq, qala ilə 
düşmən qoşunu arasında olan geniş meydanda dava edib, qəhrəmanlıqlar 
göstərir və döyüşdə Şirvan və Şəki qoşunlarına qalib gələrək yenə qalaya 
qayıdırdı. Şəki və Şirvan xanları heç bir iş görə bilmədilər. Mühasirənin 
müddəti bir aydan çox çəkdi. Hər gün qoşunlarının qırılmasını, atlarının 
və ulaqlarının qarət olunmasını görən xanlar peşman və  pərişan halda 
köçüb, hərə öz vilayətinə qayıtdı. Qayıdan zaman Şəki hakimi Hacı 
Çələbi bu sözləri dedi: “Pənah xan bir xan idi. Biz gəlib onunla dava 
etdik və heç bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu şah edib qayıdırıq”. 
Bu hadisədən sonra mərhum Pənah xanın işi, istiqlalı, hökuməti 
yüksəlməyə üz qoydu. O, Xəmsə mahallarını özünə tabe etmək fikrinə 
düşdü. 
 
XƏMSƏ MAHALLARINI TABE ETMƏK 
MƏSƏLƏSİ HAQQINDA 
 
Əvvələn, Vərəndə mahalınm qədim məliki olan Məlik  Şahnəzər, 
Çiləbörd, Talış  və Dizaq mahallarınm məlikləri ilə  ədavəti və 
düşmənçiliyi olduğundan mərhum Pənah xana tabe olmaq təkliflni qəbul 
etdi və ona olduqca sədaqət və  səmimiyyət göstərdi. Pənah xan da belə 
böyük və hörmətli və dövlətli  şəxsin tabe olmasını özü üçün xoşbəxtlik 
sanıb, ona qarşı hörmət və ehtiramı gündən-günə artırırdı. 
Xaçın mahalının məliki bir neçə müddət düşmənçilik edib, tabe 
olmamağa cəhd etdisə  də, nəhayət, təslim olub, Pənah xana itaət etdi. 
Pənah xan onu ata-babasmdan qalmış, indi də mövcud olan əlahiddə 
mülkünə  məlik etdi. Xaçm mahalmm bütün əhalisi Pənah xana tabe 
oldular və tapşırılan xidmətləri düzgün yerinə yetirməyə başladılar. 
Dizaq, Çiləbörd və Talış mahallannın məlikləri bir neçə ili düşmənçiliklə 
başa verdilər. Nəhayət, (xan, onları da) öldürmək, qarət etmək və s. 
lazımi tədbirlərlə özünə tabe etdi. 
 
  
 246

Bayat qalasında beş il qaldıqdan sonra ətrafı düşmən bürüdüyündən, 
Bayat qalasında qalmaq həmişəlik  şəhər salmaq və qala tikdirmək 
məsləhət bilinmədi. Dava zamanı Qarabağ elləri mal və heyvanlarını 
düşmən ziyanından möhkəm, keçilməz dağlarda qoruya bilmələri üçün 
Qarabağ dağlanna bitişik bir yerdə qala tikilməsi lazım bilindi. 
Ən  əwəl  Şahbulaq üsründə olan, mərhum Pənah xanla daima 
düşmənçilik edən Xaçın mahalı  əhalisinin fəsadını aradan qaldırmaq 
məsələsi vacib olduğundan (xan) ath və piyada qoşunla onlann üstünə 
getdi. Xaçın mahalının iki min nəfər tüfənglidən ibarət olan əhalisi öz 
ailələri ilə birlikdə Balhqaya ətrafında keçilməsi çətin olan bir yerdə 
sığınacaq və  səngər qurub Pənah xana qarşı dava etməyə hazırlaşdılar. 
Mərhum Pənah xan onların səngərlərinə yürüş etdi. Hər iki tərəfin qoşunu 
üç gün ara vermədən vuruşdu, üçüncü gün Pənah xan onların səngərlərini 
tutdu. Onlann kişilərindənbir qədərini öldürdü... 
Belə bir keçilməz, möhkəm yerin və iki min nəfər tüfənglinin səngəri 
Pənah xanın əlinə keçdikdən sonra ətrafdakı əhalinin və Xəmsə mahalları 
camaatımn canına qorxu düşdü. Onlar Pənah xanla gah sülh, gah da 
düşmənçilik edirdilər. Çoxlu dövləti və camaatı olan Çiləbörd və Talış 
mahallarmm qədim məlikləri olan Məlik Hətəm və  Məlik Usub bəy 
birləşərək, möhkəm və keçilməsi çətin olan yerlərdə Pənah xanla bir neçə 
dəfə vuruşdular, gah qalib gəlib, gah da məğlub oldular. Bu surətlə, 
Çiləbörd və Talış mahallarının  əhalisi asudə dolanıb,  əkin  əkib, rahat 
yaşaya bilməyirdilər. Həmişə davada idilər. Pənah xanın atlı  və piyada 
əsgərlərinin  əlindən  əziyyət çəkirdilər. Nəhayət, çətin keçilən yerlərdə, 
dərin dərələrdə  və yüksək dağlarda yaşamaqdan təngə  gəlib, evlərini, 
bağlarını  və  əkinlərini buraxıb ailələri ilə birlikdə  cəlayi-vətən oldular. 
Onlar Gəncə  tərəfə qaçıb  Şamxor mahalında və  Gəncənin dağlıq 
kəndlərində  məskən saldılar. Bu yerlərdə onlar yeddi il qaldılar. Yeddi 
ildən sonra İbrahim xanın Qarabağda müstəqil hakim olduğu və Qarabağ 
vilayəti əhalisinin bürünlüklə ona tabe olduğu vaxtda Xaçın və Çiləbörd 
mahallarının əhalisi də Qarabağa qayıdıb, ürəkdən ona tabe oldular. Onlar 
xana qoşun və peşkəşdən başqa vergi vermirdilər. Xan dəxi onlara hörmət 
göstərib xələt və ənam verməkdən müzaiqə etməzdi. Hər iki məlikin var-
dövləti, camaatı çox və heç bir şeyə ehtiyacları yox idi. 
 
