S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

ġək. 5. Torpaq sürüşmələri (a; b; c) 
 
İldə orta hesabla 3 milyard şimşək ya da ildırım meydana 
gəlir, yəni, ilin hər hansı bir günündə səmada 2 minə yaxın ildı-

 
32 
rım  buludu  var  və  dünyada  hər  saniyədə  təqribən  100  ildırım 
düşür. Ümumiyyətlə, dünyada tufan və ildırımların nəticələrin-
dən ildə 10000-ə qədər  adam  məhv olur (və bu  göstərici  üzrə 
tufan və ildırım ilk beş təbii təhlükələr sırasına daxildir). Afri-
kanın bəzi ölkələrində (Zimbabve və Keniya), Fransada, ABŞ-
da  və  bir  sıra  digər  ölkələrdə  ildırım  qurbanlarının  sayı  digər 
təhlükəli  kortəbii  hadisələrinkinə  nisbətən  daha  çoxdur.  Hər 
10000 nəfər əhali üzrə ildə Zimbabvedə və ona qonşu ölkələrdə 
200  nəfərə  qədər,  Fransada  55  nəfər,  ABŞ-da  10  nəfər  məhv 
olur; 1888-ci ildə Nyu-Dehlidə (Hindistan) güclü tufan zamanı 
yağan doludan 250 nəfər məhv olmuşdur. Tufanlar nəticəsində 
(əsasən dolu vurmasından) dəyən iqtisadi ziyan hər il ABŞ-da 
təxminən 700 mln dollar (bütün təhlükəli təbii proseslər arasın-
da  beşinci  yer),  İsveçrə,  Fransa,  Kanada,  Cənubi  Afrika  Res-
publikası  və  bəzi  digər  ölkələrdə  -  yüz  milyonlarla  dollar,  bü-
tün dünyada isə ən azı 2 milyard dollar təşkil edir.  
İldırım hadisəsi insanlıq tarixinin ilk zamanlarında bir tari-
xi işarə olaraq qəbulu olunmaqda idi. İldırım düşməsi insanlar 
üçün təhlükəli olduğu qədər də  yaşamaqlarına da köməyi var-
dır.  İldırımlar  nitrat  və  oksigenin  yer  üzünə  enməsini  təmin 
edər.  
İldırım günəş işıqlarıyla birlikdə yer üzündəki isti havanın 
yüksəlməsiylə başlayır.  Bu şəkildə buxarlanan su  yuxarı daşı-
nır.  Yüksələn  hava  orta  hesabla  2-3  kilometr  olunca  havanın 
soyuq laylarına bərabər gəlir. Soyuq havalarda bulud meydana 
gəlir. Bu buludlar bundan sonra hava axınlarının köməyi ilə 20 
min metrə qədər çıxa bilir. Buludların bu çıxışlarında içərisində 
olan buz kristalları bir-birinə sürtərək statik enerji meydana gə-
lir. Bu enerji buludun üst laylarında + , alt laylarında – (mənfi) 
yüklü olaraq yığılır. Buludun içərisində iştirak edən yük havanı 
iyonize edir və şimşək meydana gəlir. 
Bu prosesi digər və buna oxşar variantla ifadə etsək, qeyd 
etmək  olar  ki,  havada  olan  su  buxarı  kondensasiya  etdikdə  və 
yuxarı qalxan hava axını kondensasiya etmiş həmin damcıların 

 
33 
içərisindən sürətlə keçdikdə onları parçalayır, müsbət və mənfi 
ionlara ayırır. Həmin ionlar buludun müxtəlif sahəsinə yığıldıq-
da  qüvvətli  elektrik  sahələri  əmələ  gəlir.  Bir  buludun  müsbət 
(və  ya  mənfi)  qütbü  ilə  digər  buludun  mənfi  (və  ya  müsbət) 
qütbü və ya yer arasında gərginlik müəyyən həddə çatanda ha-
vada deşilmə baş verir. Bu zaman buludda olan müsbət yüklər 
yerə, yerdə olan mənfi yüklər isə buluda tərəf axmağa başlayır. 
Sürətli  axın  zamanı  güclü  parıltı  (şimşək)  görünür  və  gurultu 
səsi eşidilir. Gurultu havanın sürətli genişlənməsi və partlayışı 
nəticəsində  baş  verir.  Boşalmada  cərəyanın  şiddəti  10-20  min 
amperə qədər, gərginlik isə 150 milyon voltdan artıq ola bilir. 
İldırım  çaxan  zaman  binaların  başına  çıxmaq,  tək  ağacın, 
elektrik  naqillərinin,  dirəklərinin  yanında  dayanmaq,  dənizdə 
çimmək, qayıqda oturmaq olmaz. 
 
