Süni mutasiyaların seleksiyada istifadəsi
Süni mutasiyalar bir sıra fiziki və kimyəvi amillərin təsiri ilə alınır.
Hazırda süni mutagenez alimlərin tədqiqatlarında geniş yer tutur.
Seleksiyaçılar mutagenezin yeni üsullarından istifadə edərək külli
~ 230 ~
miqdarda dəyişkən formalar əldə edir, bunların içərisindən müsbət
xüsusiyyətlərə malik formaları seçir və yeni sortların yaranmasında
istifadə edirlər.
Fiziki amillərin təsiri ilə mutasiyaların alınmasında rentgen və
qamma şüalarından, ultrabənövşəyi şüalardan, elektromaqnit şüalardan,
yüksək və mənfi temperatur, nüvə şüalanması və s. vasitələrdən istifadə
olunur.
Mutasiya əmələ gətirən şüalanma iki növ olur: ionlaşdırıcı və qeyri-
ionlaşdırıcı.
İonlaşdırıcı şüalardan rentgen qamma şüaları, α və β cisimciklər və
neytronlardan seleksiyada istifadə edilir. Neytronların bioloji effekti
qamma və rentgen şüalara nisbətən 10-40 dəfə yüksəkdir.
Mutagen amillərdən biri də bəzi radioaktiv izotoplardır. Məsələn,
fosfor (P) və kükürd (S). Bu amillərin mutagen aktivliyi yüksəkdir, çünki
bu elementlər hüceyrənin nüvəsində gedən mübadilə prosesində böyük rol
oynayır.
Qeyri-ionlaşdırıcı şüalardan yeganə olanı ultrabənövşəyi şüalardır.
Bu şüaların dalğa uzunluğu (200-400 mm) ionlaşdırıcı şüalara nisbətən
xeyli uzun və az enerjiyə malikdir. Bu şüaların təsirindən orqanizmdə
maddənin ionlaşması baş vermir, lakin maddənin molekullarının oyanması
prosesi xeyli sürətlənir.
Digər şüalara nisbətən ultrabənövşəyi şüaların təsir qüvvəsi az
olduğundan onlardan yalnız tozcuqları şüalandırmaq üçün istifadə etmək
məqsədəuyğundur. Bu şüalanmanın nəticəsində ən yeksək mutasiya
tezliyinə dalğanın 265 nm uzunluğunda nail olmaq olar, çünki
xromosomların tərkibində olan DNT molekulunun ultrabənövşəyi şüanın
ən yaxşı cəlb edilən dalğası 265 nm uzunluğundadır.
Həm təbii, həm də süni mutasiyalar əksər hallrda orqanizm üçün
zərərli və ya faydasız olur: adətən hər 100 mutasiyadan yalnız 1-3-ü
orqanizm üçün faydalı olur. Bu faydalı mutasiyaları ayırıb çoxaltmaq olar.
Əksər hallarda orqanizmin genotipində faydalı mutasiyalarla yanaşı, eyni
zamanda faydasız, zərərli mutasiyalar da baş verir. Belə mutant formaları
başlanğıc forma ilə çarpazlaşdırıb gələcək nəsillərdə seçmə apararaq
müsbət mutasiyanı daşıyan formaları mənfi mutasiyalardan azad etmək
olar. Bununla yanaşı alınan mutant formaların əksəriyyətinin həyat
qabiliyyəti aşağı olduğu üçün onlar ən yaxşı sort və xətlərlə
hibridləşdirilir.
~ 231 ~
Kimyəvi maddələrlə mutant formaların alınması
Süni mutasiyaların alınmasında şüalanma ilə yanaşı kimyəvi
maddələrdən də geniş istifadə olunur. Kimyəvi mutagenlərlə bitkilərin bir
çox hissələrinə, məsələn, quru və cücərməkdə olan toxumlara, çiliklərə,
kök yumrularına, kökümsovlara və s. təsir etmək olar.