  
 247

Pənah xan, Xaçın əhalisinin fitnə-fəsadından xatircəm və asudə olub, 
onlara ayrıca məliklər təyin və hamısını özünə tabe etdikdən sonra indi 
Şahbulaq adlanan Tərnəküt qalasını tikdirməyi lazım bildi. Ona görə  də 
Bayat qalasını buraxıb,  Şahbulaqda bir təpənin üstündə, böyük bir 
bulağın yanında qala tikdirdi. Bu qalanın  ətrafma, uca bir yerdə, geniş 
hasar çəkdirdi. Bazar, meydan, hamam və  məscid tikdirib, hicri 1165 
(1751/52)-ci ildə bütün ellərin ailəsini və böyüklərin evlərini, sənətkarlan, 
özünün yaxın adamlarını  və qulluqçularını  Şahbulaq qalasında 
yerləşdirdi. 
Pənah xan 3-4 il tamamilə müstəqil olaraq Şahbulaqda qaldı. Xanın 
istiqlaliyyəti gündən-günə  şöhrət tapırdı, qüvvəsinin və camaatının 
artması xəbəri ətrafa yayılırdı. Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan və 
Qaradağ xanları  Pənah xana məktublar və elçilər göndərərək, öz 
dostluqlarmı  və  həmrəyliklərini bildirdilər. O da bəzi xanlarla qohum 
oldu. Naxçıvan, Tebriz və Qaradağ hakimlərinin hökmü altında olan 
Naxçıvanm Zəngəzur mahalına, Təbrizin Qapan mahalına və Qaradağın 
Çuldur mahalına  əl atıb, onların hamısına sahib oldu və Qarabağ 
rəiyyətləri sırasına keçirib o yerlərə  məliklər və soltanlar təyin etdi. 
Onların hamısı mərhum Pənah xanın əmrinə tabe oldular... 
 