 
 
ġək. 6. Şimşəklər 
 
2.7. Vulkanların xarakteristikası 
 
Vulkanlar.Yer  kürəsində  baş  verən  təbiət  hadisələrindən 
biri  də  vulkanlardır.  Vulkanlar  yer  qabığının  kanal  və  çatları 

 
34 
üzərində yaranan geoloji bir törəmə olmaqla, xaricə lava, vul-
kanik qazlar, daşlar (vulkanik bombalar) püskürdən, yer kürəsi-
nin üst qatında yaranan geoloji strukturdur.  Bu kanal və çatlar 
vasitəsilə  yüksək  hərarətlərlə  əridilmiş  dağ  süxurları  (lava), 
kül,  qaynar  qazlar,  su  buxarları  və  dağ  süxurlarının  parçaları 
yer üzünə çıxaraq partlayış zamanı yayılır və ətraf mühitə, in-
sanlara, onların yaşayış yerlərinə xeyli ziyan vura bilir.  
 
    
 
ġək. 7. Vulkan  
 
Vulkan yerin daxilində baş verən geoloji dəyişiklik nəticə-
sində maqmanın xaric edilməsi ilə müaşiət olunur. 
Vulkan  sözü  qədim  Roma  mifologiyasında  od  tanrısı  Vul-
kanın adından götürülmüşdür. Vulkanla məşğul olan elmə vul-

 
35 
kanologiya deyilir. 
Vulkanlar  formasına  (şit  və  ya  stratovulkanlar),  aktiv  (hə-
rəkətdə olan, yatan, sönmüş), yerinə görə (yerüstü, sualtı, buz-
altı) və s. olaraq təsnifləşdirilir. 
Yerin 100 km dərinliyində təxminən 1000 və 1300 °C ara-
sında  temperatur  mövcudur.  Bu  istiliyin  təsirindən  ərimiş  daş 
qarışığı özülü plastik formaya malik maqmaya çevrilir.  Damcı 
formalı  maqma  50  km  dərinliyinə  yığılır.  Təzyiq  çoxaldıqca 
maqma yarıqlarla hərkət edərək litosferaya daxil olur. Bu yolla 
yerin üzünə çıxmış maqmaya lava deyilir. 
Vulkan partlayışı zamanı təkcə közərmiş mayelər yox, həm 
də bərk və qaz halında olan maddələr xaricə çıxır. Əksər hallar-
da  vulkanlar  konus  şəklində  olur.  Vulkanın  forması  başqa  şə-
killərdə də ola bilər. 
Pükürmədən  sonra  vulkanın  aktivliyi  ya  dayanır,  ya  da  o 
min illər boyu "mürgüləyir". Bu zaman vulkanın özündə və ət-
rafında  olan  ərazilərdə  maqmatik  özəyin  soyuması  ilə  müşaiət 
olunan aktivlik saxlanılır. Belə adlanan, postvulkanik dövr baş 
verir. Buraya fumarol, term, qeyzerləri misal göstərmək olar. 
Vulkanik aparatın əsas hissələri aşağıdakı şəkildə aydın şə-
kildə təsvir edilmişdir. 
Müasir  vulkanlar  yer  süxurlarının  iri  sınıqları  və  tektonik 
oynaq sahələr boyunca yerləşir. Vulkanların insanlar üçün təh-
lükə  mənbəyi  maqma  (lava)  axınları,  vulkandan  püskürən  daş 
və kül, palçıq axınları və güclü sellərdir. 
Mantiyanın  yuxarı hissəsindəki ərimiş maddələr  – maqma 
yüksək təzyiq altında daxili proseslər nəticəsində Yer qabığın-
da əmələ gəlmiş çatlarla yuxarıya doğru hərəkət edir. Maqma-
nın  bir  hissəsi  Yer  səthinə  çatmamış  soyuyub  Yer  qabığının 
müxtəlif hissələrində qalır, digər hissəsi isə yüksək təzyiq altın-
da səthə çıxaraq sel kimi axır. Səthə çıxmış maqma – lava adla-
nır. Lava soyuduqda müxtəlif hündürlüklü təpələr əmələ gətirir 
ki, buna vulkan deyilir. Vulkan lavası sıyıq olduqda qalxanvari 
relyef forması (Havay tipli vulkanlar) yaradır. Lava qatı olduq-

 
36 
da əsl konus yaradır (Stratovulkan). 
 
