Reaksiya norması. Yuxarıda qeyd etdik ki, orqanizmlərin fərdi
inkişafının hər bir mərhələsi genotiplə idarə edilir. Genlərin fəaliyyəti isə
~ 147 ~
xarici və daxili amillərin təsiri şəraitində baş verir. Belə məlum olmuşdur
ki, hər bir orqanizmin müxtəlif əlamət və xassələrinin özünəməxsus
reaksiya normaları vardır. Lakin onları tam ağ dovşanlardan –
albinoslardan fərqləndirən bəzi əlamətləri vardır. Himalay dovşanlarında
irsi xassə olaraq quyruq, ayaqlar, burun qara tüklə örtülü olur. Himalay
adadovşanını albinos (yəni piqmentlərdən məhrum olan) tam ağ
dovşanlarla çarpazlaşdırdıqda birinci nəsildə Himalay dovşanının
əlamətləri dominant olur. Himalay adadovşanının belindən bir sahənin
tüklərini çəkib, temperaturu aşağı olan bir mühitdə saxlasaq və ya o yerə
buz bağlasaq bir müddətdən sonra həmin yerdən qara tüklər çıxacaqdır.
Deməli, aşağı temperaturun təsirinə bu cür reaksiya göstərmiş olur.
Belində təcrübə yolu ilə qara tük əmələ gəlmiş himalay dovşanından bala
aldıqda həmin əlamətin irsən keçmədiyini görəcəyik. Deməli, himalay
dovşanının tük örtüyü ancaq genotip daxilində dəyişkənliyə uğrayır, ondan
kənara çıxmır. Bu cür reaksiya norması daxilində baş verən dəyişkənliklər
orqanizmin təkamül prosesində qazandığı bir xassədirr.
İnsanların qanında eritrositlərin miqdarı yaşadıqları yerin dəniz
səthindən hündürlüyü ilə əlaqədar olaraq artır. Məlum olduğu üzrə
eritrositlər bədənə oksigen daşıyır. Dəniz səviyyəsindən yuxarı qaltdıqca
havada oksigen seyrəlir. Orqanizm bu dəyişilməyə eritrositlərini artırmaqla
müəyyən norma daxilində reaksiya göstərir. İnsan dağlıq şəraitdən aşağıda
yerləşən rayonlara köçdükdə proses əksinə gedir. Deməli, orqanizmlərin
reaksiya normaları daxilində xarici mühit amillərinin dəyişkənliklərinə
qarşı
reaksiya
göstərmələri
təkamül
prosesində
qazandıqları
uyğunlaşmadır.
Modifikasiya orqanizmlərin genotipi dairəsində baş verən fenotipik
dəyişkənlikdir. Bu dəyişkənliklər genotipə toxunmur, buna görə də irsən
nəslə keçmir. Lakin xarici mühitin amillərinə qarşı bu cür dəyişilmələr
genotiplə idarə olunur.
İlk dəfə İohansen 1911-ci ildə genetikaya fenotip və genotip
anlayışını daxil etmişdir. Fenotipik və genotipik dəyişkənliyi başa düşmək
üçün İohansenin “təmiz xətlər” nəzəriyyəsi ilə tanış olaq.
Təmiz xətlər nəzəriyyəsi. Orqanizm və mühit problemi İohansenə
qədər dəqiqləşdirilməmişdir. İohansenin paxla bitkisi populyasiyası
üzərində apardığı tədqiqatı genotiplə fenotipin qarşılıqlı əlaqə və
münasibətlərini aydınlaşdırmağa imkan verdi. Onun öz tədqiqatından
çıxardığı nəticələr digər tərəfdən də praktika və seleksiya işlərində böyük
əhəmiyyət kəsb etdi.
Paxla bitkisi populyasiyasından 6 il ərzində yaradılan iki xətt üzrə
~ 148 ~
aparılmış təcrübələrin nəticələri aşağıdakı cədvəldə göstərilir.
