S. Q. Həsənova, A. Q. Qarayeva, Ə. H. Qədimov, M. R.Şəfiyeva genet I k a

 
Heyvanlarda poliploidiya 
 
Biz poliploidiya hadisəsindən, onun formalarından, əmələ gəlməsinin 
mexanizmindən danışarkən ancaq bitkilər aləmindən misallar gətirmişdik, 
çünki doğrudanda poliploidiya ən çox bitkilər aləmində yayılmış hadisədir. 
Lakin  poliploidiya  hadisəsinə  heyvanlar  aləmində  də  rast  gəlmək  olar. 
Ümumiyyətlə  cinsiyyətli  çoxalan  heyvanlarda  poliploidiya  hadisəsi 
çətinləşir.  Cinsiyyətli  çoxalan  heteroqamet  orqanizmlərdə  xromosomların 
iki  dəfə  artması  prosesi  pozulur.  Meyozda  cinsiyyət  xromosomları 
ayrıldıqda  ancaq  özləri  ilə  konyuqasiya  olunur  ki,  bu  da  cinsiyyət 
xromosomlarının  balansını  pozur  və  sterillik  meydana  gəlir.  Yalnız 
cinsiyyətli çoxalma paratenogenoz çoxalma ilə növbələşən heyvanlarda və 
hermofredit heyvanlarda poliploidiya hadisəsinə daha çox rast gələ bilərik.  
İlk dəfə S.Muldal soxulcanlar  ailəsində (Lumbricidae) müxtəlif əsas 
saylı 11, 16, 17, 18, 19 xromosoma malik poliploidlər müşahidə etmişdir. 
Bunların  hamısı  partenogenez  yolla  çoxalır.  Poliploidiya  həşaratlarda  və 
amfibilərdə  də  məlum  olmuşdur.  Hazırda  tut  ipəkqurdunda,  tritonlarda, 
aksolotlarda,  hətta  məməlilərdən  siçanlarda,  kroliklərdə  müşahidə 
edilmişdir. 
Məməlilərədən məs., siçanlarda və adadovşanlarında yüksək və aşağı 
temperaturun təsiri ilə diploid (2n) xromosoma malik yumurta hüceyrələri 
əmələ    gəlir.  Bu  cür  yumurtalar  (2n)  spermatozoid  (n)  ilə  mayalandıqda 
triploid  (3n)  nəsil  meydana  gəlir.  Lakin  yalnız  bu  mexanizmlə  triploidlər 