Kimyəvi mutagenlər fiziki mutagenlərə nisbətən daha effektli
olmuşdur. Əgər fiziki maddələrin təsiri nəticəsində 10-15 % həyat
qabiliyyətinə malik dəyişmiş formalar əmələ gəlirsə, kimyəvi maddələrin
təsiri nəticəsində bu rəqəm 30-60% olur.
Kimyəvi mutagenlərdən, məsələn, toxumlara təsir edən kimyəvi
maddələr kimi etilenimin, etilmetansulfanat, hidroksilamin, dietilsulfit,
dimetilsulfat və s. istifadə edilir.
Poliploidiyanın bitki seleksiyasında istifadəsi
Təbiətdə bir sıra yabanı və mədəni bitki növləri və kənd təsərrüfatı
bitkilərinin cinsləri poliploid sıralardan ibarətdir. Məsələn, heksaploid
yumşaq buğda Tr.aestivum (2n=42) təbii poliploid olub təsərrüfatda ən
geniş becərilən növdür. Bu növə aid olan növlərdə isə heç bir poliplod
sıralar olmur. Məsələn, Secale (çovdar) cinsində 6 növdən hər birində
somatik hüceyrələrində xromosoların sayı 14-dür.
Seleksiyaçılar daha məhsuldar formalar almaq üçün poliploidiya
hadisəsindən istifadə edirlər. Əvvəlki bölmələrdə qeyd etdiyimiz kimi,
poliploidiya hüceyrələrin nüvəsində xromosomların sayının dəfələrlə
artması hadisəsinə deyilir. Seleksiyaçıları poliploidiyanın iki əsas forması:
avtopoliploidiya və allopoliploidiya maraqlandırır. Avtopoliploidiya eyni
növün genomunun dəfələrlə artması hesabına (məs., AA+AA=AAAA),
allopoliploidiyada isə müxtəlif növlərə aid olan genomların cəmləşməsi
hesabına (A+B=AB), sonra isə xromosom sayının ikiləşməsi nəticəsində
(AB+AB=AABB) baş verir.
“Poliploidiya” başlığında avtopoliploidiya və allopoliploidiya haqda
geniş məlumat verilmişdir.
Seleksiyaçılar təcrübi yolla poliploid formaların alınmasında
müxtəlif üsullardan istifadə edirlər. Kimyəvi birləşmələrdən ən effektlisi
kolxitsindir (S
22
H
26
O
6
). Bu maddə Colchicum autumnale adlanan
kökümsov bitkisinin toxumlarından və soğanaqlarından alınan bitki
zəhəridir. Son 20-25 il ərzində kolxitsin ilə bitkilərdə külli miqdarda
poliploid formalar alınır. Adətən kolxitsin ilə quru toxumlara, cücərmədə
olan toxumlara, boy nöqtəsinə, tumurcuqlara, qönçələrə və bitkinin digər
~ 232 ~
hissələrinə təsir edirlər.
Kolxitsindən başqa poliploid formalar almaq üçün asenaften,
qammeksan, lindan və başqa maddələrdən də istifadə edirlər. Lakin
seleksiya işində yalnız kolxitsindən istifadə edirlər.
Bəzi hallarda iki ayrı-ayrı növlər bir-biri ilə çarpazlaşır, lakin nəsil
dölsüz olur. Bunun səbəbəi hibridlərdə homoloji xromosomların sayının
müxtəlif olması və meyoz prosesinin pozulmasıdır. Bu dölsüzlüyü aradan
qaldırmaq üçün seleksiyaçılar hibrid orqanizmə kolxitsinlə təsir edərək
xromosomların sayını ikiqat artırır və döllü nəsil alınır. Məsələn, yumşaq
buğdanın cinsi hüceyrələrində 21 xromosom, çovdarın cinsi
hüceyrələrində 7 xromosom vardır. Bu iki cinsdən alınan hibridin somatik
hüceyrələrində 28 xromosom (21+7) olur və bu hibrid dölsüz olur. Bunun
səbəbi isə meyoz zamanı xromosomların konyuqasiya edə bilməməsi, hər
bir xromosoma homoloq xromosomun olmamasıdır. V.E.Pisarev birinci
nəslin (F
1
) cücərtilərinə kolxitsin məhlulu ilə təsir edəndən sonra birinci
nəsildə dölsüzlüyün qarşısını almışdır. Bu zaman F
1
cücərtilərində
kolxitsinin təsiri ilə xromosomların sayı ikiqat artmışdır – 56 xromosomlu
döllü nəsil alınmışdır.