Cədvəl 9
Təmiz xətlə üzrə aparılan seçmənin nəticələri toxumların çəkisi
qramın yüzdə biri-sq ilə göstərilir.
Seçmə
aparılan
illər
Toxumları iri olan xətt
Toxumları xırda olan xətt
Xırda toxumlar
İri toxumlar
Xırda toxumlar
İri toxumlar
Ana
xəttin
toxumları
əsil
əsil
Ana xəttin
toxumları
Ana xəttin
toxumları
nəsil nəsil
Ana xəttin
toxumları
1902
60
3,2
4,9
70
30
5,8
4,8
40
1905
55
75,2
70,9
80
25
40,2
41,0
42
1904
50
54,6
55,9
87
31
31,4
32,6
43
1905
43
63,6
63,6
73
27
38,3
39,2
39
1906
46
4,4
3,0
84
30
7,9
9,9
46
1907
45
9,1
7,7
81
24
7,4
7,0
47
1902-1907
51,7
6,7
6,2
79,2
27,8
6,8
7,4
42,8
Cədvəldə iki müxtəlif xətt üzrə aparılan seçmənin nəticələri
göstərilir. Bunlardan orta çəkisi 0,66 qr olan iri toxumlu xətt, o biri isə orta
çəkisi 0,37 qr olan xırda toxumlu xətdir. İohansen 6 il ərzində hər iki
xətdən həm iri həm də xırda toxumları götürüb ayrılıqda əkmişdir. Hər iki
xətdən alınan nəsillərin orta çəkiləri dəyişilməmişdir. 6 il aparılan seçmə
nəticəsində iri toxumlu xəttin iri toxumlarının orta çəkisi 66,7 sq, xırda
toxumların isə 66,2 sq olmuşdur. Xırda toxumlu xəttin də iri və xırda
xətlərində beşillik seçmə eyni effekt vermişdir, yəni ardıcıllıqla 36,8 və
37,4 sq olmuşdur. Lakin populyasiyada seçmə nəticə verir, çünki ona daxil
olan fərdlər genetik cəhətdən eyni olmur. Buna görə də populyasiyada baş
verən homoziqot biotiplər üzrə seçmə apardıqda müəyyən vaxtdan sonra
saf xətlər alınır, yəni seçmə öz həddinə çatmış olur.
Kəmiyyət əlamətlərinin dəyişməsinin qanunauyğunluqları
Fenotip dəyişkənliyinin hər hansı bir forması irsən keçməsə də,
orqanizmin əlamətləri və xüsusiyyətlərinin müəyyən mühüt şəratində
formalaşması genlərin ciddi nəzarətində olur. Belə dəyişkənliklər əlamətin
reaksiya norması hüdudlarından kənara çıxmır. Hər hansı bir növ üçün
əlamətin reaksiya norması filogenezdə, yəni növün əmələ gəlməsi
prosesində formalaşmışdır və yaşayış şəraitinə tam uyğun gəldiyi üçün
uyğunlaşdırıcı xassələrə malikdir. Orqanizm özünün ontogenezində ətraf
mühüt amillərinin kompleks təsirinə məruz qalır və bu, onun
dəyişilməsində öz əksini tapır. Modifikasiya dəyişkənliyi təbiətdə çox
~ 149 ~
geniş yayılmışdır. Qidalanma şəraitindən asılı olaraq heyvanların südündə
yağın miqdarının və onların çəkisinin dəyişilməsi, havada oksigenin
parsial təzyiqindən asılı olaraq qanda eritrositlərin miqdarının dəyişilməsi
modifikasiyadır. Gentik eyni olan bir yumurta (monoziqot) əkizləri və
vegetativ üsulla çoxaldılan eyni bir bitkinin nəsilləri müxtəlif mühüt
şəraitinə düşdükdə fərqli fenotiplər verir.