MƏRHUM PƏNAH XANA ADİL ŞAH 
TƏRƏFİNDƏN XANLIQ VƏ HAKİMLİK 
FƏRMANI VERİLMƏSİ HAQQINDA 
 
Nadir  şah öldürüldükdən sonra onun qardaşı  oğlu  Əliqulu xan Adil 
şah ləqəbilə Nadir şahın  şahhq taxtına  əyləşdi. Adil şah tərəfindən 
Azərbaycan sərdarlığına təyin olunub, Təbrizdə oruran sərdar Əmiraslan 
xan mərhum Pənah xanın bu cür müstəqilliyini eşidib, öz tərəfindən at, 
qılmc və  xələt göndərərək, onu Adil şaha tabe olmağa təşviq etdi. 
Mərhum Pənah xan Əmiraslan sərdarın göndərdiyi adamlarla bərabər elin 
adlı-sanlı və işgüzar kəndxudalarından bir neçəsini onun yanına göndərdi. 
Çünki elə bir dövlət və  şövkət sahibi olan adamlarla düşmənçilik edib, 
ədavət saxlamaq və müharibə etmək vaxtı  hələ  gəlib çatmamışdı. Eyni 
zamanda  ətraf vilayətlərin xanları gizlində  Pənah xanın pisliyini 
istəyirdilər. Ona görə Adil şah dövlətinə itaət etməyi lazım bilib, 
sədaqətini bildirən 
 
 248

  
cavablar və layiqli peşkəşlər göndərdi və  şah tərəfdarı olduğunu bildirdi. 
Əmiraslan sərdar Pənah xanın bu cür itaətini və göndərdiyi adamların gəldiyini 
görüb, bu işi Adil şah dövlətinə böyük xidmət sayaraq, Adil şahın hüzuruna bu 
xüsusda bir ərizə yazdı. Hicri 1161 (1745)-ci ildə
1
  şahın xanlıq və Qarabağ 
hakimliyi fərmanı bahalı  xələt, qızıl yəhərli at, daş-qaşlı  qılıncla  Əmiraslan 
sərdarın yaxın adamları vasitəsilə o zaman yaşadıqları Bayat qalasına çatdı. 
Əmiraslan sərdar da bir neçə nəfər mötəbər adamla Pənah xana layiqli sovqat və 
hədiyyələr göndərdi. Pənah xanın göndərdiyi kəndxudalara hörmət edib, xələtlər 
bağışladı. 
Beləliklə, xanlıq və hakimlik adı, mərhum Pənah xana, ilk dəfə  mərhum 
Nadir şahın qardaşı oğlu Adil şahın fərmanı ilə verildi. Qısa bir müddətdən sonra 
mərhum Nadir şahın oğlu  Şahrux Mirzənin Adil şah adlanan Əliqulu xanı 
öldürərək Xorasanda taxta çıxması,  İraq, Azərbaycan və Fars torpaqlarında 
iğtişaş üz verməsi xəbəri mərhum Pənah xana çatdı. 
Belə bir zamanda mərhum Pənah xan, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan, Qaradağ və 
Ərdəbil vilayətləri ilə dostluq etmək və o yerlərin xanlarını öz tərəfinə çəkmək 
fikrinə düşdü. Az müddət içərisində onların bəzisini zorla, bəzisini elçilik və 
məktublaşma və bir parasını da yaxınlıq və qohumluq vasitəsilə özünə tabe etdi. 
Xüsusilə, Sarıcalı  Dərgahqulu bəyi  Ərdəbil  şəhərinə hakim təyin etdi. Gəncə 
xan-zadələrindən kefi istədiyini hökumət işinə  təyin edir, istəmədiyini isə 
qulluqdan çıxarırdı. O vilayətlərin xanlarının uşaqlarından bir neçə  nəfərini 
gətirib öz yanında girov saxlayırdı. 
Bu vəziyyət Məhəmmədhəsən xan Qacarın Mazandaran, İraq və Azərbaycan 
tərəflərində istiqlal qazandığı xəbəri yayıldığı günə qədər davam edirdi. Mərhum 
Pənah xanın daima hökumət işlərilə  məşğul olan bacarıqlı  və  işgüzar adamları 
Pənah xanın işarəsi ilə  yığılıb belə  məsləhət gördülər: "Mərhum Nadir şahın 
vəfatından sonra bizimlə Əliqulu xan və Əmiraslan sərdar arasında sülh, ittifaq 
və dostluq əlaqəsi davam etməkdə idi. İndi mümkündür ki, belə bir dostluq 
əlaqəsi bizimlə  Məhəmmədhəsən xanın arasında olmasın.  Ətraf xanlardan da 
lazımi qədər xatircəm deyilik. Məhəmmədhəsən xanı  əleyhimizə  təhrik edərək, 
onunla birlikdə bizə qarşı çıxmaları 
 
 
  
                                                 
1
 
 Hicri 1161-ci il miladi 1748-ci ilinə təsadüf edir. 
 
