S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

Misal: Törədici 25 mayda qeydə alınmışdır. Onun inkişafı-
nın ikinci nümunəsi aşağıdakı cədvəl 9-da verilmişdir. 
Cədvəl 9 
Sürmə xəstəliyi törədicisinin inkişaf fazası  
Tarix 
Temperatur (dərəcə ilə) 
 
Tarix 
Temperatur (dərəcə ilə) 
O
rt
a 
sut
kal
ıq
 
Səm
ər
əl
i t
em-
per
at
ur
, T
-r
 
Səm
ər
əl
i 
te
m
per
at
ur
lar
ı
n cə
m
i 
O
rt
a 
sut
kal
ıq
 
Səm
ər
əl
i t
em-
per
at
ur
, T
-r
 
S
əm
ər
əl
i 
te
m
per
at
ur
lar
ı
n cə
m
i 
25.05 
26.05 
27.05 
22 
1 
9 
20 
19 
17 
20 
39 
56 
28.05 
29.05 
30.05 
22 
3 
21 
20 
21 
19 
76 
97 
116 
 
Cədvəl göstəricilərinə əsasən 31 mayda sürmə xəstəliyinin 
törədicisi artıq ziyanverici fazaya keçməlidir. Deməli, ona qarşı 
kimyəvi  peraparatlarla  mübarizə  tədbirləri  31  maydan  gec  ol-
mayaraq başlanmalıdır. Törədiciyə qarşı sineb və ya polikarba-
sin suspenziyasından 1 hektara 4 kq norması ilə istifadə olunur. 
Suspenziya havadan (təyyarə və ya helikopterlə) və ya yerüstü 
püskürdücülərlə tətbiq edilir. Suspenziya tətbiqindən əvvəl ha-
zırlanır  və  əkinlər  ya  səhərlər  (saat  10-11-ə  qədər),  ya  da  ax-
şamlar (saat 18-dən sonra) emal edilir.  
Digər bitkilərə qarşı tətbiq olunmuş bioloji vasitələr əleyhi-
nə  mübarizə  tədbirləri  də  törədicinin  növünə  uyğun  kimyəvi 
preparatlarla normativlərə əməl edilməklə aparılır.  
 

 
132 
6. ƏHALĠNĠN KÖÇÜRÜLMƏSĠNĠN TƏġKĠLĠ VƏ 
KÖÇÜRMƏ ORQANLARI 
 
6.1. Əhalinin köçürülməsinin (təxliyənin) təĢkili, 
köçürülmənin növləri, köçürmə (təxliyə) orqanları 
 
Köçürmə  tədbirlərinin  (təxliyənin)  yerinə  yetirilməsi  föv-
qəladə hallarda əhalinin mühafizəsinin ən səmərəli üsullarından 
biridir. Köçürmə tədbirləri həm sülh dövründəki fövqəladə hal-
larda  (təbii fəlakətlər, qəzalar zamanı), həm də müharibə döv-
rünün fövqəladə hallarında (müasir kütləvi qırğın vasitələri iş-
lədilərkən)  əhalinin  təhlükəsizliyini  təmin  etmək  üçün  həyata 
keçirilir. 
Həyatı və fəaliyyəti üçün təhlükə yaranan rayonlardan əha-
linin mütəşəkkil surətdə çıxarılıb (nəqliyyatda və piyada) təhlü-
kəsiz  rayonlarda  (zonalarda)  yerləşdirilməsi  üzrə  tədbirlər 
kompleksidir (şək. 39). 
 
 
 
ġək. 39. Əhalinin köçürülmə planı 
 
Köçürmə  tədbirləri  əhalini  təhlükəli  sahələrdən  (zədələmə 
ocaqlarından)  təhlükəsiz  rayonlara  vaxtında  çıxarmağa  və  bu-
nunla  da  fövqəladə  halların  təsirindən  törəyən  tələfatı  maksi-
mal dərəcədə azalmağa imkan verir.  