Seleksiya işində poliploidiyanın əhəmiyyəti böyükdür. Çünki
poliploidiya bitkilərin bir sıra təsərrüfat əhəmiyyətli xüsusiyyətlərinin
yaxşılaşmasına, məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarır.
Seleksiyada hibridləşmədən istifadə olunması.
Hibridləşmənin tipləri.
Genetik tədqiqatlarda və seleksiya işində ən çox istifadə olunan
üsullardan biri hibridləşmə üsuludur. Q. Mendel və ondan sonra bir sıra
alimlər əlamətlərin irsən keçməsinin qanunauyğunluqlarını aşkar etmək
üçün hibridləışmə üsulundan istifadə etmişdir.
Seleksiyaçılar yüksək keyfiyyətli və məhsuldar bitki sortları almaq
üçün hibridləşmə üsulundan geniş istifadə edirlər. Bu üsula görə bir hibrid
orqanizmdə iki və yaxud çox valideyn formaların əlamət və xüsusiyyətləri
öz əksini tapır.
İki və yaxud bir neçə valideyn formaların bir-biri ilə çarpazlaşmasına
hibridləşmə deyilir.
Hibridləşmə nəticəsində alınan hibrid orqanizmlərdə əlamət və
xüsusiyyətlər meydana çıxır. Bunların içərisindən seleksiyaçı öz
məqsədinə uyğun olanları seçib artırır.
Hibridləşmə təbiətdə geniş yayılıb və bu zaman nəinki bir növə, hətta
~ 233 ~
ayrı növ və cinslərə aid olan fərdlər iştirak edirlər. Bu mənada hibridləşmə
təbii, yaxud spontan və süni olmaqla iki yerə ayrılır.
Seleksiya işində müxtəlif çarpazlaşma tiplərindən istifadə edirlər.
Əgər hibridləşmədə bir növə daxil olan fərdlər iştirak edirsə, belə
hibridləşməyə növdaxili hibridləşmə deyilir. Əgər hibridləşmədə ayrı-ayrı
növlərin və cinslərin fərdləri iştirak edirsə, belə hibridləşmə uzaq
hibridləşmə (növlərarası, cinslərarası) adlanır.
Aşağıdakı sxemdə hibridləşmə tipləri göstərilmişdir:
Çarpazlaşma üsulu
Qohum
qeyri-qohum
(öz-özünə tozlanma)
Növdaxili
uzaq
hibridləşmə
Cinsdaxili
növlərarası
Sortdaxili
cinslərarsı
Qohum çarpazlaşma – inbridinq
Belə hibridləşmə heyvandarlıqda inbridinq, bitkiçilikdə isə öz-özünə
tozlanma yaxud insuxt adlanır.
Heyvanlarda qohumluq dərəcəsinə görə yaxın olan fərdlərin: qardaş
– bacı, ata – qız, ana – oğul, xala və əmi uşaqların bir-biri ilə çarpazlşması
qohum çarpazlaşma və ya inbridinq adlanır. Bitkilərdə inbridinq öz-özünə
tozlanma zamanı baş verir.