 
~ 173 ~ 
əmələ  gəlmir.  Bəzən  poliandriya,  yəni  haploid  yumurtahüceyrəsi  2 
spermatozoidlə  mayalandıqda  da,  yəni  poliandriya  yolu  ilə  triploidlər 
meydana çıxa bilərlər. Belə də polikiniya ilə də, yəni 2 haploid xromosom 
kompleksi  olan  yumurtahüceyrəsi  ilə  spermatozoidin  mayalanması 
nəticəsində də poliploidiya meydana gələ bilər.  
Son  vaxtlara  qədər  heyvanlarda  allopoliploidlər  alınması  qeyri-
mümkün hesab edilirdi. Lakin B. L. Astaurov əməkdaşları ilə birlikdə süni 
olaraq  ipəkqurdunun 
Bombyxmori  ilə  V.mandarina-nın  növarası 
hibridlərindən  ilk  dəfə  allopoliploid  yaratmışdır.  Hər  iki  növdə  n=28 
xromosoma malikdir.  
Allopoliploid  sintez  edildikdə  süni  partenogenezdən  istifadə 
edilmişdir.  İlk  növbədə  B.mori-nin  4  n  və  6  n  partenogenetik 
avtopoliploidləri  alınmışdır.  Bütün  belə  fərdlər  dişi  cinsiyyətli  və  nəsil 
vermək qabiliyyətinə malik olmuşlar. Sonra 4n xromosomlu B.mori dişilər 
digər növün B.mondarina –nın (2n) erkəkləri ilə çarpazlaşdırılmışdır. Belə 
çarpazlaşmadan  alınan  allotriploid  dişilər  2n  B.mori+1n  B.mandarina 
xromosomlarına  malik  olmuşlar.  Belə  dişilər  ali  şəraitdə  steril  olub, 
partenogenetik  yolla  çoxalır.  Bu  zaman  partenogenetik  olaraq 
alloheksaploid  dişilər  4n  B.mori+2n  B.mandarina  meydana  çıxır.  Həmin 
dişilər B.mandarina-nın diploid erkəkləri ilə çarpazlaşdırıldıqda nəsildə hər 
iki  növün  ikiləşmiş  xromosomuna  2n  B.mori+2n  B.mandarina  malik 
cinsiyyətlər seçilir. Belə fərdlər allotetraploidlər adlanır.  
Əgər  hibrid,  1n  B.mori+1n  B.mandarina  dölsüz  olursa,  lakin 
allotetraploidlər  döllü  olur,  öz  daxilində  çoxaldıqda  döllü  nəsil  verir.  Bu 
formaların  nəsilvermə  qabiliyyəti  yüksək  olmasa  da,  lakin  onlardan  bir 
neçə  nəsillər  alınmışdır.  Allotetraploi  ipəkqurdlarının  nəsil  vermə 
qabiliyyətinin  aşağı  olması  meyozda  polivalentlərin  əmələ  gəlməsi  və 
bununla  da  aneuploidli  həyat  qabiliyyəti  olmayan  fərdlərin  yaranması  ilə 
izah  olunur.  Allotetraploidlərdə  polivalentlərin  əmələ  gəlməsi  hər  iki 
növün xromosomlarının yüksək homoloqluğu ilə aydınlaşır.  
Poliploidiya  heyvanlar  aləminin  bəzi  toxumalarının  somatik 
hüceyrələrində geniş yayılmışdır. 
Poliploidiyaya bitkilərə nisbətən heyvanlar aləmində az rast gəlinirsə 
də,  lakin  heyvanların,  ayrı-ayrı  toxumalarının  somatik  hüceyrələrində 
xromosom  saylarının  artdığı,  yəni  poliploidiya  baş  verdiyi  müşahidə 
olunmuşdu.  Hətta  poliploidiya  tək  hüceyrəlilərdə  də  görünmüşdür.  Məs., 
infuzorun mikronukleusu avtopoliploid olub, yüzlərcə genomdan ibarətdir.  
 
 