 
133 
Keçmiş müharibələrdə, xüsusən də II Dünya müharibəsi və 
Azərbaycanda  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  dövründə  köçürmə 
işləri geniş tətbiq edilmiş, Çernobıl atom elektrik stansiyasında 
(ÇAES) qəza ilə əlaqədar olaraq geniş   köçürmə işləri aparıl-
mış, bu stansiya ətrafındakı 30 km-lik zonadan, həmçinin Uk-
raynanın, Belorusiyanın və Rusiya Federasiyasının bir sıra ya-
şayış məntəqələrindən əhali çıxarılmışdır. 
Daşkənddə zəlzələ, Gürcüstanda daşqınlar,  İsmayıllı rayo-
nunda  sürüşmə  və  digər  fövqəladə  hallarla  əlaqədar  da  köçür-
mə işləri olmuşdur. 
Keçmişdə  həyata  keçirilən  köçürülmə  tədbirləri  müasir 
dövrdəki müharibələr şəraitində nəzərdə tutulan köçürülmələr-
dən  prinsipcə  fərqlidir.  Məsələn,  II  Dünya  müharibəsi  zamanı 
əhali  düşməndən  əks  tərəfdə  yerləşən  uzaq  rayonlara  köçürü-
lürdü. 
Müasir  şəraitdə  köçürülmə  düşmənin  nüvə  zərbələri  endi-
rəcəyi ən çox ehtimal edilən şəhərlərdən və obyektlərdən əhali-
nin  çıxarılıb  bu şəhərlərin hər tərəfindəki  bütün  təhlükəsiz ra-
yonlarda yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. 
Köçürmə tədbirləri və fövqəladə hallar ehtimal olunan ra-
yonlarda  sülh  və  müharibə  dövrlərində  adamların  həyatı  və 
sağlamlığı üçün təhlükə yaranarkən qısa müddətdə ya qabaqca-
dan,  ya  da  zədələyici  amillər  əhaliyə  bilavasitə  təsir  göstərər-
kən dərhal yerinə yetirilməlidir. 
Köçürmə  tədbirləri  düşmən  tərəfindən  müasir  adi  silahlar 
və kütləvi qırğın vasitələri tətbiq edilməsi, həmçinin təbii fəla-
kətlər, güclü istehsalat qəzaları baş verməsi ehtimalları nəzərə 
alınmaqla çox variantlı planlaşdırılmalı,  yaranmış vəziyyətdən 
asılı olaraq köçürmə işlərinin müxtəlif variantlarda yerinə yeti-
rilməsi nəzərdə tutulmalıdır. 
Müharibə dövründəki  fövqəladə hallarda (FH) köçürülmə, 
bu məqsədlə görülən tədbirlər kompleksi daha böyük həcmli və 
geniş dairəsi səciyyəvi olacaqdır. 
Azərbaycan Respublikasında “Sülh və müharibə dövrlərin-

 
134 
dəki  fövqəladə  hallarda  Azərbaycan  Respublikasında  əhalinin 
köçürülməsi  haqqında  əsasnamənin  təsdiq  edilməsi  barədə” 
Azərbaycan  Respublikasi  Nazirlər  Kabinetinin  6  avqust  1993-
cü  il  tarixli  438  saylı  qərarı  təsdiq  edilmişdir.  Bu  Əsasnamə 
sülh  və  müharibə  dövrlərindəki  fövqəladə  hallarda  əhalinin 
mühafizəsinin  üsullarından  biri  olan  köçürmə  tədbirlərinin 
Azərbaycan Respublikası ərazisində planlaşdırılması və həyata 
keçirilməsi üzrə əsas tələbləri müəyyən edir.  
Qanunla  tələbə  görə  köçürülmənin  (əhalinin  təxliyəsinin) 
mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  iri  şəhərlərdən,  vacib  obyektlər-
dən  və  təhlükəli  sahələrdən  əhali  əvvəlcədən  çıxarılıb  şəhər-
dənkənar  zonadakı  aztəhlükəli  rayonlarda  yerləşdirilir.  Bunun 
sayəsində iri şəhərlərin əhalisinin sayı dəfələrlə azaldılır, şəhər-
lərdə  qalan  (vacib  obyektlərdə  işlədilən)  adamların  mühafizə 
qurğularında  daldalandırılması  işi  yüngülləşir,  müasir  qırğın 
vasitələrinin təsirindən baş verə biləcək tələfatı maksimal dərə-
cədə azaltmaq imkanı yaranır. 
Müharibə  dövründə  təhlükəli  rayonlarda  işini  davam  etdi-
rən obyektlərin  fəhlə və  qulluqçuları köçürülüb  təhlükəsiz zo-
nada  yerləşdiriləndən  sonra  təhlükəli  rayona  növbələr  üzrə  işə 
gətirilir və işdən sonra dincəlmək üçün təhlükəsiz zona yerinə 
aparılır.  (Keçmişdə  bu  qaydaya  fəhlə  və  qulluqçuların  seyrəl-
dilməsi deyilirdi, indi bu anlayış işlədilmir). 
Təhlükəsiz zona- düşmən basqını gözlənilən şəhərlərin və 
əlahiddə  obyektlərin  ətrafında  ehtimal  olunan  dağıntı  zonalar-
dan və digər təhlükəli rayonlardan kənarda əhalinin qəbul edil-
məsi, yerləşdirilməsi və yaşaması üçün yararlı olan ərazidir. 
Əhalinin köçürüləcəyi nəzərdə tutulan şəhərlərdəki hər bir 
müəssisə, idarə, təşkilat, məktəb üçün təhlükəsiz zonada yerləş-
mə rayonu müəyyən edilir ki, bu rayon oraya köçürüləcək fəh-
lələrin,  qulluqçuların  və  onların  ailə  üzvlərinin  sayından  asılı 
olaraq, bir və ya bir neçə yaşayış məntəqələrini əhatə edə bilər. 
Əhalinin köçürüləcəyi nəzərdə tutulan şəhərlərdəki hər bir 
müəssisə, idarə, təşkilat, məktəb üçün təhlükəsiz zonada yerləş-