İnbridinqin mənfi və müsbət tərəfləri vardır. Belə ki, inbridinq
zamanı resessiv vəziyyətdə olan mənfi genlər homoziqot halına keçərək
orqanizmin həyat qabiliyyətini məhsuldarlığını, xəstəliklərə davamlılığını
və s. aşağı salır. İnbridinq zamanı bu cür halların yaranması depressiya
adlanır. Buna misal olaraq, məsələn, qarğıdalı bitkisində bir neçə il ərzində
öz-özünə tozlanma apardıqda məhsulun azalması, həyat qabiliyyətinin
aşağı düşməsi, bitkilərin boyunun qısalması və digər mənfi əlamətlərin
meydana çıxmasını göstərmək olar. Buna oxşar hal heyvanlar arasında da
müşahidə olunur. Lakin təbiətdə elə növlər var ki, onlarda öz-özünə
tozlanma norma kimi qəbul olunub, zaman-zaman onlarda baş verən
zərərli resessiv mutasiyalar homoziqot halda keçib aradan çıxır. Belə
bitkilər mühitin mənfi təsirlərinə, xəstəliklərə daha davamlı olur. Belə
~ 234 ~
bitkilərə arpa, buğda, noxud, lobya və s. göstərmək olar.
Təbiətdə təbii seçmə və təsərrüfatda süni seçmə inbridinq əsasında
yüksək həyat qabiliyyətinə və müsbət keyfiyyətlərə malik xətlər seçib
artırmağa imkan verir.
Təbiətdə təkamül nəticəsində öz-özünə tozlanan bitkilərdə müsbət
genotiplərə malik olan və əlverişli uyğunlaşmış genlərin ayrılması və
saxlanılması baş vermişdir. Seleksiya işində az müddətdə bu prosesi idarə
etmək olduqca çətindir, çünki mənfi resessiv mutasiyalar olduqca çoxdur.
Lakin buna baxmayaraq seleksiyaçılar öz məqsədlərinə müvafiq
homoziqot xətlər alıb onlardan seleksiya işində istifadə edə bilmişlər.
Qeyri –qohum çarpazlaşma – autbridinq
Qeyri-qohum çarpazlaşma seleksiyanın vacib üsullarından biridir. Bu
çarpazlaşmanın əsasında müxtəlif irsi xüsusiyyətləri bir hibrid orqanizmdə
cəmləşdirmək olar. Belə çarpazlaşmada iştirak edən orqanizmlər eyni
heyvan cinsinə və ya eyni sorta, müxtəlif sortlara və yaxud müxtəlif
növlərə və cinslərə aid ola bilər (uzaq hibridləşmə).
Bu cür qeyri-qohum çarpazlaşma – autbridinq adlanır. Qeyri-qohum
hibridləşmənin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, homoziqot halında olan mənfi
resessiv mutasiyalar heteroziqot vəziyyətinə keçərək hibrid orqanizmin
həyat qabiliyyətinə mənfi təsir göstərməyəcək.
Bu üsulun əsasında müxtəlif qiymətli xüsusiyyətləri kombinə edərək
yeni sort və cins almaq mümkündür. Kənd təsərrüfatının uzun müddətli
təcrübəsi göstərir ki, eyni növə aid olan qeyri-qohum orqanizmləri
hibridləşdirdikdə hibridlərin birinci nəsli əksər hallarda daha da yüksək
həyat qabiliyyətinə və xəstəliklərə qarşı davamlı olaraq yüksək məhsuldar
olurlar.autbridinq zamanı birinci nəslin (F
1
) fərdləri mürəkkəb kəmiyyət
əlamətlərinə görə bir qayda olaraq aralıq vəziyyətdə olur. İkinci nəsildə isə
parçalanma baş verir. Bu zaman kombinativ dəyişkənlik hesabına həm
mənfi, həm dəmüsbət xüsusiyyətlərə malik olan hibridlər əmələ gəlir.
Bundan sonra seleksiyaçı qiymətli genotipə malik olan fərdləri seçib artırır
və son nəticədə yeni bitki sortu və heyvan cinsi almaq mümkün olur.