 
~ 174 ~ 
Sitoplazmatik mutasiyalar 
 
Sitoplazmatik  mutasiya  haqqında  anlayış.  Orqanizmlərin  əlamət 
və xüsusiyyətlərinin dəyişkənliyinə səbəb olan plazmogenlərin dəyişilməsi 
sitoplazmatik  mutasiyalar  adlanır.  Hal-hazırda  plazmogenlər  yalnız 
plastidlərdə və mitoxondrilərdə lokallaşıb. Başqa orqanoidlərdə isə onların 
olması sübut edilməyib. 
Sitoplazmatik mutasiyalar gen mutasiyalarına oxşayır: onlar stabildir 
və  nəsildən  nəslə  ötürülür.  Resessiv  mutasiyaların  fenotipdə  üzə  çıxması 
üçün  müvafiq  sitoplazmatik  strukturların  hüceyrədə  mutant  olması 
vacibdir.  Mitozda  mutant  və  qeyri-mutant  strukturların  bölünmə  sürəti 
hüceyrədə bu strukturların ümumi sayından asılıdır.  
Sitoplazmatik  mutasiyaların  təbiəti.  Sitoplazmatik  mutasiyaların 
təbiəti  müxtəlif  ola  bilər.  İki  tip  dəyişiklik  məlumdur.  Nümunə  kimi 
qaranlıqda uzun müddət saxlanıldıqda plastidin itməsi ilə müşahidə olunan 
evqlenanın  (Euglena  mesnili)  mutant  ştamlarını  göstərmək  olar  (plastid 
mutasiyası).  Plastidlərin  itməsi  geri  dönməyən  prosesdir  və  bu 
qamçılılarının bir sıra xüsusiyyətlərinin dəyişilməsinə səbəb olur. 
İkinci tipə  aid olan  mutantlarda  sitoplazmatik strukturlar funksional 
və  morfoloji  dəyişilmiş  olur.  Buna  misal  maya  göbələyində  və 
neyrosporlarda  “tənəffüs”  mutasiyalarını  göstərmək  olar.  Mutant  və 
normal  hüceyrələrin  elektron  mikrofotosunda  görünür  ki,  onların 
mitoxondriləri morfoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənmirlər. 
Xüsusi  tədqiqatlarla  göstərilmişdir  ki,  mutant  maya  ştammlarının 
mitoxondriləri 
sitoxromoksidazadan 
məhrumdurlar. 
Yəqin 
ki, 
plazmogenlərin  dəyişilməsi,  mitoxondrilərin  DNT-nin  strukturunun 
dəyişilməsi  ilə  əlaqədardır,  lakin  onlar  haqqında  hələ  ki,  heç  nə  məlum 
deyil. 
Mutant  plazmogenlər  resessiv  və  ya  dominant  ola  bilər.  Resessiv 
plazmogenlər hüceyrədə saxlanılır və əmələ gəlir, baxmayaraq ki, onların 
üzə çıxması dominant genlərlə yatırılır. 
Plastidlərin  fenotipini  müəyyən  edən  gen  sitoplazmatik  mutasiyalar 
bütün yaşıl bitkilərdə spontan olaraq yaranır. Onların əmələ gəlmə tezliyi 
yüksək  deyil.  Məsələn,  enoterada  mutant  sarı  və  ya  ağ  plastidi,  yəni 
normal  yaşıl  rəngdən  məhrum  olan  bitkinin  ≈0,02%  təşkil  edən  müxtəlif 
hüceyrələr və ya toxuma sahələri mövcuddur. Doğrudur, elə bitkilər vardır 
ki, (çuğundur, kələm və s.) bu kimi mutasiyaların yüksək tezliyi, yəni 0,1-
0,5%  ilə  müşayət  olunur.  Əksinə  dönən  sitoplazmatik  mutasiyaların  üzə 
çıxma tezliyi dəqiqliklə öyrənilməmişdir. Lakin əksinə olan mutasiya faktı 

 
~ 175 ~ 
demək olar ki, məlumdur (məs., anormal plastidlərdən normal plastidlərin 
əmələ gəlməsi). 
Bitkilərdə  plazmogen  mutasiyalarının  tezliyi  toxumların  rentgen 
şüalarının  və  ya  radioaktiv  izotopların  (məs.,  S
35
  və  ya  P
32
)  təsirindən 
kəskin  artır.  Plazmogen  mutasiyaları  ultrabənövşəyi  şüalar,  yüksək  və 
aşağı temperatur və digər təsirlərlə induksiya etmək olar. 
 