 
135 
mə rayonu müəyyən edilir ki, bu rayon oraya köçürüləcək fəh-
lələrin,  qulluqçuların  və  onların  ailə  üzvlərinin  sayından  asılı 
olaraq, bir və ya bir neçə yaşayış məntəqələrini əhatə edə bilər. 
İri  şəhərlərdə  işini  davam  etdirən  müəssisələrin  fəhlə  və 
qulluqçuları  təhlükəsiz  zonada  elə  məsafədəki  rayonlarda  yer-
ləşdirilməlidir  ki,  burada  onların  təhlükəsizliyi  təmin  edilsin, 
işə aparılması və dincəlmək üçün təhlükəsiz zonaya gətirilmə-
sinə isə minimal (ən çoxu 4 saat) vaxt sərf edilsin. 
Bu zaman təhlükəsiz zona aşağıdakı şərtləri təmin etməli-
dir: 
- müasir qırğın silahlarının təsirindən dağıntı və daşqınlar-
dan əhalinin etibarlı mühafizəsini; 
- müəssisələrin iş növbələrindəki işçilərin təhlükəsiz zona-
dan obyektə minimal vaxt sərf etməklə gətirilməsini; 
- MM qüvvələrinin zədələnmə ocağına yeridilməsi üçün əl-
verişli surətdə qruplaşdırılmasını; 
- lazımi gigiyena-sanitariya şəraitini. 
Köçürüləcək əhalinin təhlükəsiz zonada yerləşdiriləcəyi ra-
yonların  və  yaşayış  məntəqələrinin  müəyyən  edilməsi,  hazır-
lanması və təşkil edilməsi işləri əvvəlcədən, hələ sülh dövründə 
başlanılır, fövqəladə hallar təhlükəsi yaranan dövrdə tam surət-
də başa çatdırılır. 
Bu məqsədlə: 

 
nəqliyyat yolları təkmilləşdirilir və qaydaya salınır; 

 
mövcud  olan  rabitə,  ondan  idarəetmə  orqanlarının  isti-
fadə etməsi məqsədilə inkişaf etdirilir; 

 
mənzil  fondu,  tibb,  kommunal,  mədəni-maarif,  ticarət 
müəssisələri  və digər sahələr köçürülüb gətirilən əhalinin  yer-
ləşdirilməsi və ona xidmət göstərilməsinə hazırlanır; 

 
əlavə  su  təchizatı  məntəqələrinin  yaradılması  və  ava-
danlıqlaşdırılması,  digər  mühəndis  -  texniki  tədbirlərin  yerinə 
yetirilməsi işləri təşkil edilir. 
Əhalinin  köçürülməsi  istehsalat-ərazi  prinsipi  üzrə  təşkil 
edilir. Bu, o deməkdir ki, bütün fəhlə və qulluqçuların, onların 