Genotipin tam nəzarətində olan hər hansı bir əlamətin mühüt şəraitinə
uyğun fasiləsiz modifikasiya əmələ gətirmə xüsusiyyəti vardır. Nəticədə
belə modifikasiyaların hər biri ayrıca variant olmaqla variasiya sırasını
əmələ gətirir. Hər bir variantın variasiya sırasında rastgəlmə tezliyi
müxtəlifdir. Eyni genotipə malik orqanizmlərə həyatın ilk anından
ömrünün sonuna qədər mühütün müxtəlif amilləri eyni dərəcədə təsir
etmir. Bir ağacdan götürülmüş yarpaqların ölçüləri çox geniş miqyasda
dəyişiy. Yarpaqların genotipinin eyni olmasına baxmayaraq onlar müxtəlif
inkişaf şəraitində fərqli fenotiplər əmələ gətirir. Əgər bu yarpaqları
əlamətin artma və ya azalma ardıcıllığına uyğun düzsək, alınan variasiya
üzrə əlamətin dəyişməsi reaksiya normasından kənara çıxmır. Variasiya
sırasını əmələ gətirən variant əlamətin tək ifadəsidirsə, variantlar çoxluğu
hesabına formalaşan variasiya sırası reaksiya norması daxilində əlamətin
dəyişmə dərəcəsini göstərir.
Variasiya sırasını yalnız kəmiyyət əlamətlərinə görə qurmaq olar.
Variasiya sırasına daxil olan hər bir variantın rastgəlmə tezliyi mühüt
amillərinin kompleks təsirinin intensivliyindən asılıdır. Variasiya sırasında
variantların yerləşmə ardıcıllığının təhlili göstərir ki, bu sırada kəmiyyət
əlamətinin ən çox orta variantlarına rast gəlinir. Variasiya sırasının
başlanğıcında və sonunda və ya kəmiyyət əlamətlərinin reaksiya norması
hüdudlarında yerləşən variantların rastgəlmə tezliyi (minimum və
maksimum) çox aşağı olur. Çox geniş spektrdə dəyişilən əlamətlər, bir
qayda olaraq, poligen irsiyyətlə idarə olunan kəmiyyət əlamətləridir
(boyun uzunluğu, dərinin piqmentləşmə dərəcəsi, bədən kütləsi).
Orqanizmlərin digər əlamətləri, məsələn, gözün rəngi, qan qrupu kimi
əlamətlər olduqca dar reaksiya normasına malikdir. Beləliklə, əlamət
reaksiya norması hüdudlarında onun orta göstəricisindən nə qədər çox
uzaqlaşırsa, bu variantların rastgəlmə tezliyi bir o qədər azdır.
Çoxsinifli variasiya sırası qurmaq daha vacibdir. Bunu üçün bütün sıra
sərbəst olaraq siniflərə bölünür. Bizim misalda variasiya sırasının (71 .. 97
mm) 27 variantı vardır. Həmin variantları 9 sinfə bölmək olar. Sinfin
qiyməti aşağıdakı kimi tapılır: son (kənar) variantların fərqini siniflərin
sayına bölürlər, alınan qiymət siniflər arasındakı fərq göstəricisi olur.
~ 150 ~
Beləliklə, 97-71/9=29 yəni, sinfin qiyməti 3-ə bərabərdir. Buna görə də
çoxsinifli variasiya sırasının aşağıdakı hüdudları olacaqdır:
Siniflər
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
71-73
74-76
77-79
80-82
83-85
85-88
89-91
92-94
95-97
Bundan sonra siniflərin orta qiyməti tapılır: birinci sinif üçün
71+73/2=72; ikinci sinif üçün 74+76/2=75 və s.
Siniflərin orta qiymətini onların artım qaydasında yazaraq çoxsinifli
variasiya sırası alırıq: 72, 75, 78, 81, 84, 87, 90, 93 və 96 mm. Burada
siniflərin orta qiymətləri ayrı-ayrı variantların rolunu oynayır.