 249

ehtimalı vardır. Belə bir vəziyyətdə Qarabağ elləri və qoşunları  Qızılbaş 
qoşununun ayağı altında məhv olar, biz isə  Şahbulaq qalasında elə qüvvətli 
düşmənin və  ətraf xanların qarşısında müqavimət göstərə bilməyib tamamilə 
qırılarıq. Buna görə vaqiənin  əlacını qabaqcadan düşünmək lazımdır. Qalanı 
dağlar arasında, keçilməz bir yerdə həmişəlik və əbədi olaraq tikmək lazımdır ki, 
hətta qüvvətli düşmən belə onu mühasirəyə ala bilməsin. Qalanm bir tərəfi daima 
dağlarda olan ellərin üzünə açıq olmalı, mahallarla da əlaqəmiz kəsilməməlidir". 
Bu məsləhəti həmişə xeyirxah olan Məlik Şahnəzərə dedilər. Məlik Şahnəzər 
bəyin bəyənməsi ilə  Şuşa qalasını tikmək qərarına gəldilər. Xanın bilici və 
məlumatlı adamlarından bir neçə nəfəri gedib qalanın yerini və ətrafını gözdən 
keçirdi. Qala yerinin içərisində 2-3 kiçik bulaqdan başqa axar su yox idi. Bu da 
qalanın bu qədər çox olan əhalisinə kifayət etməzdi. Güman gələn yerlərdə 
quyular qazdırıb, müəyyən etdilər ki, qalanın bir çox yerindən su çıxır. Bu xəbər 
mərhum Pənah xana verildikdə, çox xoşhal oldu. O, bir neçə nəfər yaxın adamı 
ilə gəlib, bu yeri gözdən keçirdikdən sonra qalanı tikdirməyə başladı. 
Xan hicri 1160-cı ildə
1
  Şahbulaqda sakin olan bütün rəiyyətləri,  əyanların, 
məliklərin, qulluqçuların, ellərin və  bəzi kəndlərin kəndxudalarının ailələrini 
köçürüb bu qalanın içərisində yerləşdirdi.  Əvvəllər bu yerlərdə heç bir abadlıq 
yox idi. Bura, şərq tərəfdə, qalanın altı verstliyində olan Şuşa kəndi  əhalisinin 
əkin və otlaq yeri idi. Xalqı rahatlaşdırıb, hamıya, xüsusən özü üçün ev, yurd və 
imarət müəyyən etdikdən sonra mahir ustalar, ağıllı, işgüzar adamlar vasitəsilə 
qalanın hasarını çəkdi. Mərhum Pənah xan tikdirdiyi o hasar və divar indi xarab 
olmuşdur. Yalnız bəzi yerdə qalıqlan görünür. 
Qala tikilib qurtarandan bir il sonra Ağaməhəmməd  şahın atası  Məhəm-
mədhəsən xan Qacar İraq və Azərbaycan qoşunları ilə  Şuşa qalasını tutmaq və 
Pənah xanı özünə tabe etmək üçün Arazdan keçib, qalanın dörd ağaclığında ordu 
qurdu. Mərhum Pənah xanı özünə tabe etmək və Şuşa qalasını ələ keçirmək üçün 
çox fikirləşdi, tədbirlər tökdü, lakin baş tutmadı. Bir ay orada dayandısa da, o 
qədər qoşunla qalaya yaxınlaşa bilmədi. Qarabağın qoçaq əhalisi onun 
ordusunun 
 
 
                                                 
1
Hicri 1160-cı il miladi 1747-ci ilə bərabərdir. Lakin müəllif səhv edir. Şuşa 
qalası 1750-ci ildə inşa olunmağa başlamışdır. 
 