 
136 
ailə üzvlərinin, ali məktəb tələbələrinin və orta ixtisas məktəb-
ləri tələbələrinin, texniki-peşə və orta məktəb şagirdlərinin ob-
yektlər  üzrə  təhlükəli  rayonlardan  çıxırılıb  təhlükəsiz  zonada 
yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. 
Qalan əhali isə ərazi  prinsipi  üzrə  yaşayış  yerlərindən kö-
çürülür. 
Əhalinin köçürülməsinin əsas üsulu kombinasiyalı üsul-
dur. Bu zaman adamların əksəriyyəti piyada, bir qismi isə əldə 
olan  bütün  nəqliyyat  vasitələri  ilə  təhlükəli  zonalardan  dərhal 
çıxarılır. 
Köçürülən  əhalinin  qeydiyyatı  üçün  əsas  sənədlər  şəxsiy-
yəti təsdiq edən vəsiqə və iş, yaxud yaşayış yerində tərtib olun-
muş köçürülənlərin siyahısından ibarətdir. 
Qismən  köçürülmə  hallarında  ilk  növbədə:  internat  mək-
təblərinin şagirdləri, uşaq evlərindəki uşaqlar, ali məktəb tələ-
bələri,  orta  ixtisas  məktəblərinin  şagirdləri  -  bu  məktəblərin 
professor-müəllim  heyəti  və  onların  ailə  üzvləri  ilə  birlikdə, 
həmçinin qocalar evində yaşayan təqaüdçülər və onlara xidmət 
edən heyət təhlükəli rayonlardan çıxarılır. Belə əhalinin daşın-
ması nəqliyyat vasitələrinin sülh dövründəki hərəkət cədvəlləri-
ni  pozmadan,  bütün  nəqliyyat  vasitələrindən  istifadə  etməklə 
yerinə yetirilir. 
Əhalinin köçürülməsi işini bilavasitə yerinə yetirmək üçün 
köçürmə komissiyalarının qüvvələri ilə toplanış-köçürmə mən-
təqələri (TKM) açılır. Bu məntəqələr adətən, adamlar nəqliyyat 
vasitələrinə mindiriləcək meydançaların və yolların yaxınlığın-
dakı məktəb, klub binalarında və başqa ictimai binalarda açılır. 
Müxtəlif əhali toplanış-köçürmə məntəqələrinə əvvəlcədən ob-
yektlər üzrə təhkim edilir. 
Toplanış-köçürmə  məntəqəsinə  gələn  əhali  burada  qeydə 
alınır. Sonra köçürüləcək əhali qruplara ayrılır: nəqliyyat vasi-
tələrində aparılacaq adamlar: nəqliyyat vasitələrinin növləri üz-
rə qatarlar və avtomobil dəstələri üzrə, şəhərdən piyada çıxarı-
lacaq adamlar isə piyada dəstələri üzrə qruplaşdırılır. 

 
137 
Piyada hərəkət edən adamların istirahəti üçün istirahət (dü-
şərgə) müddətləri nəzərdə tutulur: qısa istirahət (10-15 dəqiqə-
lik) - hər 1,5 saat hərəkətdən sonra, uzun istirahət (1-2 saatlıq) 
yolun  ikinci  yarısında,  adətən  ehtimal  edilən  güclü  dağıntı  zə-
dələnmə zonasının hüdudlarından kənarda təyin edilir. 
Piyada  köçürülən  əhalinin  yerləşdirilməsi  nəzərdə  tutulan 
rayonlar  çox  uzaqda  olduqda,  belə  əhali  üçün  aralıq  köçürmə 
məntəqələri təşkil edilə bilər. 
Nəqliyyat  vasitələrində  köçürülən  əhali  təhlükəsiz  zonada 
nəqliyyatdan düşürmə stansiyalarına və ya məntəqələrinə gəti-
rilir,  burada  nəqliyyatdan  düşürülür  və  sonra  təşkil  edilən  kö-
çürmə əhali də bu məntəqələrə gəlir. Köçürmə üzrə qəbuletmə 
məntəqələrinin işçiləri  gətirilən əhalinin qarşılanmasını, qeydə 
alınmasını və yerləşdirilməsini təşkil edir. 
Köçürmə  zamanı  ən  lazımi  şeyləri  -  paltar,  ayaqqabı,  alt 
paltarı, yataq ləvazimatı götürürlər. 
Hər bir adam özü ilə həmçinin ərzaq və bir qədər içməli su 
götürməlidir,  2-3  günlük  ərzaq  götürürlər:  tez  xarab  olmayan, 
saxlanması  daha  rahat  olan  və  yeməzdən  əvvəl  hazırlanması 
(uzun  müddət  bişirilməsi)  tələb  olunmayan  ərzaq  növləri  – 
konserv  konsentrat,  qurudulmuş  çörək  və  s.  məhsullar  götür-
mək daha yaxşıdır. 
Köçürülən  yaşlı  adamlar  sənədlərdən:  şəxsiyyət  vəsiqəsi, 
hərbi  bileti,  əmək  kitabçasını  və  ya  təqaüd  vəsiqəsini,  təhsili 
haqqında  diplomu  (attestatı),  evlənmə  haqqında  vəsiqəsini  və 
uşaqların doğum şəhadətnaməsini özləri ilə götürməlidirlər. 
Uşaqlar üçün paltar və ayaqqabı seçərkən, bunların müha-
fizə  xüsusiyyətlərini  və  ilin  fəslini  nəzərə  almaq  lazımdır.  Üç 
yaşadək  olan  uşaqlar  üçün  uşaq  ərzaq  malları-  uşaq  yeməyi, 
quru  süd,  konservləşdirilmiş  şirələr  və  s.  ehtiyatları  hazırlan-
malıdır. Sənədlərdən- uşaqların yaş kağızlarını və məktəb gün-
dəliklərini götürürlər. 
Köçürülən  uşaqların  paltarı  və  ərzağı  yığılmış  çamadana 
(arxa çantasına) çətələ (birka) bənd etmək və onun üzərinə uşa-