  
 
ġək. 8. Stratovo vulkanın en kəsiyi: 
1. Böyük maqma kamerası. 2. Yerin üst qatı. 3. Kanal. 4. 
Bünövrə.    5. Yataq. 6. Budaq yol. 7. Vulkandan yaranan kül 
qatı. 8. Yan tərəf.   9. Vulkan zamanı yaran lava qatı. 10. 
Boğaz. 11. Püskürdücü qıf.     12. Lava axını. 13. Ağızlıq. 14. 
Krater. 15. Soyuq kül 
 
 
 
ġək. 9. Vulkanın əsas xüsusiyyətləri 

 
37 
Maqmanın Yer səthinə çıxdığı kanala vulkan boğazı deyi-
lir.  Vulkan  püskürməsi  zamanı  əmələ  gəlmiş  təpənin  zirvəsin-
dəki çökəkliyə krater deyilir. Kraterdən yer səthinə çoxlu miq-
darda  qaz,  su  buxarı,  vulkanik  toz,  kül  və  lava  cıxır.  Diametri 
1,5  km-dən  böyük  olan  krater  kaldera  adlanır.  Eroziya  və  de-
nudasiya prosesləri vulkan dağını aşındırır, lakin vulkan boğa-
zında  qalıb,  soyuyaraq  bərkimiş  lava-nekk  adlanan  qayalı  rel-
yef əmələ gətirir. Boğaz və krater vulkanın elementləridir. 
Vulkanlar- fəaliyyətdə olan və sönmüş vulkanlara bölünür. 
Püskürməsi bəşəriyyətin yaddaşında qalan vulkanlar fəaliyyət-
də  olan  vulkan  adlanır.  Dünyada  817  fəaliyyətdə  olan  vulkan 
mövcuddur  ki,  onların  620-si  yaxın  keçmişdə  püskürüb.  Bu 
vulkanların  75%-i  Sakit  okeanın  «odlu  həlqəsində»  (məs., 
Klyucevskaya Sopka, Fudziyama və s.) və Indoneziya adaların-
dadır. Bundan başqa Cənubi Avropa və And dağlarında da çox-
lu  fəaliyyətdə  olan  vulkan  mövcuddur.  Fəaliyyətdə  olan  vul-
kanlardan- Vezuvi, Etna, Stromboli (Italiya), Hekla (Islandiya), 
Kamerun (Afrika), Fudziyama, Azo (Yaponiya), Klyuçevskaya 
Sopka  (Rusiya),  Orisaba,  Taxamulko,  Popokatepeti  (Şimali 
Amerika) - Şimal yarımkürəsində; Kilimancaro (Afrika), Koto-
paxi,  San-Pedro,  Ruis,  Lyulyalako  (C.  Amerikada),  Erebus 
(Antarktida),  Krakatau  (Indoneziya)-  Cənub  yarımkürəsində 
yerləşir. 
Dünyada fəaliyyətdə olan ən yüksək vulkan Cənubi Ameri-
kadakı Lyulyalako (6723 v) dağıdır. 
Yer kürəsində fəaliyyətdə olan vulkanlara nisbətən sönmüş 
vulkanlar  daha  çoxdur.  Onların  püskürməsi  haqqında  heç  bir 
tarixi  məlumat  yoxdur.  Qafqazın  ən  hündür  zirvələri  Elbrus, 
Kazbek,  Azərbaycandakı-  Böyük  Işıqlı,  Qızılboğaz,  Savalan 
sönmüş vukanlardır.  
Zəlzələ və vulkanlar əsasən geosinklinal (dağlıq) ərazilər-
də  -  litosfer  tavalarının  sərhədində  geniş  yayılıb.  Qədim  plat-
forma  sahələrində  (düzənliklərdə)  zəlzələ  və  vulkanlara  rast 
gəlinmir.  Vulkanların  bir  növü  olan  palçıq  vulkanları  püskür-

 
38 
dükləri lavanın temperaturunun az olması ilə fərqlənir. Lavanın 
tərkibində su çox olduğuna görə sıyıq palçığa oxşar gilli kütlə 
kimi  axır  və  içərisindən  qaz  qabarcıqları  çıxır.  Bu  vulkanlara 
ən  çox  neftli-qazlı  sahələrdə  rast  gəlinir  və  onlardan  müalicə 
məqsədi  ilə  istifadə  edilir.  Vulkan  borusunun  ətrafında  topla-
nan kəsəkli palçıq-brekçi adlanır. Azərbaycan palçıq vulkanla-
rının ən çox yayıldığı ərazilərdəndir (xüsusilə Abşeron və Qo-
bustanda).  
Cədvəl 2 
Vulkanların xarakteristikası 
 
