S. Hasanov D. Abdumadjidova N. Ataeva shaxsning bilish jarayonlari

Hayol to`g`risida tushuncha. Hayolning aktiv va passiv turlari. 
Hayol - bilish jaryonlari qatoriga kirib, kishining o`ziga xos insoniy 
harakterga ega bo`lgan faoliyatlarida namoyon bo`ladi. Mexnatning tayyor 
natijasini hayolga keltirmay turib, ishga kirishib bo`lmaydi. Hayol yoki fantaziya 
yordami bilan kutilayotgan natijani tasavvur qilish - inson mexnatining xayvonlar 
instinktiv faoliyatidan tub farqidir. Istalgan mexnat jarayoni zarur tarzda hayolni 
o`z ichiga qamrab oladi. Hayol badiiy, konstruktorlik, ilmiy adabiy, muzikaviy va 
umuman ijodiy faoliyatining zarur tomoni sifatida namoyon bo`ladi.
Hayol tasavvurning avval idrok qilinib xotirada qolgan materiallardan 
vujudga keladi. Hayolning asosiy vazifasi hamisha sezgi va idrok yo`li bilan hosil 
qilingan narsalarni qayta ishlovidan iboratdir. Hayol yo`q narsadan ijod qila 
olmaydi. Tug`ma garang odam tovushni hech tasavvur qila olmagandek, tug`ma 
ko`r ham hech mahal ranglarni hayoliga keltirib tasavvur qila olmaydi.
Hayolda oddiy bir stol yasash uchun stolning qanday shaklda bo`lishini, 
uning balandligini, kengligini, oyoqlari qanday maxkamlanishlarini, ovqatlanish 
stoli, labaratoriya stoli yoki yozish stoli sifatida o`zining belgilangan xizmatiga 
qanchalik javob berishini oldindan tasavvur qilish lozim. Qisqa qilib aytganda, 
ishni boshlashdan oldin bu stolni tayyor ko`ra bilish talab qilinadi.
Hayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bo`lib, mexnatning oxiri va 
oraliq maxsulotlarda o`z ifodasini topadi, shuningdek muommali vaziyat noaniqlik 
ko`rsatgan hollarda xulq-atvor dasturini tuzishni tahminlaydi. SHuning bilan birga 
hayol aktiv faoliyatni programmalashtiruvchi emas, balki uning o`rnini 
almashtiruvchi timsollar hosil qilish vositasi sifatida yuzaga chiqadi.
Hayol tafakkur bilan chambarchas bog`langandir. Hayol ham tafakkur 
singari kelajakni oldindan ko`rish imkoniyatini beradi. 
Tafakkur bilan hayol o`rtasidagi umumiylik hamda ular o`rtasidagi farqlar 
nimalardan iborat? Hayol tafakkur singari, muammoli vaziyatda, ya’ni masala 
yechishning yangi usullarini qidirib topishda yuzaga keladi. Tafakkur singari hayol 
shaxsning ehtiyojlariga asoslanadi. Ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan 
oldin ehtiyojlarni qondirishning soxta, hayoliy jarayoni sodir bo`ladi, ya’ni bu 

---

ehtiyojlarning qondirilishi mumkin bo`lgan vaziyatni jonli, yorqin tasavvur qilish 
mumkin.
Hayol shunday jarayonki, u xatto tafakkur uchun kerak bo`lgan to`la va 
zarur bilimlar bo`lmagan joyda ham biror qarorga kelish hamda muommali 
vaziyatdan chiqish imkonini beradi. Fantaziya tafakkurning qandaydir 
bosqichlaridan «sakrab o`tish» va so`nggi natijani tasavur qilish imkonini beradi.  
Hayol o`zining aktivligi va faoliyati bilan harakterlanadi. Hayolning passiv