 
138 
ğın  soyadını,  adını,  atasının  adını,  ev  ünvanını  və  köçürülmə 
məntəqəsinin adını aydın surətdə yazmaq lazımdır. Məktəbəqə-
dər yaşlı uşaqların həmişə geydiyi paltarın daxili cibinə də bu 
cür  çətələ:  uşağın  adı,  atasının  adı,  soyadı,  təvəllüdü,  ata  və 
anasının ev və iş yerinin ünvanları göstərilən vərəq qoyulur; bu 
məlumatlar  yazılmış  ağ  parça  qırığı  uşağın  paltarının  astarına 
(yaxanın altında) tikilsə, daha yaxşı olar. 
Köçürülən əhalinin ərzaqla təminatı ictimai iaşə müəssisə-
lərinin  bazası  əsasında  təşkil  edilir,  lazımi  hallarda  əlavə  iaşə 
məntəqələri (yeməkxanalar) açılır. 
Respublikada, şəhər və rayonlarda bütün köçürmə tədbirlə-
ri  üzrə  ümumi  hesablamalar  aparılır,  burada  hər  bir  konkret 
fövqəladə  hadisə  təhlükəsi  yaranarkən  və  baş  verərkən  köçür-
mə işlərinin icrasına cəlb ediləcək qüvvə və vasitələr hesabla-
nıb müəyyən edilir. 
Köçürülmə  zamanı  adamlar  öyrəndikləri  yaşayış  yerlərini 
tərk etməyə, əmlakının xeyli hissəsini evlərində qoyub getmə-
yə, vərdiş etmədikləri şəraitdə yerləşib yaşamağa vadar olacaq-
lar.  Hamı  başa  düşməlidir  ki,  adamların  həyatını  xilas  etmək 
naminə bu çətinlik və məcburiyyətə tab gətirmək lazımdır. Bu-
na görə də müəyyən olunmuş sərəncamları yerinə yetirmək, bu 
mürəkkəb tədbirlərin həyata keçirilməsində onlara kömək gös-
tərmək hər bir vətəndaşın borcudur. 
Təhlükəsiz  rayonların  əhalisi  isə  təhlükəli  zonalardan  kö-
çürülüb gətirilmiş əhalinin həyat şəraitinin təmin olunması: ra-
diasiya əleyhinə daldalanacaqlar düzəldilməsi, tənəffüs üzvləri-
ni qoruyan ən sadə mühafızə vasitələri hazırlanması, ictimai bi-
naların  yaşayış  yeri  kimi  uyğunlaşdırılması,  əlaltı  materiallar-
dan  məişət  əşyaları  (çarpayı,  kürsü,  döşək  və  s.)  düzəldilməsi 
işlərində fəal iştirak etməli- yardım göstərməlidirlər. 
 