 
~ 176 ~ 
VII. POPULYASİYA GENETİKASI 
 
Populyasiya  genetikası  genetikanın  bir  sahəsi  olub  populyasiyanın 
genetik  sturukturunu,  ona  təsir  edən  faktorları,  populyasiyada  irsiyyət 
qanunauyğunluqlarını öyrənir.  
Geniş  mənada  bioloji  növün  bir  qrup  fərdlərinin  müəyyən  arealda 
məskunlaşan yığımına populyasiya deyilir. 
Genetik  aspektdə  eyni  növə  mənsub  olan,  eyni  ərazidə  yerləşən 
müəyyən  ekoloji  şəraitdə  uyğunlaşmış  və  bir-biri  ilə  sərbəst  çarpazlaşan 
bitki və ya heyvan qrupuna populyasiya deyilir.  
Populyasiyanın  genetik  xüsusiyyətləri  mühit  faktorlarının  və  eyni 
zamanda irsiyyət, dəyişkənlik və seçmənin təsiri əsasında formalaşır.  
İki  cür  populyasiyalar  olur:  biri  təbii  şəraitdə  təbii  allellərin  təsiri 
nəticəsində  formalaşan,  digəri  isə  insan  tərəfindən  spesifik  mühit  şəraiti 
yaradaraq süni seçmənin nəticəsində formalaşan süni populyasiyalar.  
Populyasiya  genetikasının  elmi  əsasını  Ç.Darvin  və  Q.Mendel 
qoymuşdur.  Bunlardan  sonra  Danimarka  fizioloqu  V.İohansenin  böyük 
rolu vardır. 1903-cü ildə “Populyasiyalarda və təmiz xətlərdə irsilik” adlı 
əsərini dərc etdirmişdir. V.İohansen lobya bitkisində toxumların kütləsinin 
və  ölçüsünün  irsən  keçməsinin  nəticələrini  öyrənmək  üçün  riyazi  analiz 
aparmış  və  valideynlərlə  bir  neçə  nəslin  arasında  əlamətlərin  irsən 
keçməsini müqayisəli şəkildə genetik üsul əsasında təhlil etmişdir. 
1908-ci  ildə  bir-birindən  asılı  olmayaraq  ingilis  riyaziyyatçısı 
Q.Hardi  və  alman  həkimi  V.Vaynberq  riyazi  analiz  əsasında  insanlarda 
allellərin  və  qan  qrupunun  tiplərinin  genotipdə  tezliyi  haqqında  məlumatı 
dərc etmişlər.  
Populyasiya  genetikasının  sonrakı  inkişafında  Çetverikovun  (1926), 
Fişerin (1930), C.Xoldenin (1932), S.Raytın (1932), N.P.Dubininin (1934) 
və digərlərinin işləri böyük rol oynamışdır. 
 
Populyasiyanın öyrənilmə üsulları 
 
Populyasiyanı öyrənən əsas üsullar: 
1.
 
Genetik  analiz  üsulu,  bu  üsulla  əsasən  valideynlərin  fenotipik 
keyfiyyətlərini öyrənərək nəsildə ayrı-ayrı qruplarda müəyyən əlamətlərin 
irsən keçmə xassələrini müəyyən etmək üçün istifadə olunur. 
2.
 
Kariotipin  sitogenetik  analizi,  bu  üsulla  populyasiyanın 
fərdlərində tərəqqiyə təsir edən xromosom anomaliyalarını öyrənir. 
3.
 
Ekoloji  –  fizioloji  üsul,  bu  üsul  mühitin  faktorlarının 

 
~ 177 ~ 
populyasiyanın  vəziyyətinə  təsirini  və  genetik  potensialın  əlamətlərlə, 
fenotipik  səviyyədə  özünü  büruzə  verməsi  dərəcəsini  və  fenotiplərin 
yaşadığı şəraitdə uyğunlaşmasını müəyyən etməyə imkan verir. 
4.
 
Riyazi  üsul:  populyasiyanın  genetik  sturuktur  dinamikasının 
vəziyyətini əks etdirməyə və genetik faktorların əlamətlərinin nə dərəcədə 
fenotipik özünü büruzə verməsini müəyyən edir. 
 