Uzaq hibridləşmə
Ayrı-ayrı növlərə və cinslərə aid olan formalar arasında gedən
çarpazlaşmaya uzaq hibridləşmə deyilir. Bu hibridləşmə nəticəsində
sistematik nöqteyi nəzərdən bir-birindən uzaq olan formaların əlamətlərini
~ 235 ~
hibridlərdə birləşdirmək olur. Lakin uzaq hibridləşmə zamanı bir sıra
çətinliklər qarşıya çıxır. Bunlara çoxalma tsiklinin müxtəlif vaxtlarda
olması, bir növə aid olan heyvanın digər fərdin növündə cinsi refleksi
oyada bilməməsi, cinsi orqanların bir-birinə uyğun gəlməməsi, cinsi
hüceyrələrin (spermilərin) digər növün cinsi yollarında məhv olması.
Bitkilərdə tozcuq boruların dişiciyin tozcuq yollarının toxumlarına uyğun
gəlməməsi və s. göstərmək olar.
Uzaq hibridləşmə əsaən bitki seleksiyasında tətbiq olunur. Yeni
yüksək məhsuldar, xəstələrə əv ziyanvericilərə qarşı davamlı olan sortlar
yaratmaq üçün uzaq hibridləşmədən istifadə edilir.
Uzaq hibridləşməni ilk dəfə XVII əsrdə aparılmasına baxmayaraq, bu
üsul seleksiya işində öz geniş tətbiqini yaxın illərdə tapmışdır. İ. Q.
Kelyerter uzaq hibridləşmə əsasında apardığı ilk tədqiqat işləri (1755-
1806) böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. 1888-ci ildə alman seleksiyaçısı
Rimpan ilk dəfə buğda ilə çovdar arasında döllü hibrid forması almışdır.
K. D. Karpaçenko 1924-cü ildə ayrı-ayrı cinslərə mənsub olan
bitkiləri turp (Raphanus sativus L. 2n=18) ilə kələmin (Rrassica oleracea
L. 2n=18) arasında döllü nəsil alaraq ilk dəfə göstərmişdir ki, uzaq
hibridlərdə dölsüzlüyün qarşısını almaq üçün, somatik hüceyrələrə malik
xromosom yığımının cəmləşməsi nəticəsində gəlmək olar.
1928-ci ildə rus alimi N. V. Tsitsin taxıl və çoxillik alaq bitkisi olan
ayrıqotu arasında hibridləşmə işi aparmışdır.
Hazırda müxtəlif ölkələrdə mədəni bitkilərlə yabanı bitkilər arasında
hibridləşmə işləri geniş miqyasda aparılır.
Heterozis və onun seleksiyada istifadəsi
Müxtəlif növləri yaxud eyni növə aid olan müxtəlif bitki sortlarını və
heyvan cinslərini çarpazlaşdırdıqda birinci nəsil F
1
hibridləri bir sıra
əlamətləri və xüsusiyyətləri ilə əksər valideyn formalardan üstünlük təşkil
edir. Birinci nəsil F
1
hibridlərində üzə çıxan bu hadisə heterozis və ya
hibrid qüvvəsi adlanır. F
1
hibridləri məhsuldarlığına, vegetativ orqanların
inkişafına, mühitin əlverişsiz şəraitinə davamlılığına və digər əlamətlərə
görə valideyn formalardan yüksək olur.
Hər bir hibridləşmədə heterozis müşahidə olunmur, yalnız qeyd
etdiyimiz kimi müxtəlif növlərin və yaxud eyni növə daxil müxtəlif bitki
sortlarının, heyvan cislərinin və təmiz xətlərin hibridləşməsi nəticəsində
heterozis əldə etmək olar.
Heterozis hadisəsinin xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki,
~ 236 ~
hibrid gücü yalnız birinci nəsildə müşahidə olunur, sonrakı nəsillərdə get-
gedə azalır.
Müəyyən olunub ki, genotipinə görə kompleks morfoloji, bioloji,
ekoloji, təsərrüfat xüsusiyyətlərinə bir-birindən kəskin fərqlənən
nümunələri hibridləşdirdikdə yüksək heterozis meydana çıxır.