   
 250

at, dəvə və başqa heyvanlarını gizlində və aşkarda qarət edib, Məhəmmədhəsən 
xanın qoşununa çoxlu ziyan vurdular. 
Bu zaman Kərim xan Zəndin Fars məmləkətini və  Şirazı istila edib, başına 
çoxlu adam toplayaraq, İraq və Mazandaranı tatmaq qəsdində olması  xəbəri 
Məhəmmədhəsən xana yetişdi. Ona görə qalanı almaq və  Şirvanla Gəncəni 
tutmaq fikrindən  əl çəkərək tam bir sürətlə  İraq, Fars və Mazandaran tərəfə 
hərəkət etdi. Məhəmmədhəsən xan yetişənə  qədər Kərim xan Zənd bütün İraq, 
Fars və  ətraf vilayətləri  ələ keçirib, Məhəmmədhəsən xanla dava etməyə 
hazırlaşmışdı. 
Bu tərəfdən Məhəmmədhəsən xan Azərbaycandan, Gilandan və başqa 
yerlərdən çoxlu adam toplayıb, Kərim xanı aradan qaldırmaq niyyətilə Fars 
tərəfə hərəkət etdi. Amma necə ki, deyirlər "baxt aləmləri bəsləyənin bəxşişindən 
asılıdır. İstədiyinə mülk verər, istəmədiyinin əlindən mülkü alar, istədiyini əziz, 
istəmədiyini zəlil edər". Məhəmmədhəsən xanın yaxın adamlarından bir neçə 
nəfəri xəyanət fikrinə düşüb onu öldürdülər və böyük mənsəb və çoxlu bəxşiş 
almaq niyyətilə başını kəsib Kərim xan Zəndin yanına apardılar. Belə pis işlərdə 
böyüklərin və sərdarların qeyrətini çəkmək nəcib və alicənab adamların özdəsinə 
düşdüyündən Kərim xan Məhəmmədhəsən xanın qatillərini mərhəmət və 
bəxşişdən məhrum edərək, başqalarınm çöreyini yediyi ağalarına xəyanət 
etməmələri üçün onlara cəza verdi. 
Məhəmmədhəsən xanın  əhvalatından sonra mərhum Nadir şahın böyür 
sərdarlarından biri olan urmiyalı  Fətəli xan Əfşar Urmiya vilayətindən baş 
qaldırıb, bütün Azərbaycanı  əlinə keçirdi. Mərhum Pənah xan belə bir sərdara 
itaət etməyi həqiqətən özünə ar bilərək, onun göndərdiyi adamları kobud 
cavablarla geri qaytardı. Elçilər qayıdıb gəldikdən sonra Fətəli xan Azərbaycan
1
, 
Urmiya və sair vilayətlərdən çoxlu adam toplayaraq, Şuşa qalasını almaq qəsdilə 
hərəkət edib, qalanm bir ağaclığında ordu qurdu. 
Gizlində  Pənah xana qarşı  ədavət bəsləyən Çiləbörd və Talış mahallarının 
məlikləri Fətəli xanın yanına getdilər. Altı ay müddətində mərhum Pənah xanla 
Fətəli xanın qoşunları arasmda hər neçə gündən bir dava olur və hər dəfə Pənah 
xanın qoşunu Qızılbaş qoşununa qalib gəlirdi. Bu müddət ərzində Fətəli xan bir 
iş görə bilmədi. Nəhayət, bir gün, özünün gündən-günə  çətinliyə düçar olaraq, 
şikəst 
 
 
 
 
  