Populyasiyanın genetik strukturunu təyin edən metodlar 
 
Hər  bir  genetik  populyasiya  müəyyən  genetik  sturuktura  və 
genofonda  malikdir.  Populyasiyanın  genlərinin  cəminə  genofond  deyilir. 
Populyasiyada  hər  bir  genin  və  yaxud  onun  allellərinin  yığımı,  yayılması 
və  tezliyi  onun  genetik  sturukturunu  müəyyən  edir.  Xromosomların 
haploid  yığımı  genlərin  tam  bir  yığımını  və  ya  bir  genomunu  özündə 
cəmləşdirir.  Orqanizmlərin  normada  iki  belə  yığımı,  yəni  diploid  yığımı 
olur. Əgər populyasiyada fərdlərin sayını A götürsək, onda populyasiyanın 
genomunda xromosomların sayı normal diploid halda 2N olacaqdır. 
Populyasiyada  genotiplərin  və  allellərin  nisbəti  hər  bir  konkret  vaxt 
ərzində  və  orqanizmin  hər  bir  nəslində  müəyyən  qanunauyğunluğu  əks 
etdirir.  
Populyasiyanın  genetik  sturukturunu  hər  bir  lokusun  allellərini, 
homoziqot və heteroziqot genotiplərin tezlikləri ilə ifadə etmək olar. 
Müxtəlifcinsli  orqanizmlərdə  sərbəst  çarpazlaşmanın  nəticəsində 
müxtəlif  irsiyyətə  malik  olan  erkək  və  dişi  qametlərin  birləşməsi 
kombinativ dəyişkənliyə gətirib çıxarır. 
Öz-özünə  tozlanan  bitkilərdə  (məsələn,  taxıl,  noxud,  pomidor)  belə 
tozlanma  müntəzəm  olaraq  digər  bitkinin  tozcuğu  ilə  tozlanaraq 
növbələşir. 
Populyasiyada  baş  verən  vacib  proseslərdən  biri  də  genetik 
dəyişkənlikdir  ki,  bu  prosesin  də  əsas  mənbəyi  çoxalmadır.  Irsi 
dəyişkənliyi isə gücləndirən mənbə mutasiya prosesidir, bunun nəticəsində 
yeni  allellər  əmələ  gəlir,  bu  da  öz  növbəsində  əvvəllər  populyasiyalarda 
olmayan yeni fenotiplərin və genotiplərin formalaşmasına səbəb olur. 
Müxtəlif  lokusların  genlərinin  bir-biri  ilə  qarşılıqlı  mübadiləsi  də 
populyasiyaların  genetik  dəyişkənliyinə  təsir  edir.  Bu  genlərin 
koadaptasiyası adlanır. 
Təbii seçmənin təsiri nəticəsində populyasiyanı təşkil edən fərdlərdə 
ətraf  mühitə  uyğunlaşma  kimi  vacib  xüsusiyyət  formalaşır. 
Uyğunlaşmanın  səviyyəsi  populyasiyada  fərdlərin  sayının  artması, 

 
~ 178 ~ 
çoxalmanın intensivliyi və bir sözlə populyasiyanın tərəqqisinin ölçüsünü 
göstərir. 
İlkin  genetik  sturukturun  bir  neçə  nəsillər  ərzində  dəyişməmiş 
qalması,  yəni  allellərin  və  genotiplərin  sabit  qalması  genetik  tarazlıq 
adlanır.  
Populyasiyanın genetik sturukturunun tarazlığı pozulduqda, allellərin 
və genotiplərin tezlik səviyyəsi dəyişir ki, bunun nəticəsində homoziqot və 
heteroziqot genotiplərin nisbəti yenidən qurulur. 
Genetik  populyasiya  fasiləsiz  olaraq  müəyyən  faktorların  təsirinə 
məruz  qalır.  Məsələn,  müxtəlif  tip  çarpazlaşma  və  çoxalma,  təbii  və  süni 
seçmənin  təsiri,  mutasiya  prosesi,  mühitin  dəyişkən  faktorları,  fərdlərin 
miqrasiyası. 
 