FƏALİYYƏTDƏ ОLAN VULKANLAR 
Avrasiya 
Afrika 
Şimali  
Amerika 
Cənubi 
Amerika 
Оkeani-
ya 
Antark-
tida 
Avrоpa 
Asiya 
Hekla, 
Vezuvi, 
Etna 
Klyuçevskaya 
sоpka,  
Krоnоs 
sоpkası, Fud-
ziyama, Azо, 
Apо, Kraka-
tau 
Kiliman-
carо, 
Kamerun 
Müqəddəs 
Yelena, 
Şasta, 
Kоlima, 
Оrisaba, 
Taхumul-
kо, 
Pоpоkate-
petl 
Lyulyalyakо, 
Ruis, 
Kоtоpaхi, 
San-Pedrо 
Klauea, 
Mauna-
Kea, 
Mauna-
Lоa, 
Rua-
peхu 
Erebus 
SÖNMÜŞ VULKANLAR 
Avrasiya 
Afrika 
Cənubi Amerika 
Avrоpa 
Asiya 
Eyfel 
Kazbek, Elbrus, Savalan, 
Səhənd,  
Aхar-Baхar, Gəlinqaya, 
Böyük İşıqlı, Qızılbоğaz 
Keniya 
Çimbоrasо 
  
Vukan və zəlzələlərin yayıldığı bəzi ərazilərdə yeraltı sular 
adətən yüksək temperatura malik olur. Bu sularda çoxlu duz və 
qaz olduğu üçün onlar mineral sular adlanır. Suların isti olma-
sına  səbəb  Yer  səthinə  yaxın  olan  qaynar  maqmanın  təsiridir. 
Isti  sular  yerin  daxilindəki  çatlarla  səthə  çıxır,  bulaq  şəklində 
çay və dənizlərə tökülür. 
İndi isə qeyd olunan vulkanlar haqqında daha ətraflı məlu-

 
39 
matlara nəzər salaq: 
1. Avrasiya vulkanları. 
Dünyadakı vulkanlar ümumiyyətlə iki qurşaq bölgə üzərin-
də  tapılmaqdadır.  Himalay-Alp  qurşağına  yaxın  olan  bölgə 
Aralıq  dənizi  ətraflarından  Malaya  yarımadasına  qədər  uzanır. 
Pasifik  qrupu  isə  bəzi  Yapon  və  Pasifik  adalarından  Cənub 
Amerikanın  qərb  sahilinə  qədər  uzanmaqdadır.  Hələ  də  aktiv 
olan 500-ə qədər vulkan,Pasifik qurşağındadır. Vulkanların bir 
başlanğıcı,  bir  də  bitən  nöqtələri  mövcuddur.  Yeni,  gənc  vul-
kanlar müasir zamanlarda meydana çıxmışdır. Bir vulkan aktiv 
həyatı əsnasında belə bir neçə il sakit qala bilər.  
2. Vezuvi vulkanı 
 
 
 
ġək. 10. Vezuvi vulkanı 
 
Birləşmiş  Amerikada  olan  tək  aktiv  vulkan  3000  metri 
bir az aşan Lassen zirvəsidir. Bu vulkan ən son olaraq 1916-cı 
ildə  püskürmüşdür.  Aralıq  dənizi  bölgəsindəki  yanardağların 
ən  əhəmiyyətlisi,  Vezuvidir.  Ayrıca,  Sicilyanın  3000  metri 
çox  az  aşan  Etna  adlı  vulkanını  da,  bu  bölgədəki  əsaslı  vul-

 
40 
kanlar  arasında  saymamız  lazımdır.  Eyni  bölgənin  bir  başqa 
əhəmiyyətli vulkanı da Strombolidir. Bu dağa "Aralıq dənizi-
nin sönməyən fənəri" adı verilməkdədir. 
2. Amerika vulkanları. Orta Amerikada və Meksikada da 
bir  xeyli  əhəmiyyətli  vulkan  mövcuddur.  4150  metr 
yüksəkliyindəki 
Ouezaltenago 
dünyanın 
ən 
təhlükəli 
vulkanlarından  biri  sayılmaqdadır.  6500  metrə  ətrafında  bir 
yüksəkliyə  sahib  olan  Cotopaxi  vulkanı  da,  dünya  üzərindəki 
müəyyən  aktiv  yanardağlardan  biridir.  Meksikanın  məşhur 
vulkanı  Popocatepetl  5500  metr  yüksəkliyi  aşır.  Krateri  2  mil 
genişliyindədir. 
 