Siniflərin orta
qiyməti (X)
mm
72
75
78
81
84
87
90
93
96
Siniflərin rastgəlmə
tezliyi (f)
2
4
6
8
11
9
6
3
1
Bundan sonra hər bir sinfin rastgəlmə tezliyi təyin edilir, yəni həmin
sinifdə fərdlərin sayı hesablanır. Həmin məqsədlə yuxarıdakı cədvəl tərtib
edilir:
Cədvəldən göründüyü kimi, daha tez-tez təsadüf edilən kəmiyyyət
beşinci sinfin orta qiymətidir (84). O, modal sinif yaxud moda adlanır.
Variasiya sırası tədqiq olunarkən hələ keçən əsrin əvvəllərində Qallton
tərəfindən qoyulmuş biometriya metodlarından istifadə olunur. Bu zaman
variantlar qruplaşdırılaraq ayrı-ayrı siniflərə ayrılır, hər bir sinfin orta
qiyməti və variantların qruplaşdırıldığı siniflərin rastgəlmə tezliyi
müəyyən edilir. Çoxsinifli variasiya sırası qurmaq daha əlverişlidir. Bunun
hesabına ayrı-ayrı variantların və onların siniflərinin rastgəlmə tezliyini
daha dəqiq müəyyən etmək olur. Variasiya sırasında variantların ən çox
toplandığı sinif tədqiq olunan kəmiyyət əlamətinin daha tez-tez təsadüf
edildiyi qrupdur. Bu, variasiya sırasının modal sinfi və ya kəmiyyət
əlaməti üçün moda adlanır (MO). Biz yuxarıda bu barədə məlumat verdik.
Hər bir sinif üzrə əlamətin orta qiyməti belə hesablanır:
x =
x
i
2
Burada x - əlamətin hər bir sinif üzrə orta qiyməti;
x
i
– hər bir
sinfə daxil olan variantların göstəricilərin minimum və maksimum
~ 151 ~
qiymətlərin cəmidir.Variasiya sırasının əsas göstəricilərinə orta ədədi
kəmiyyət, orta kvadratik meyl və orta ədədi kəmiyyətin xətası və ya ondan
kənaraçıxma aid dir.
Orta ədədi kəmiyyət öyrənilən bütün fərdlərdə əlamətin
modifikasiya dəyişkənliyinin əsas göstəricisi olub M və ya X ilə işarə
edilir. Orta ədədi kəmiyyət (M) aşağıdakı düsturla hesablanır:
M =
(x
f)
N
burada,
(x
f) – hər bir sinfin orta qiymətinin onun variantlarının
rastgəlmə tezliyinə hasilinin cəbri cəmi, n – variasiya sırasına daxil olan
variantların ümumi sayıdır.
Orta ədədi kəmiyyətin qiyməti bir qayda olaraq variasiya sırasındakı
modal sinfin qiymətinə çox yaxın olur. Orta kvadratik meyl əlamətin
dəyişilmə dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. Orta
kvadratik meylin hesablanması üçün hər bir sinif üzrə orta ədədi
kəmiyyətdən (M) kənaraçıxma ayrıca hesablanır:
a = x – M
burada a – M-dən hər sinif üzrə kənaraçıxma, x - əlamətin hər bir sinif
üzrə orta qiyməti, M – orta ədədi kəmiyyətdir. Orta kvadratik meyl (G)
aşağıdakı düsturla hesablanır:
1
2
n
M
x
G
burada ∑ (x - M) – hər bir sinfin əlamətin orta qiymətinin orta ədədi
kəmiyyətdən meylinin cəbri cəmi, n – variantların ümumi sayıdır.
Variasiya sırasının qrafiki ifadəsi variasiya əyrisi adlanır. Variasiya
sırasını, eləcə də əyrisini təhlil edərkən əlamətlərin dəyişkənliyinin
müqayisəsi üçün variasiya əmsalından (V) istifadə olunur. Variasiya və ya
dəyişkənlik əmsalı orta kvadratik meylin (G) orta ədədi kəmiyyətə (M)
faizlə nisbətini ifadı edir:
%
100
M
G
V
Variasiya sırasında öz əksini tapmış hər hansı bir əlamətin
dəyişkənlik əmsalının üç variasiya hüdudu ayırd edilir. Birinci, aşağı hədd
0-10 %, ikinci orta hədd 11-20 % qiymətə malikdir. Variasiya əmsalının
üçüncü, yüksək həddi əlamətin dəyişilmə dərəcəsi 20 %-dən çox hallar
üçün qeyd edilir.