Populyasiya və təmiz xətlərin genetik sturukturunda əsas 
qanunauyğunluqlar 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  orqanizmlərdə  çəki,  boy  və  digər  kəmiyyət 
əlamətlərinin  irsi  əsasının  olması  və  onların  Mendel  qanunlarına  tabe 
olması müəyyən edildi. 
1903-cü ildə V.İohansen müəyyən etmişdir ki, orqanizmlərdə kəmiy- 
yət  əlamətlərinin  dəyişkənliyi  xarici  mühitin  və  müxtəlif  irsi  faktorların 
təsiri nəticəsində baş verir. 
İohansen  öz  tədqiqatlarını  lobya  bitkisi  üzərində  aparmışdır.  O, 
əsasən  iki  kəmiyyət  əlamətlərinin  öyrənilməsinə  fikir  vermişdir: 
toxumların  ölçüsünə  və  kütləsinə.  O,  bir  neçə  nəsil  üzərində  həmin 
toxumların qarışığından alınmış, yəni süni populyasiya yaradaraq, həm də 
ayrıca  hər  bir  toxumdan  alınmış  nəslin  hesabatını  ayrılıqda  hər  bir  bitki 
üzərində aparmışdır. 
İohansen  toxumların  kütləsini  ölçərək  bu  əlamətlərin  kəskin 
dəyişildiyini  müəyyən  etmişdir:  belə  ki,  ayrılıqda  hər  bir  toxumda  çəkisi 
bir bitkidə 100 mq-dan 900 mq arasında tərəddüd etmişdir. 
İlkin əkin materialı və onlardan alınan bitkiləri İohansen populyasiya 
adlandırmışdır.  Lobya  öz-özünə  tozlanan  bitkidir,  buna  görə  də  müxtəlif 
nəsillərdə hər toxumdan alınan bitkilər eyni irsiyyətə malikdirlər. 
Bir toxumdan alınan nəsli İohansen təmiz xətt adlandırmışdır.hər bir 
təmiz xətti çoxaldaraq, toxumların kütləsinin fərdi dəyişkənliyini, 200-dən 
700  mq  arasında  müəyyən  etmişdir.  Müxtəlif  xətlərin  bitkilərində 
toxumların orta çəkisi 350-dən 642 mq arasında tərəddüd edirdi. 
Alınan nəticələr belə fərz etməyə imkan vermişdir ki, müxtəlif təmiz 

 
~ 179 ~ 
xətlərdən  alınan  bitkilərin  irsiyyəti  müxtəlifdir,  lakin  xətt  daxilində 
toxumların çəkisinin müxtəlif olması irsən keçmir və xarici mühitin təsiri 
ilə  müəyyən  olunur.  İohansen  öz-özünə  tozlanan  bitkilərin  kəmiyyət 
dəyişkənliyini  öyrənərək  ilk  dəfə  olaraq  iki  tip  genetik  və  qeyri-irsi 
dəyişkənliyin  mövcudluğunu  göstərmişdir.  O,  belə  nəticəyə  gəlmişdir  ki, 
iki  tip  –  fenotipik  və  genotipik  dəyişkənliyi  bir-birindən  fərqləndirmək 
lazımdır  və  bunun  nəticəsində  “fenotip”  və  “genotip” terminləri  genetika 
elminə ilk dəfə olaraq daxil edilmişdir. 
Müəyyən olunmuşdur ki, təmiz xətlərin daxilində toxumların kütləsi 
bir neçə nəsil ərzində eyni səviyyədə dəyişilməmiş qalır, deməli, seçmənin 
təmiz  xətlərdə  effekti  olmur.  Çünki  bu  təmiz  xəttin  bitkiləri  irsən 
eynidirlər, lakin toxumların kütləsinə və ölçüsünə görə alınan fərqlər mühit 
faktorlarının təsiri ilə müəyyənləşir və nəsildən-nəsilə irsən keçir. 
Populyasiyalarda  seçmənin  müxtəlif  qanunauyğunluğunu  müəyyən 
etmək,  yəni  təmiz  xətlərdə  seçmənin  effektsiz  və  irsən  müxtəlif  olan 
populyasiyalarda  effektli  olması  seleksiya  işində  böyük  əhəmiyyət  kəsb 
etmişdir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  öz-özünə  tozlanan  bitkilərin 
populyasiyalarından  seçilmiş  bir  başlanğıc  bitkidən  təmiz  xətt,  ondan  isə 
yeni  sort  yaratmaq  olar.  Bu  sortun  daxilində  baş  verən  dəyişkənlik, 
modifikasiya  dəyişkənliyi  olacaq,  yəni  irsən  keçməyən,  lakin  başlanğıc 
irsiyyət  isə  bir  neçə  nəsil  ərzində  qalacaqdır.  İohansen  tərəfindən  irəli 
sürülən müddəa bu günədək öz əhəmiyyətini itirməmişdir. 
 