6.2. Köçürmə orqanları 
 
Köçürülmənin  müvəffəqiyyəti  köçürülən  əhalinin  şəhər-
dənkənar  təhlükəsiz  zonalarda  qəbul  edilib  yerləşdirilməsinin 

 
139 
necə təşkil edildiyindən və həyata keçirildiyindən asılı olacaq-
dır. İcra hakimiyyəti başçıları əhalinin və müəssisələrin şəhər-
dənkənar  zonalarda  qəbul  edilməsi  və  yerləşdirilməsinin  əsas 
təşkilatçısıdır. Onlar bu işlərə kənd və qəsəbə icra hökumət nü-
mayəndələri MM qərargahları, köçürmə komissiyaları, qəbulet-
mə  və  toplanış  köçürmə  məntəqələri,  nəqliyyata  mindirmə 
(yükləmə)  və  nəqliyyatdan  düşürmə  (boşaltma)  stansiyaları 
(məntəqələri) vasitəsilə rəhbərlik edirlər. 
Köçürmə  komissiyası  hələ  sülh  dövründə  yaradılır.  Adə-
tən, rayonun İcra hakimiyyətinin başçısı, müavini köçürmə ko-
missiyasının  sədri  təyin  edilir.  Komissiyanın  heyətinə  rayon 
tibb xidmətinin, kənd təsərrüfatı istehsalat idarəsinin, rayon is-
tehlak  cəmiyyətinin.  rayon  polis  şöbəsinin,  nəqliyyat  xidməti-
nin,  rabitə  və  xəbərdarlıq  xidmətinin,  təhsil  şöbəsinin,  ictimai 
təminat  şöbəsinin  nümayəndələri,  hərbi  komissarlığın  işçiləri, 
mənzil-kommunal  şöbəsinin,  rayon  həmkarlar  təşkilatı  nüma-
yəndələri, habelə 3-4 texniki işçi daxil edilir 
Əhalinin qəbul olunub yerləşdirilməsi üzrə rayon köçürmə 
komissiyası  rayonun mülki müdafiə qərargahı  ilə birlikdə aşa-
ğıdakı  əsas  vəzifələri  yerinə  yetirir:  fəhlə  və  qulluqçuların  və 
əhalinin yerləşdiriləcəyi rayonların müəyyən edilməsi üzrə tək-
liflər  hazırlayır,  bu  rayonların  hazırlanması  və  təmin  olunma-
sında iştirak edir, köçürülənləri  qəbul  edən məntəqələrin  miq-
darını və yerlərini müəyyənləşdirir, uşaqları, əlilləri və qocaları 
nəqliyyatdan  düşürmə  (boşaltma)  məntəqəsindən  yerləşdirmə 
məntəqələrinə daşımaq üçün lazım olacaq nəqliyyat vasitələri-
nin miqdarını müəyyən edir. Bundan əlavə, köçürmə komissi-
yası mülki müdafiə planının əsas bölmələrindən birinin – “Kö-
çürülən əhalinin qəbul olunması və yerləşdirilməsi planı”nın iş-
lənib hazırlanmasında iştirak edir, habelə əhalinin tibb xidməti, 
ərzaq, ən lazımlı şeylər və kommunal-məişət xidməti ilə təmin 
olunması  üçün  digər  əlaqədar  təşkilatlar  ilə  birlikdə  fəaliyyət 
göstərir; qəbuletmə məntəqələri üçün rəisləri və xidmətçi heyə-
ti seçir, təsdiq olunması üçün onları rayon İcra Hakimiyyətinin 