Variasiya sırası qrafiki qayda da təsvir edilə bilər. Bunu üçün yuxarıdakı
cədvəldə verilmiş rəqəmlərdən istifadə edərək absis oxu (a), üzərində
siniflərin orta qiymətlərini (X), ordinat oxu (o) üzərində isə onların
~ 152 ~
rastgəlmə tezliklərini (f) yazırlar. Sonra bütün nöqtələri xətlərlə birləşdirib
variasiya əyrisini, yəni variasiya sırasının qrafiki təsvirini alırlar.
Qrafikin tağvari olması göstərir ki, variantların rastgəlmə tezliyi
variasiya sırasında müxtəlifdir, sıranın ortasındakı variasiyalara çox
kənardakı variasiyalara isə az təsadüf edilir.
Mutasiya
Mutasiya qəflətən və sıçrayışla baş verən, irsən keçən dəyişkənliyə
deyilir. Bu cür dəyişkənlik orqanizmin fərdi həyatının bütün
mərhələlərində: qametlərdə, ziqotda, yetkinlik və qocalıq dövrlərində də
baş verə bilir. Mutasiya orqanizmin istər somatik, istərsə də cinsiyyət
hüceyrələrində əmələ gəlir. Mutasiya terminini ilk dəfə biologiyaya daxil
edən Quqo-de Friz olmuşdursa, lakin bu haqda olan anlayışa ondan da
əvvəlki alimlərin əsərlərində rast gəlirik. Hələ Ç. Darvin “Heyvanların və
bitkilərin əhlilləşdirilməsində dəyişilməsi” adlı əsərində bu cür
gözlənilmədən, qəflətən baş verən irsi və xırda dəyişilmələr haqqında
yazırdı. Darvin bədəni uzun, ayaqları qısa “ankon” qoyunları, tükləri incə
və uzun “moşan” qoyunları haqqında məlumat verir və bu cür
dəyişilmələri “sport” və ya tək-tək baş verən dəyişkənlik adlandırırdı.
Quqo-de Friz 1880-ci ildən başlayaraq təcrübə apardığı Enotera
Lamarkiana (Oenothera Lamarckiana) adlanan bitkilərin içərisində
mutasiya baş vermiş formalar müşahidə etdi. Bəzi bitkilər öz əlamətləri ilə
enotera növündən elə kəskin fərqlənmişdilər ki, hətta de-Friz onları yeni
növ də adlandırmışdı.
Quqo-de Friz mutasiya nəzəriyyəsini aşağıdakı qaydada vermişdir:
1.
Mutasiya qəflətən baş verir.
2.
Təzə formalar sabit olur.
3.
Mutasiya keyfiyyət dəyişkənliyidir.
4.
Mutasiya xeyirli və zərərli ola bilər.
5.
Mutasiyanın üzə çıxması öyrənilən orqanizmlərin seçilən
fərdlərinin sayından asılıdır.
6.
Bu və ya digər mutasiya təkrar üzı çıxa bilər.
Mutasiyanın təsnifatı. Mutasiyalar mikroorqanizmlərdən başlayaraq
insanlara qədər bütün canlılarda baş verən hadisədir. Mutasiyalar
orqanizmlərin bütün daxili və xarici orqanlarında, morfoloji əlamətlərində,
fizioloji funksiyalarında baş verir. Mutasiyalar bir sıra xüsusiyyətlərə görə
təsnif olunur:
~ 153 ~
I. Genotipin dəyişilmə xüsusiyyətinə görə mutasiyaların təsnifatı
Xromosomların sayı və strukturunda və ya bir sıra əsas hüceyrə
orqanoidlərində baş verən dəyişikliklər mutasiyalara səbəb olur. Genotipə
görə mutasiyaların təsnifatı:
Gen və ya nöqtəvi mutasiyalar: xromosomlarda sitoloji
görünməyən dəyişikliklərdir.