Hardi–Vaynberq qanunu,  
gen tarazlığı və onu müəyyən edən üsullar 
 
İngilis riyaziyyatçısı Q. Hardi və alman həkimi V.Vaynberq 1908-ci 
ildə  bir-birindən  asılı  olmayaraq  insanın  qan  qrupları  sistemində 
genotiplərin  və  allellərin  əmələ  gəlmə  tezliyini  öyrənmişlər.  Hazırda  bu 
qanun  Hardi-Vaynberq  qanunu  adlanır.  Bu  qanuna  görə,  əgər 
populyasiyada yeni mutasiyalar baş verməzsə və seçmə təsir göstərməzsə, 
onda  populyasiyada  bir  neçə  nəsil  mövcud  olan  allellərin  nisbəti  eyni 
saxlanılır.  A  və  a  allellərininn  ümumi  sıxlığı  vahidə  bərabər  olmalıdır. 
A+a=1.  Bu  qanunda  dominant  allel  (A)  p  ilə,  resessiv  allel  (a)  q  ilə  işarə 
edilir.  Onda  düstur  belə  yazılır:  p+q=1.  Əgər  populyasiyada  A  və  a 
allellərinin sıxlığı bərabər olarsa, onda erkək və dişi orqanizmlərin hər biri 
bərabər miqdarda iki tip qamet hazırlamalıdır: 50% A, 50% a. Bu erkək və 
dişi qametlərin ehtimal kombinasiyaları: 
 

 
~ 180 ~ 
Cədvəl 11 
Dişi qametlərində A və a 
allellərinin tezliyi 
Erkək qametlərində A və a allellərinin tezliyi 
 
pA 
qa 
pA 
pA∙pA=p
2
AA 
pA∙qa 
qa 
pA∙qa 
qa∙qa=q
2
aa 
 
Deməli  iki  cür  erkək  və  dişi  qametlər  arasında  4  cür  kombinasiya 
meydana gəlir.  
 
 
p
2
AA + pqAa + pqAa + q
2
aa = p
2
AA + 2pqAa + q
2
aa 
Əgər  qametlərin  sıxlığını  p+q=1  götürsək,  onları  əmələ  gətirən 
fərdləri belə ifadə edə bilərik: 
 
 
 
 
p
2
AA + 2pqAa + q
2
aa = 1 
Misal  üçün  belə  təsəvvür  edək  ki,  müəyyən  bir  sahədə  yaşayan 
10000 kürən rəngli tülkü populyasiyası içərisində 9 albinos vardır. Başqa 
sözlə 10000-dən 9991-i kürən və 9-4 albinosdur. 
Hardi-Vaynberq  qanununa  görə  dominant  A  allelini  həm  homoziqot 
AA, həm də heteroziqot Aa formalar daşıyacaqdır. Bunlar birlikdə 99,91%, 
resessiv  homoziqot  aa  fərdlər  isə  0,09%  təşkil  edəcəkdir.  Əgər 
populyasiyada  genotiplərin  cəmi  vahidə  bərabər  olursa,  onda  dominant 
genotipləri  (AA+Aa)  0,9991,  resessiv  genotiplər  isə  (aa)  0,0009  sıxlıqda 
olacaqdır.  Burada  albinos  tülkülər    aa=q
2
=0,0009  olarsa,  onda  bir  allelin 
sıxlığı q= 
 = 0,03 olacaq. p+q=1 düstüruna görə  p=1 - q=1 - 0,03 
=  0,97.  p  və  q  mılum  olduqdan  sonra  heteroziqot  fərdlərin  sıxlığı     pq  = 
0,03∙0,97  =  0,0582,  homoziqot  fərdlərin  sıxlığı  isə      AA  =  p
2
  =  0,97
2
  = 
0,9409  olacaqdır.  Alınan  rəqəmləri  faiz  ilə  ifadə  etsək  populyasiyanın 
genetik tərkibini belə təsəvvür edə bilərik. 
 AA = 94,09 %  Aa = 5,82 % 
aa = 0,09 % 
Deməli  populyasiyada  müəyyən  fenotipləri  hesaba  almaqla  onda 
genotiplərin və allellərin sıxlığını hesablamaq olar. 
 