                                                 
1
  Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur 
 251

tapdığını müşahidə edən Fətəli xan bütün qoşunu və yuxarıda adları  çəkilən 
məliklərin ixtiyarında olan mahalların atlı  və piyadası ilə birlikdə hücuma 
başlayaraq Şuşa çayından keçib, qalanın yarım verstliyinə yetişdi. 
Bu tərəfdən də  mərhum Pənah xan adlı-sanlı  və bacarıqlı cavanlar, ellərin, 
habelə Vərəndə və Xaçın mahallarının qoçaq tüfənglilərilə hücuma keçdi. Başqa 
tərəfdən, ellərin süvariləri öz sərkərdələri və  Pənah xanın igid qohumları ilə 
birlikdə hücum edib, Fətəli xanın qoşununa böyük zərbə endirdilər. Dar 
dərələrdə, dava yerinin keçidlərində düşməni tutub öldürməyə başladüar. Fətəli 
xanın ordusu müharibədən əl çəkilməyincə, Pənah xanın qoşunu düşməni tutub 
öldürməyə davam etdi. Bu yürüşdə Fətəli xanın piyada və atlı döyüşçülərindən 
təxminən iki min nəfəri öldürüldü, əsir tutuldu, qalanı isə kor və peşman öz 
ordugahlarına qayıtdı. Mərhum Pənah xan Fətəli xanın qoşunundan alınmış 
əsirlər və qənimətlə qalib və müzəffər bir surətdə Qalaya qayıtdı. 
Bu hadisədən sonra Fətəli xan Əfşar qoşununun belə bir məğlubiyyətə düçar 
olmasına və  qışm yaxınlaşdığına görə sazişə girişmək və barışmaq istədi. Ona 
görə də Pənah xanın yanına məharətli elçilər göndərdi; bərk and içib vədə verdi 
ki, “Əgər Pənah xan qoşunundan aldığı  əsirləri qaytarsa, mənimlə ittifaq və 
dostluq etsə, qızımın kəbinini ürəkdən onun böyük oğlu  İbrahimxəlil ağaya 
kəsdirərəm. Beləliklə, biz əbədi dost və qohum olarıq.  Şərtim budur ki, 
İbrahimxəlil ağanı  mənim yanıma göndərsin. O da şirni içilib, kəbin kəsilənə 
qədər 2-3 gün mənim ordumda qalsın”. 
Pənah xanı xatircəm salmaq üçün üç nəfər adlı-sanlı övladını və qohumunu 
onun yanına girov göndərdi ki, İbrahimxəlil ağa qayıdana qədər öz yanında 
saxlasın. 
Mərhum Pənah xan Fətəli xanın möhkəm andlarına, övladını  və qohumunu 
göndərəcəyinə inanıb  İbrahimxəlil ağanı iki-üç nəfər kəndxuda ilə  Fətəli xanın 
ordusuna göndərdi. Fətəli xan bu xəbərdən xoşhal olub, öz övladlarından bir 
neçəsini onları qarşılamağa göndərdi. İbrahimxəlil ağanı böyük ehtiram və izzət, 
şənlik və çalğı ilə orduya gətirdilər. Fətəli xan saatın bədliyini bəhanə edib, 
İbrahimxəlil ağanı iki gün hörmət və izzətlə orduda saxladı. Özgələrini aldadıb, 
öz işlərini düzəltmək bunların adəti olduğu üçün Pənah xanın yanına dəfələrlə 
etimadlı adamlar və şirai göndərdi. Üçüncü gün 
 
  
 252

İbrahimxəlil ağanı kəndxudalarla birlikdə həbs edib, heç bir yerdə dayanmadan 
Urmiyaya apardı. 
Mərhum Pənah xan və Qarabağın  əyanı bu işdən çox qəmgin və  pərişan 
oldular. Nəhayət, Pənah xan peşmançılığın və  qəmginliyin heç bir fayda 
verməyəcəyini düşünüb oğlunu azad və  Fətəli xanı  məhv etmək fikrinə düşdü. 
Bu barədə cürbəcür tədbirlər gördü. 
Pərvərdigari-aləm, insi-cinsi yaradan Allah, hər bir an və zamanda 
doğruların, vəfalıların və  həq tərəfdarlarının köməkçisidir. Xüsusən  əhdində, 
ilqarında və sözündə möhkəm durub, dediyindən qaçmayanlara, xüsusilə sonu 
peşmançılıq və ziyan olan məkr və hiylədən çəkinənlərə kömək edər. Bu 
ruzigarın tədbirçisi olan Allah, Fars və  İraqda baş qaldırmış  Kərim xan Zəndə 
tam istiqlal mərhəmət etdi. Kərim xan Zənd, Fətəli xana qarşı mübarizəyə 
başlayaraq, onu məhv etmək üçün öz qohumlarından bir nəfəri  İraq və Fars 
qoşunları ilə Azərbaycana göndərdi. Fətəli xan dəxi onların gəlməsi xəbərini 
eşidən kimi Azərbaycandan və  ətrafdan qoşun toplayıb, Kərim xanın qoşunu 
gəlməmişdən əvvəl onların qarşısına çıxdı. İsfahanın yaxınlığında hər iki qoşun 
bir-biri ilə toqquşdu. Bu döyüşdə Kərim xanın qoşunu basıldı. Qoşunun sərdarı 
olan Kərim xanın qohumu da öldürüldü. Fətəli xan qalib gəlib,  İraqın bəzi 
vilayətlərini də aldıqdan sonra öz mülkünə qayıtdı. 
Bu hadisədən sonra Kərim xan Fars vilayətindən çıxıb intiqam almaq və 
Fətəli xanı  məhv etmək məqsədilə saysız-hesabsız qoşunla Azərbaycana tərəf 
yola düşdü. Azərbaycana girmədən əvvəl, mərhum Pənah xanın yanına etimadlı 
bir elçi göndərərək, ona məhəbbət və birliyini andıran belə bir məkrub yazdı: 
"Fətəli xan bizim ilə  nəinki düşmən, bəlkə qanlıdır. O, əhdə  vəfa etməmək, 
andından və sözündən dönmək, hiylə  işlətmək kimi yaramaz işlərin hamısını 
sənin haqqında etdi. Oğlunu məkr və hiylə ilə yanına apartdırıb həbsə aldı. İndi 
əlindən gələn yoldaşlığı  və dostluğu müzayiqə etmə.  İntiqam alsaq və  oğlunu 
azad etsək, sən sevindiyin kimi biz də arzumuza çatmış olacağıq". 
Pənah xan yalançı  və hiyləgər olan düşməni məhv etmək üçün bu vasitəni 
qənimət bilərək müntəzəm qoşun və Qarabağın igid atlıları ilə Azərbaycan 
torpağında Kərim xanla görüşdü. Kərim xan dəxi lazım olan hörmət, ehtiram və 
bəxşişləri ondan müzayiqə etmədi. Pənah xanla birləşərək, Urmiyaya tərəf yola 
düşdü. Fətəli xan da öz 
 