 
 
ġək. 11. Popocatepetl vulkanı 
 
Əslində  ən  böyük  və  aktiv  vulkanlar  Pasifik  adalarında 
var.  Havay  adalarındakı  Mauna  Loa,  1950-ci  ildəki 
indifasında,  dəniz  üzərində  24  mil  boyunca  lava  yayacaq  bir 
güclə fəaliyyətə keçmiş idi.  
Yenə  eyni  yerdəki  Mauna  Keanın  daha  yüksək  olmasına 

 
41 
baxmayaraq,  Mauna  Kea,  dünyanın  ən  böyük  vulkanı  olaraq 
qəbul edilməkdədir. Dəniz səviyyəsindən 4300 metr yüksəklik-
də, dənizdən 10000 metr dərinliyə qədər enməkdədir. 
 
 
 
ġək. 12. Cotopaxi vulkanı 
 
 
 

 
42 
ġək. 13. Rinjani vulkanın püskürməsi (1994) 
Bəs  vulkan  püskürmələrinə  necə  hazırlıqlı  olmalı?  İlk 
növbədə vulkanların oyanması ehtimalı xəbərlərinə diqqət yeti-
rin, bu xəbərdarlıqlara etinasız yanaşmayın.Vulkana yaxın əra-
ziləri müvəqqəti tərk etmə sizi bir çox bəlalardan qurtarar. Belə 
bir xəbər aldıqda bütün qapı və pəncərələri, tüstü bacalarını kip 
bağlayın,  avtomobilinizi  qaraja  qoyun,  ev  heyvanlarını  bağlı 
otaqlarda  yerləşdirin. 3-5 günlük su, ərzaq, işıq və istilik mən-
bələri ilə özünüzü təchiz edin. 
Vulkan püskürməsi sizi evdən kənarda haqlamışsa, başınızı 
və bədəninizi yuxarıdan yağan  daş və küldən qoruyun. Adətən 
vulkan püskürmələri sel axınları ilə də müşayiət edilir, ona gö-
rə də yaxınlıqda olan çay sahillərindən və vulkan ətrafı dərə və 
vadilərdən aralı durun, xilas olunmaq üçün daha hündür yerlər 
axtarın. 
Vulkan püskürməsi bitdikdən sonra da müəyyən qaydalara 
riayət  etmək  lazımdır.  Külə  qarşı  ağzınızı  və  burnunuzu  sarğı 
ilə bağlayın, qoruyucu eynək və paltarlar geyinin ki, yanmalara 
məruz qalmayasınız. Vulkan püskürməsi nəticəsində yerə düş-
müş kül üzərindən avtomobil sürməyin: bu onun tez bir zaman-
da sıradan çıxmasına səbəb olar. Evinizin damını dərhal küldən 
təmizləyin, əks halda külün ağırlığından yata və ev uça bilər. 
  
 
2.8. Quraqlıq 
 
Quraqlıq - kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatı, məişətdə və 
sənayedə  su  təchizatı,  gəmiçilik  və  su  elektrik  stansiyalarının 
işi  zamanı  arzu  olunmaz  vacib  hadisədir.  Bu  hadisə  müxtəlif 
geofiziki  göstəricilər  üzrə,  məsələn,  yağıntı  defisitindən 
(miqdarına,  müddətinə,  miqyasına  görə)  başlamış  mürəkkəb 
əmsalların  hesablamasından  müvafiq  qaydada  qiymətləndirilə 
bilər  ki,  buraya  hava  temperaturunun,  yağıntıların,  torpaqda 
rütubət  ehtiyatının  normadan  fərqlənməsi  dərəcəsi,  eləcə  də 
məhsul, elektrik istehsalı itkiləri və s. üzrə göstəricilər də daxil-
dir.  Adətən,  bir  ərazidə  quraqlıq  digər  ərazidə  yağıntıların 

 
43 
artmasına səbəb olur. Əsas qitələrin sahələrinin 40-45%-i quru 
və  quraqlıq  ərazilərdir  ki,  əhalinin  üçdə  biri  məhz  bu 
ərazilərdə,  dördə  üçü  isə  quraqlıq  bəzi  hallarda  baş  verən 
sahələrdə yaşayır. 
Dünyada demək olar ki, hər il güclü quraqlıqlar baş verir. 
Qurbanlarının sayına və  vurduğu iqtisadi  ziyana  görə quraqlıq 
beş ən əsas təhlükəli  təbii  hadisələrdən biridir. Bir dəfədə baş 
verən tələfatın sayına (1965-1967-ci illərdə Hindistanda 1 mln-
dan  artıq)  və  birbaşa  iqtisadi  zərərin  kəmiyyətinə  (on 
milyardlarla dollar) görə ən iri təbii fəlakətlərdən sayılır. 
 