Populyasiyanın genetik sturukturuna miqrasiyanın və təcrid 
faktorlarının təsiri 
Təbii  populyasiyalarda  və  həmçinin  ayrılıqda  ev  heyvanları  və 
mədəni bitkilərin cins və sortlarının fərdləri arasında allellərin miqrasiyası, 
yəni fərdlərin bir populyasiyadan digər populyasiyalara keçmələri baş verə 
bilər. Əgər bu proses həmişə davam edirsə, buna genlərin axını deyilir. Bir 
populyasiyadan  başqa  populyasiyaya  keçən  allellər  onun  genotipində 

 
~ 181 ~ 
müəyyən  dəyişkənliyə  səbəb  olur.  Eləcə  də,  hər  hansı  səbəbdən 
populyasiyadan müəyyən qrup fərdlərin getməsi, müəyyən allelin sıxlığını 
dəyişdirərək populyasiyalarda  genotiplərin  nisbətinin dəyişilməsinə səbəb 
ola bilər. 
Eyni  növün  populyasiyaları  arasında  bir  populyasiyanın  fərdləri 
tamamilə  və  ya  qismən  digər  populyasiyanın  fərdləri  ilə  hibridləşmirsə, 
nəticədə bu populyasiya təcrid olunma prosesinə məruz qalır. Əgər təcrid 
prosesi  bir  neçə  nəsil  ərzində  davam  edərsə  və  seçmə  faktorları  müxtəlif 
populyasiyalarda  müxtəlif  istiqamətlərdə  təsir  edəcəksə,  onda 
populyasiyaların  differensiasiyası  baş  verəcək.  Gələcəkdə  belə 
populyasiyalar yeni növ müxtəlifliklərin və hətta yeni növlərin başlanğıcı 
ola bilər. Növ daxillində populyasiyaların təcridi coğrafi, ekoloji və bioloji 
faktorlarla  təmin  olunur.  Geoloji  dəyişmələrlə  meydana  gələn  təcridlər 
coğrafi  təcridə  gətirib  çıxara  bilər.  Bunun  nəticəsində  təcrid  olunmuş 
populyasiyaların  fərdlərinin  arasında  hibridləşmə  ehtimalı  azalır  və 
genlərin  mübadiləsi  zəifləyir.  Müəyyən  coğrafi  ərazinin  iqlimi, 
mikroiqlimi,  fəsillərdə  iqlimin  dəyişməsi  və  başqaları  da  bir  növün 
daxilində olan orqanizmlərin sərbəst çarpazlaşmasına mane olur. 
Populyasiya  daxilində  sərbəst  çarpazlaşmanın  qarşısını  alan  bioloji 
faktorlar, genetik və fizioloji faktorlardır. 
Genetik faktorlardan döllü nəslin alınmasının qarşısını alan meyozun 
normal  gedişinin  pozulamsını  qeyd  etmək  olar.  Bu  pozulmanın  səbəbləri 
poliploidiya,  xromosomların  strukturunun  dəyişilmələri,  nüvə  və 
sitoplazmanın 
uyğunsuzluğudur. 
Bu 
səbəblər 
hamısı 
sərbəst 
çarpazlaşmanın qarşısını alaraq dölsüzlüyə, bu da nəticə etibarı ilə genlərin 
sərbəst  kombinasiyasını  məhdudlaşdıraraq  belə  formaları  genetik  təcridə 
gətirib çıxarır. 
Populyasiyaların  təcridinə  fizioloji  faktorlar  da  təsir  edir.  Məs., 
çaylarda kürü tökən dəniz balıqları bir qayda olaraq gələcək nəsil vermək 
üçün  həyata  gəldiyi  çaya  qayıdırlar.  Balıqları  doğma  çaya  qaytaran  bu 
fizioloji  mexanizm,  həmin  çaya  balıq  populyasiyaları  üçün  təcrid  faktoru 
rolunu  oynayır.  Belə  ayrılma,  bir  növə  daxil  olan  fərdlərin  sərbəst 
çarpazlaşmasını məhdudlaşdırır. Heyvanlarda təcrid prosesini şərti refleks, 
məsələn,  sutka  ərzində  və  fəsillərdə  cinsi  aktivliyin  cütləşmədə  seçmə 
qabiliyyəti və s. təmin edə bilər. 
 
 
 
 

 
~ 182 ~