  
 253

hökmü altında olan vilayətlərin çoxlu qoşunu ilə qarşıya çıxdı. Hər iki 
qoşun müharibəyə başlayıb, döyüşdü. Nəhayət, Fətəli xan basılaraq, 
Urmiya qalasına qaçdı və orada mühasirəyə düşdü. Bir neçə gündən sonra 
tabe olmaqdan başqa bir çarə görməyərək, Kərim xandan yaxşılıq 
görəcəyi ümidi ilə onun yanına gəldi. Beləliklə, Urmiya qalası  Kərim 
xanın  əlinə keçdi. Kərim xan, bütün İran vilayətlərində tam müstəqil 
hökmdar oldu. 
Kərim xan özünə  vəkil ləqəbi verib deyirdi: İranda müstəqil padşah 
olmağına görə, belə bir padşahın tapılıb taxta çıxan gününə qədər İranın 
vəkili mənəm. Ona görə də ona Kərim Zənd vəkil deyirdilər. 
Kərim xan Urmiyada məhbus olan İbrahimxəlil ağanı yanına çağırdı. 
At, qılınc, xələt bağışlayıb, Qarabağ hökumətinin fərmanını onun adına 
yazdırdı, onu ehtiramla Qarabağa yola saldı. Pənah xandan isə 
mehribanlıqla xahiş edib dedi: "Göstərdiyin yaxşılığın və etdiyin 
köməyin xəcalətindən çıxmaq üçün bir müddət mənim yanımda 
qalmalısan”. Bəlkə  də, Pənah xanın istedadlı  və  iş bilən adam 
olduğundan,  Şuşa qalasına və Qarabağa getdikdən sonra itaətdən çıxıb, 
düşmənçilik edə biləcəyindən  şübhələnərək onu öz yanında saxlamaq 
istəyirdi. Nə isə o, Pənah xanı özü ilə bərabər Fars və Şiraz vilayətlərinə 
apardı. 
Mərhum  İbrahim xan Qarabağa daxil olduqdan sonra Qarabağ 
əhalisinin hamısı ona tabe oldu. Sair vilayətlərin hakimləri də Pənah xan 
zamanında olduğu kimi İbrahim xanla da dost olaraq, onunla ittifaq 
bağladılar.  İbrahim xan heç kəsə itaət etmədən, müstəqil olaraq 
hökmranlıq edirdi. 
Mərhum Pənah xan Kərim xanın paytaxtı olan Şiraz şəhərində bir az 
qaldıqdan sonra öz əcəli ilə vəfat etdi. Kərim xan onun cənazəsini böyük 
ehtiramla Qarabağa göndərdi. Xanın cəsədini indi Ağdam adı ilə məşhur 
olan, özünün satın aldığı mülkündə basdırdılar. Allah ona rəhmət eləsin. 
Keçmiş hadisələrdən və üz vermiş vaqiələrdən məlumdur ki, mərhum 
Pənah xan, rəhmətlik Nadir şahın vəfatından sonra davam edən 
hakimiyyəti dövründə 12 il baxtı  və taleyi hər cəhətdən gündən-günə 
artmış, Azərbaycanın bir para vilayətləri - Ərdəbil, Qaradağ, Naxçıvan və 
Gəncə  Pənah xanın dediklərindən, yazdıqlarından və  məsləhətindən 
boyun qaçırmamışlar. Həmişə onun əmrinə tabe olmuşlar. 
 
  
 254