2.9. Texnogen mənĢəli fövqaladə hallar 
 
Respublikamızın ərazisində ehtimal olunan texnogen mən-
şəli fövqəladə hallar əsasən güclü istehsalat və nəqliyyat qəza-
larından ibarətdir. 
Daha çox ehtimal olunan belə hallara neft emalı, kimya sə-
nayesi  müəssisələrində  partlayış  və  yanğınla  müşayət  olunan 
istehsalat  qəzaları  aiddir.  Güclü  təsirli  zəhərli  maddələr 
(GTZM) istehsal edilən, işlədilən və daşınan kimyəvi təhlükəli 
obyektlərdə qəzalar daha fəlakətlidir. Respublikanın iri şəhərlə-
rində və həmçinin bir sıra kənd rayonlarında xeyli belə obyekt-
lər yerləşir. Bunlar ammonyak işlədilən iri soyuducu qurğulara 
malik ət-süd sənayesi obyektlərindən, ərzaq məhsulları bazarla-
rından; xlordan istifadə olunan su təchizatı və təmizləyici qur-
ğulardan; GTZM sisternləri tənzimlənən dəmir yolu stansiyala-
rından; kənd təsərrüfatı üçün kimyəvi preparatlar, dezinfeksiya 
maddələri  ehtiyatları  saxlanılan  iri  anbar  və  bazalardan  iba-
rətdir.  Burada  20-dən  artıq  cürbəcür  güclü  kimyəvi  maddələr 
olur. 
Respublikamızda  belə  kimyəvi  təhlükəli  obyektlərin  sayı 
60-dan artıqdır və xüsusən Sumqayıt, Bakı şəhərlərindəki su tə-
mizləmə  obyektlərində  kimyəvi  maddələrin  saxlandığı  bu  cür 
qurğular olduqca təhlükəlidir: 

 
44 
•  nəqliyyatda  GTZM-in  ətrafa  yayılması  ilə  müşayiət  edi-
lən qəzalar (Respublikamızın ərazisində 15 dəmir yol stansiya-
sı  fəaliyyət  göstərir  ki,  burada  da  GTZM  daşınan  dəmir  yol 
nəqliyyat  vasitələrinin  toplanması  mümkündür.  Bu  cəhətdən 
Sumqayıt,  Bakı  dəmir  yol  yük  stansiyaları,  Biləcəri  stansiyası 
xüsusən böyük təhlükəli zona hesab oluna bilər); 

 
tez alışan maddələr istehsal,  emal olunan və  saxlanılan 
obyektlərdə yanğınlar (partlayışlar) (Respublikamızda 850-dən 
artıq    belə  obyekt  var.  Bakı  və  Sumqayıt  neft  emalı  və  neft 
kimyası müəssisələri, neft-qaz mədənləri və neft bazaları xüsu-
sən təhlükəlidir); 

 
nəqliyyat vasitələrində yanğın və partlayışlar; 

 
hidrodinamik qəzalar- su qurğuları qovşaqlarında bəndlə-
rin dağılması və fəlakətli daşqın zonalarının yaranması. 
Belə  şəraitdə  qəzaların  və  təbii  fəlakətlərin  əvvəlcədən 
proqnozlaşdırılması,  həmçinin  yaranmış  vəziyyət  haqqında 
əhalinin əvvəlcədən xəbərdar edilməsi, onların nəticələrini ara-
dan qaldırmaq üçün təsirli tədbirlərin hazırlanıb yerinə yetiril-
məsi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 

 
45 
3. KÜTLƏVĠ QIRĞIN SILAHLARININ 
XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ 
 