 
140 
başçısına  təqdim  edir;  qəbuletmə  məntəqələrinin  şəxsi  heyəti-
nin  işə  hazırlanmasıni  təşkil  edir  və  həyata  keçirir,  köçürülən 
əhalinin rayonda qəbul olunmasına və yerləşdirilməsinə rəhbər-
lik edir. 
 Rayonun  köçürmə-qəbuletmə  məntəqələri  ölkəyə  basqın 
təhlükəsi yarandığı FH elan edilərkən açılır, eyni zamanda şə-
hər  əhalisinin  yaşayış  məntəqələrində  yerləşdirilməsi  planını 
dəqiqləşdirir,  gələn  qatarları  qəbul  etmək  üçün  nəqliyyatdan 
düşürmə  (boşaltma)  stansiya  və  məntəqələrində  hazırlıq  işləri 
görür;  şəhərdən  gələn  əhalini  yerləşdirmə  yerlərinə  daşımaq 
üçün nəqliyyat vasitələrini hazırlayır; tibb və məişət xidmətlə-
rini təşkil etmək üçün tədbirlər keçirirlər. 
İcra hakimiyyəti nümayəndələri rəhbərləri və onların qərar-
gahları  şəhərdən  gələn  adamların  yerləşdirilə  biləcəyi  mənzil 
fondunu, istehsalat binalarını və digər tikintiləri əvvəlcədən bö-
lüşdürür;  uşaqları  və  qocaları  yerləşdirmə  məntəqələrinədək 
daşımaq  üçün  lazım  olan  nəqliyyat  vasitələrini  müəyyənləşdi-
rir;  fəhlələrin,  qulluqçuların  və  köçürülən  əhalinin  qəbul  edil-
məsi və yerləşdirilməsi planını işləyib hazırlayırlar. Onlar özlə-
rinin bu işlərini rayon qəbuletmə komissiyası ilə razılaşdırırlar. 
Çox  miqdarda  əhali  qəbul  edən  iri  təsərrüfatlarda  köçürü-
lənləri qəbuletmə məntəqələri təşkil olunur. Az miqdarda köçü-
rülən olduqda qəbuletmə məntəqəsi yaradılmır. 
Təsərrüfat işlərini və köçürülən əhalini həm rayonun qəbul-
etmə məntəqələrində, həm  də bilavasitə nəqliyyatdan düşürmə 
(boşaltma) məntəqələrində qəbul edə bilərlər. Birinci halda qə-
buletmə  məntəqələri  təsərrüfatların  mərkəzi  malikanələrində, 
ikinci  halda  isə  bilavasitə  düşürmə  (boşaltma)  məntəqələrində 
təşkil edilir, 
 Köçürülənləri  qəbuletmə  məntəqələrinin  ictimai  binalarda 
(məktəblərdə,  klublarda)  yerləşdirmək  məqsədəuyğundur.  Bu, 
gələn əhalini günün və ilin istənilən vaxtı, habelə hər cür hava-
da müvəqqəti olaraq həmin binalarda yerləşdirməyə imkan ve-
rir. Qəbuletmə məntəqələrinin qarşısına böyük və məsul vəzifə-

 
141 
lər qoyulur. Onlar gələn əhalini qarşılamalı, onları qeydə alma-
lı, yaşayış məntəqələri üzrə bölüşdürməli və adamları yerləşdir-
mə yerlərinə mütəşəkkil surətdə yola salmalıdırlar. 
Qarşısına  qoyulan  vəzifələrdən  və  şəraitdən  asılı  olaraq 
məntəqənin heyətinə aşağıdakı şəxslər daxil edilə bilər: məntə-
qənin rəisi, onun tərbiyə üzrə müavini; qeydəalma və uçot qru-
pu (10-12 nəfər); komendant  və növbətçilər (3-5  nəfər); köçü-
rülənləri  qarşılama  qrupu  (16-21  nəfər);  komplektləşdirmə  və 
yola salma qrupu (6-7); iaşə qrupu (3 nəfər); tibb məntəqəsinin 
işçiləri (2 nəfər); ana və uşaq otağının xidmətçiləri (2 nəfər) və 
ictimai asayişi mühafizə qrupu (4-6 nəfər). 
Köçürülənləri qəbuletmə məntəqəsinin işini daha yaxşı təş-
kil etmək məqsədilə lazımi sənədləri hələ sülh dövründə hazır-
layırlar.  Bu  sənədlərin  miqdarı  və  məzmunu  müxtəlif  hallarda 
müxtəlif  olacaqdır.  Əsas  sənədlər  bunlardır:  məntəqədə  qəbul 
edilməli  olan  köçürülən  şəxslərin  siyahısı;  məntəqənin  şəxsi 
heyətinin siyahısı; xəbərdarlıq sxemi; MM rəhbər heyətinin te-
lefon  nömrələri  siyahısı;  köçürülən  əhali  yerləşdiriləcək  yaşa-
yış məntəqələrinin siyahısı; köçürülənləri yerləşdirmə yerlərinə 
daşımaq üçün ayrılan nəqliyyat  vasitələrinin növləri  üzrə miq-
darı; köçürmə vəsiqələrinin nümunələri; köçürülənləri uçota al-
maq  üçün  sənədlərin  formaları;  məntəqənin  şəxsi  heyətinin 
xidməti vəzifələri cədvəli. 
Köçürülənləri qəbuletmə məntəqəsinin rəisi vəzifəsinə rəh-
bər işçilərdən biri təyin olunur. O, sülh dövründə: gələn əhali-
nin qəbul olunması və yerləşdirilməsi qaydalarını və qəbuletmə 
məntəqəsinin  iş  qaydasını  öyrənməli,  qəbuletmə  məntəqəsinə 
gələcək  əhalinin  miqdarını,  onların  yerləşdiriləcəyi  yaşayış 
məntəqələrini,  qatarların  və  avtomobil  kalonlarının  nömrələri-
ni, düşürmə məntəqələrinin və qatarların təxminən nə vaxt gə-
ləcəyini, habelə radiasiyadan qoruyan daldalanacaqların  yerini 
bilməlidir. Ərazi zəhərlənərkən o, adamların radiasiyadan qoru-
yan daldalanacaqlarda mühafizə olunması üçün tədbir görür. 
Komendant  məntəqə  binasının  işə  hazırlanması  və  ava-