Heterozisin genetik əsasları müxtəlif cür izah olunur. Bu isə bu isə
genlərin müxtəlif tip təsirindən və mübadiləsindən asılıdır. Bəzi hallarda
heterozis hadisəsi yüksək dominantlıq ilə, AA aa izah olunur.
Heteroziqotlarda heterozis homoziqotlardan daha yüksək olur. Digər halda
dominant faktorların əlverişli aaBB x Aabb mübadiləsi ilə, bəzi hallarda
isə genlərin kompleks təsiri ilə AABB+A
1
A
1
B
1
B
1
=AAA
1
A
1
BBB
1
B
1
.
Beləliklə, heterozis hadisəsi irsi faktorların kombinasiyası ilə bağlıdır.
Bitki seleksiyasında heterozis hadisəsindən istifadə edilir. Bunun
üçün əvvəlcə yüksəl məhsuldar sortlardan bir neçə il ərzində təmiz xətlər
alınır. Sonra ayrı-ayrı sortlardan olan təmiz xətlər arasında müxtəlif
variantda çarpazlaşdırılaraq heterozis verən kombinasiyaların toxumları
seçilərək yüksək məhsul alınmasında istifadə edilir.
Erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən
seleksiyada istifadə olunması
Elmi tədqiqat işlərində hibridləşmə apararkən bitkilər üzərində
axtalanmanı və sonra tozlandırmanı aparmaq o qədər də çətinlik törətmir.
Lakin təsərrüfatda geniş miqyasda bu işləri aparmaq çətinlik törədir. Bu
çətinliyi aradan qaldırmaq üçün bəzi bitkilərdə müşahidə olunan
erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən istifadə edirlər.
Məlumdur ki, bir çox bitkilərdə, məs., qarğıdalıda, soğanda, şəkər
çuğunduru, pomidorda erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyü müşahidə
olunur. Bu o deməkdir ki, bu bitkilərin tozluqlarında müəyyən dərəcədə
deffektlər meydana gəlir və bu bitkilərin erkəkcikləri dölsüz olur. Hazırda
bitkiçilikdə erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən (ESD) seleksiyada
geniş istifadə olunur. Belə ki, bu tip irsi xüsusiyyəti olan bitkini normal
fertil (döllü) bitkilərlə çarpazlaşdırırlar. Bu zaman normal bitkilərdə 100 %
heterozis xassəsinə malik hibrid alınır.
Həm də əvvəl qeyd etdiyimiz kimi çarpaz tozlanan bitkilər arasında
hibridləşmə apararkən onlardan birini axtalamaq, yəni erkəkciklərini
çıxarmaq tələb olunur. Məs., ana bitki olaraq götürülən qarğıdalı sortunun
süpürgələrini çıxarmaq və ata bitkinin tozluqları ilə tozlandırmaq üçün
böyük əmək sərf etmək lazımdır. Bu çətinlikdən xilas olmaq üçün
~ 237 ~
erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən istifadə olunur.
Bütün bu xüsusiyyətlərinə görə hazırda hibrid orqanizmlər
yaradılmasında ESD-dən geniş istifadə olunur.
Genetik nöqteyi nəzərdən ESD aşağıdakı amillərlə izah olunur:
1.
Sitoplazmanın sterillik faktı ilə.
2.
Nüvədə sterillilik geninin olması ilə.
3.
Sitoplazmanın və nüvənin sterillilik amillərinin mübadiləsi ilə.
ESD hadisəsini ilk dəfə bir-birindən xəbərsiz 1931-ci ildə ABŞ alimi
M. Rods və 1932-ci ildə M. İ. Xacınov qarğıdalı bitkisi üzərində kəşf
etmişdir.
Seçmə
İnsanlar bitkiçilik və heyvandarlıqla məşğul olduğu tarixdən etibarən
kortəbii surətdə seçmə aparmışlar. Yəni onlar öz məqsədlərinə müvafiq
olan fərdləri seçib artırmış, digərlərini çıxdaş etmişlər.