3.1. Nüvə silahı və onun zədələyici amilləri 
 
Nüvə silahı (atom silahı) - nüvə reaksiyaları (bölünmə və 
ya sintez reaksiyaları,  yaxud hər ikisi birlikdə) nəticəsində qa-
palı  həcmdə  böyük  miqdarda  ayrılan  nüvədaxili  everjidən  baş 
verən partlayış təsirli silahların ümumi adıdır. Bu reaksiyalarda 
maddənin kütlə vahidindən ayrılan enerji adi partlayıcı maddə-
dəkinə  (trotildəkinə)  nisbətən  20-80  mln.  dəfə  artıq  olur.  Son 
dərəcə  sürətlə  və  külli  miqdarda  ayrılan  enerji  nüvə  partlayışı 
kimi meydana çıxar və öz gücünə və zədələyici amillərinin xa-
rakterinə  görə  adi  döyüş  sursatlarının  partlayışından  fərqlənir. 
Müasir nüvə silahı kompleksi (raket-nüvə silahı) müxtəlif növ 
nüvə döyüş sursatından, onları hədəfə çatdıran vasitələrdən və 
idarəetmə  vasitələrindəv  ibarətdir.  Nüvə  enerjisinin  alınması 
üsuluna  görə,  ağır  kimyəvi  elementlərin  (235U,  239Pu)  atom 
nüvələrinin zəncirvari parçalanması reaksiyasına əsaslanan nü-
və  bombaları (əvvəllər  “atom bombası” adlandırılırdı) və  yün-
gül  elementlərin  (məs.,  hidrogen izotoplarının) atom nüvələri-
nin  sintez  reaksiyasına  əsaslanan  istilik-nüvə  (hidrogen)  bom-
baları vardır. Zədələyici amillərinin xarakteri eyni olduğu üçün 
hər  ikisinə  nüvə  silahı  deyilir.  Neytron  döyüş  sursatı,  habelə 
hidrogen-uran döyüş sursatları nüvə silahının xüsusi növləri-
dir.  Nüvə  silahı  ən  güclü  kütləvi  qırğın  vasitəsidir;  inzibati 
mərkəzləri, sənaye və hərbi obyektləri dağıtmaq, çanlı qüvvəni 
məhv etmək, yanğınlar törətmək, mühiti radioaktiv zəhərləmək 
və  s.  məqsədi  güdür.  Nüvə  silahı  insanlara  güclü  mənəvi  və 
psixoloji təsir göstərir. Hazırda rəsmi olaraq ABŞ, Rusiya, Bö-
yük  Britaniya,  Fransa  və  Çinin  silahlı  qüvvələri nüvə  silahına 
malikdirlər.  Raket-nüvə  silahının  meydana  çıxması  hərb  elmi-
nin inkişafına güclü təkan verdi, döyüş əməliyyatlarının aparıl-
ması üsullarının xeyli dəyişməsinə səbəb oldu. 

 
46 
Nüvə  bombası  (yaxud  da  atom  bombası)  –  ağır  nüvələrin 
zəncirvarı  bölünməsi  yaxud  da  yüngül  nüvələrin  termonüvə 
sintezi  zamanı  ayrılan  nüvə  enerjisinə  əsaslanan  partlayıcı  tə-
sirli  silahdır.  Bütün  nüvə  silahlarını  aşağıdakı  kateqoriyalara 
bölmək olar: 1) Atom bombası adlanan döyüş sursatları – bun-
ların partlaması zamanı yalnız bir növ nüvə reaksiyası gedir və 
ağır element (uran ya plutonium) daha yüngül nüvələrə çevrilir. 
Bunlar birfazalı ya birpilləli nüvə silahları sayılır. 2) Termonü-
və silahı (çox vaxt hidrogen bombası) – daha yüngül element-
lərin sintezindən ayrılan enerjiyə əsaslanır.  Fitil kimi  birfazalı 
bombadan  istifadə  olunur  ki,  onun  partlaması  zamanı  lazım 
olan temperatur yaranır (1 neçə milyon dərəcə) və sintez reak-
siyası  gedir.  İlkin  material  kimi  hidrogenin  iki  müxtəlif  izoto-
pundan (deyterium və tritium) istifadə olunur. Bu ikifazalı, ya-
xud  ikipilləli  tipdir.  Hidrogen  bombasının  gücü  atom 
bombasının  gücündən  bir  tərtib  böyükdür.  3)  Termonüvə 
reaksiyasının üçfazalı, yaxud üçpilləli (parçalanma – sintez – 
parçalanma) tipi də mövcuddur. Bilirik ki, təbii uranın tərkibi 
99%  uran-238-dən,  0,7%  isə  uran-235-dən  ibarətdir.  Yəni, 
uran-238  çoxdur  və  ucuz  xammaldır.  Amma  uran-238-i  sadə 
parçalanmalarda  istifadə  olunmur,  çünki  parçalanmaya  meylli 
deyil.  Amma  üçpilləli  bombalarda  əvvəl  uran-235  parçalanır, 
sonra  sintez  reaksiyası  gedir,  yüksək  temperatur  və  təzyiq 
alındığından uran-238 də parçalanır. Bu tip bombaların gücü və 
radioaktivliyi çox  yüksəkdir. 4) Bəzən neytron bombalarını da 
bir tip kimi ayırır. Bu tip silah yüksək sürətli neyron seli yara-
dan  mexanizmdir  ki,  gücü  az  olsa  da,  istiqamətlənmiş 
radioaktivliyə  və  neytron  şüalanmasına  malikdir.  Nüvə  silahı 
üzərində ilk işlər 1944-cü ildə R. Oppenheymerin başçılığı ilə 
amerikanın  “Manhetten  proyekti”ndə  aparılmışdır.  İlk  nüvə 
bombası  1945-ci  il  16  iyulda  ABŞ-da  Alamoqordo  səhrasında 
partladılmışdır.  İkinci  6  avqustda  Xirosimaya  (“Körpə”adlı 
bomba),  üçüncüsü  isə  9  avqustda  Naqasakiyə  (“Gombul”  adlı 
bomba  )  atılmışdır.  Nüvə  silahının  partlayış  gücü  trotil 