 
142 
danlıqla  təmin  olunması  üçün  məsuliyyət  daşıyır.  Şəhərdəki 
obyektlərdə  (zavod,  fabrik  və  s.)  köçürmə  komissiyası,  top-
lanış-köçürmə məntəqələri yaradır, habelə nəqliyyata mindirmə 
(yüklənmə) stansiyaları (körpüləri, məntəqələri) təyin edir. Şə-
hər  obyektinin  köçürmə  komissiyası  köçürülməli  olan  fəhlə 
qulluqçuları  və  onların  ailə  üzvlərini  hesaba  alır,  toplanış-kö-
çürmə məntəqələrini təşkil edir, habelə köçürülmə qaydalarını 
müəyyənləşdirir.  O,  həmçinin  şəhərdən  kənar  zonanı  əvvəlcə-
dən yoxlayır və kənd təhlükəsi rayonunun köçürülənləri qəbul-
etmə  komissiyası  ilə  birlikdə  yerləşdirilmə  məntəqələrini  dü-
rüstləşdirir, 
Köçürülməli  olan  şəxslərin  siyahısını  vaxtaşırı  yoxlayıb 
dəqiqləşdirirlər. Siyahının bir nüsxəsi toplanış-köçürmə məntə-
qəsində  saxlanır,  ikinci  nüsxəsi  isə  köçürülmə  planının  surəti 
ilə birlikdə kənd rayonunun qəbuletmə komissiyasına verilir. 
Toplanış-köçürmə  məntəqələrində  (TKM)  əhali  toplanır, 
qeydə alınır, mütəşəkkil surətdə nəqliyyata mindirilir və şəhər-
dənkənar  zonaya  yola  salınır.  Bu  məntəqələr  köçürülən  əhali-
nin iş və ya yaşayış yerlərində hər 2-3 min adam üçün bir mən-
təqə hesabı ilə rayon (şəhər) İcra Hakimiyyəti Başçısının qərarı 
əsasında yaradılır.  
Toplanış-köçürmə məntəqəsinin heyəti yerinə yetirilən və-
zifələrdən və şəraitdən asılı olaraq dəyişə bilər. Onun mümkün 
olan variantlarından biri 39-cu şəkildə göstərilmişdir. Toplanış-
köçürmə  məntəqəsinin  rayon  (şəhər)  köçürmə  komissiyası  ilə 
rabitə vasitəsi olmalıdır. 
Nəqliyyata mindirən və piyada kolonlarını komplektləşdi-
rən qrup adamların nəqliyyata mindirilməsini, piyada kolonla-
rını  təşkil  edir,  kolonlara  cavabdeh  şəxslər  təyin  edir,  nəqliy-
yatda  və  piyada  gedərkən  davranış  qaydalarını  köçürülənlərin 
nəzərinə çatdirır. 
Tibb məntəqəsi xəstəxananlara yardım göstərmək və topla-
nış-köçürmə  məntəqəsi  yerləşən  sahənin  lazimi  sanitariya  şə-
raitini  təmin  etmək  üçündür.  Qrupun  heyətinə  həkim  feldşer, 

 
143 
tibb bacıları və sanitarlar daxil edilir.