Təbiətdə isə seçmə təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Ç.
Darvin üzvi aləmin təkamül nəzəriyyəsini irəli sürərkər müəyyən etmişdir
ki, insanlar tərəfindən yeni sort vəcinslərin, həmçinin təbiətdə yeni növ və
növ müxtəlifliklərinin əmələ gəlməsində seçmə durur.
İnsan tərəfindən aparılan seçməyə süni seçmə deyilir. Məhz süni
seçmə nəticəsində bütün heyvan cinsləri və mədəni bitkilərin sortları
yaranır.
Süni seçmənin özü də iki formada olur: kortəbii seçmə və metodiki
seçmə.
Kortəbii seçmə hələ qədim zamanlardan əcdadlarımız tərəfindən
aparılmışdır. Bu seçmənin nəticəsində kortəbii surətdə olsa da bitkilərin və
heyvanların
təbiətini
dəyişmiş,
məhsuldarlığı
və
keyfiyyətini
yüksəltmişdir. Bu yolla bütün mədəni bitkilərin yerli sortları yaranmışdır.
Seçməni sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:
Seçmə
təbii
süni
kortəbii
metodiki
fərdi
kütləvi
~ 238 ~
Süni seçmənin ən məqsədəuyğun forması metodiki seçmədir. Bu
seçmə əvvəldən müəyyən edilmiş istiqamətdə aparılır.
Bitkilərin seleksiyasında metodiki seçmənin əsasən iki üsulundan
istifadə edirlər: kütləvi seçmə və fərdi seçmə.
Həm kütləvi, həm də fərdi seçmə bir dərəcəli, çox dərəcəli və ardı
kəsilməyən seçmə variantları ilə aparıla bilər.
Kütləvi seçmədə başlanğıc materialdan bir neçə yüzdən bir neçə
minə qədər bitki seçilir. Burada toxumların keyfiyyətinə, bitkilərdə
xəstəliyin olub-olmamasına və s. müsbət xüsusiyyətlərə bir daha fikir
verilir.
Mənfi xüsusiyyətlərə və yaxud seleksiyaçı tərəfindən tutulan
əlamətlərə cavab verməyən bitkiləri ayırıb çıxdaş edirlər.
Kütləvi seçmə müasir zamanda da öz əhəmiyyətini itirməyib. Qeyd
etdiyimiz kimi kütləvi seçmə bir neçə variant üzrə aparıla bilər: bir
dərəcəli, çox dərəcəli və ardı kəsilməyən seçmə variantları ilə bir dərəcəli
seçmədə lazım olan bitkiləri bir dəfə seçib onlardan nəsli öyrənib.
Gələcəkdəbir dərəcəli kütləvi seçmə öz effektivliyini əsasən öz-özünə
tozlanan bitkilərdə göstərə bilər.
Çarpaz tozlanan bitkilərdə isə qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün
çox dərəcəli seçmə variantından istifadə etmək lazımdır. Çox dərəcəli
seçmədə 4-5 il ərzində hər il seçmə aparılır. Bu seçmənin nəticəsində yeni
bitki sortu alınır. Lakin çarpaz tozlanan bitkilərin genotipinə hər il yeni
genlər daxil olur və seçmə əsaında stabilləşmiş genotipi pozur. Buna görə
də çarpaz tozlanan bitkilərdə lazımlı əlamətləri saxlamaq üçün hər il seçmə
aparılmalı və standart sortlarla müqayisə olunmalıdır.
Kütləvi seçmə nəticəsində xalq seleksiyası əsasında bütün yerli
sortlar yaranıb. Kütləvi seçmənin mənfi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,
ayrı-ayrı bitkilərin müsbət xüsusiyyətlərini bir sıra nəsillərdə saxlamaq
mümkün olmur. Kütləvi seçmənin mənfi xüsusiyyətini fərdi seçmə ilə
düzəltmək olar.
Dostları ilə paylaş: |