 
47 
ekvivalenti  ilə  xarakterizə  edilir.  Trotil  ekvivalent-partlayış 
enerjisi  bu  nüvə  sursatının  partlaması  nəticəsində  alınan 
enerjiyə bərabər (ekvivalent) adi  partladıcı  maddənin  (trotilin) 
tonla  miqdarına  deyilir.  Müxtəlif  nüvə  sursatlarının  gücü  bir 
neçə milyon tona (meqatona) qədər olur. Nüvə  partlayışı həm 
zədələyici  təsirinin  gücünə,  həm  də  müxtəlif  amillərin  zərərli 
təsirinə  görə  adi  döyüş  sursatlarından  fərqlənir.  Nüvə  silahını 
hədəfə  çatdırmaq  üçün  müxtəlif  növlü  raketlərdən, 
təyyarələrdən, sualtı qayıqlardan, gəmilərdən, habelə artilleriya 
toplarından istifadə etmək mümkündür. Tətbiq məqsədindən və 
basqın  hədəfinin  xarakterindən  asılı  olaraq  nüvə  silahı 
kosmosda, havada,  yerdə,  yeraltında, suda və sualtında partla-
dıla bilər. 
Nüvə partlayışı nəticəsində müxtəlif zərərli təsirlər meyda-
na çıxır. Bunlara nüvə partlayışının zədələyici amilləri deyilir. 
Onlar aşağıdakılardır: 
- zərbə dalğası;  
- işıq şüalanması; 
- nüfuzedici radiasiya; 
- yerin radioaktiv zəhərlənməsi; 
- elektromaqnit impulsu. 
Nüvə partlayışı enerjisinin təqribən 50%-i zərbə dalğasının, 
35%-i işıq şüalanmasının, 4%-i nüfuzedici radiasiyanın, 10%-i 
yerin radioaktiv zəhərlənməsinin və 1%-i elektromaqnit impul-
sunun  yaranmasına sərf  olunur.  İndi  isə nüvə silahının zədələ-
yici amillərini nəzərdən keçirək. 
Zərbə dalğası- partlayış mərkəzindən hər tərəfə çox yüksək 
(səsdən iti) sürət lə yayılan çox güclü sıxılmış hava (torpaq və 
su)  qatından  ibarətdir.  Zərbə  dalğasının  zədələyici  təsirini  xa-
rakterizə edən əsas parametrlər dalğanın ön həddindəki (cəbhə-
sindəki)  izafi  təzyiq  (P
f
),  dalğanın  sürət  təzyiqi  (P
sür
)  və  izafi 
təzyiqin təsir müddətidir. 
İzafi təzyiq (P
f
) - yaranmış maksimal təzyiq (P
max
) ilə zərbə 
dalğasından  əvvəlki  normal  atmosfer  təzyiqinin  (R
A
)  fərqinə 

 
48 
bərabərdir (şək. 14): 
s=3401+0,008383 -P
f
, m/san.        
     (1) 
 
burada q - nüvə silahının gücü, kt (Mt); 
R - nüvə partlayışı mərkəzindən olan məsafədir, m. 
İzafi təzyiq hər kvadrat santimetrə düşən kiloqeam – qüvvə 
(kqq/sm
2
)  ilə  ifadə  edilir.  Izafi  təzyiq  həmçinin  (N/m
2
)  və  Pa 
ilə ölçülür. 
1 N/m
2
=1 Pa 
         1 kPa

0,01 kqq/sm
2
. 
 
Zərbə  dalğasının  zədələyici  təsirini  xarakterizə  edən  əsas 
parametrlər aşağıdakı düsturlarla hesablanır: 
1)
 
yerüstü partlayış zamanı: 
  
= 
, kPa             (2) 
 
 
2) havada partlayış zamanı  
                      (3) 
 
 
3) su altında partlayış zamanı: 
   (4) 
Zərbə dalğasının zədələyici təsiri sursatın gücündən, partla-
yışın  növündən  və  partlayış  mərkəzindən  (episentrədək)  olan 
məsafədən, yerin relyefindən və s. asılı olur. Məsələn, 20 kilo-
tonluq (kt) nüvə zərbə dalğası 1 km məsafəyə 2 saniyə, 2 km-ə 

 
49 
5 saniyə, 3 km məsafəyə 8 saniyə ərzində çatır; 3 meqatonluq 
partlayış zamanı isə bu müddətlər müvafiq surətdə 0,5; 2 və 3 
saniyə olur.