Xromosom mutasiyaları: xromosomdaxili və xromosomlararası
dəyişilmələr.
Genom mutasiyaları: xromosom sayının dəyişilməsi.
Sitoplazmatik mutasiyalar: plazmogenlərin dəyişilməsi.
II. Fenotipin dəyişilməsinin xarakterinə görə:
1.
Letal; 4. Fizioloji;
2.
Morfoloji; 5. Davranış;
3.
Biokimyəvi; 6. Yalnız elektroforezdə üzə çıxan
mutasiyalar.
III. Heteroziqotta üzə çıxmasına görə:
1.
Dominant;
2.
Resessiv.
IV. İnduksiya üsuluna görə:
1.
Spontan;
2.
İnduksion;
V. Mutasiyalar həmçinin düzünə və əksinə olur.
VI. İrsi imkanlara görə:
1.
Generativ
(cinsi
hüceyrələrin
inkişafının
istənilən
mərhələsində üzə çıxa bilər)
2.
Somatik (somatik hüceyrələrdə üzə çıxır).
Bizim üçün daha əhəmiyyətli genotipə təsir edən muyasiyalardır.
Onları daha geniş nəzərdən keçirək.
Nöqtəvi (gen) mutasiyaları
Valideynlərdən nəsillərə irsi informasiyalar genlər vasitəsilə ötürülür.
Orqanizmlərin bütün morfoloji əlamətləri fizioloji xassələri, maddələr
mübadiləsi tipi genlər vasitəsilə nəslə keçir. Genlərin qurluşunda bir
mutasiya baş verdikdə onların idarə etdikləri əlamət və xassələr də
dəyişilir.
Genə ümumi şəkildə baxılsa, irsiyyətin vahidi yəni ən kiçik irsiyyət
maddəsi hesab olunduğundan onların ayrı-ayrı sahələrində baş verən
mutasiyalar nöqtəvi mutasiya adlanır.
~ 154 ~
Nöqtəvi mutasiyalar - əsasən resessiv istiqamətdə gedir, yəni
dominant genlər mutasiyaya uğrayaraq resessiv hala keçir. Bəzi hallarda
dominant mutasiyalar da meydana çıxır. Ümumiyyətlə mutasiyaya
uğramazdan əvvəl genlərin vəziyyətini, başlanğıc vəziyyətini “vəhşi tip”
termini ilə ifadə edirlər. “Vəhşi tip” adlanan başlanğıc geni genetik
ədəbiyytada müsbət (+) ilə, həmin genin mutasiya vəziyyətini isə qəbul
olunmuş hərfin kiçiyi ilə işarə edirlər. Başlanğıc genlə onun mutasiyaya
uğramış halı allellik təşkil edir və homoloji xromosomların uyğun
sahələrində - lokuslarında yerləşmiş olur. Məs., Drosophila melanoqaster
milçəyinin təbiətdə yaşayan fərdlərinin gözləri qıırmızıdır. Gözün bu rəngi
vəhşi tip (və ya normal) hesab olunur. Bu genin mutasiyaya uğraması
nəticəsində ağgözlülük meydana gəlmişdir. Bu gen latın əlifbası əsasında
w ilə işarə olunur. Bu hərifi də ingiliscə white ağ sözündən götürmüşlər.
Ağgözlülük geni w ilə işarə edildikdə qırmızıgözlülük də (normal) w
+
işarəsi ilə qeyd olunur.
Nöqtəvi və ya gen mutasiyası DNT molekulu quruluşunun müəyyən
genə uyğun gələn hissəsində nukleotid səviyyəsində baş verən
dəyişkənlikdir.
Nöqtəvi mutasiyada DNT molekulunun müəyyən sahələrində ayrı-
ayrı nukleotidlərin düşməsi, əlavə olunması və ya əvəz olunması ilə baş
verir. Bu zaman m-RNT-si sintez olunarkən irsi informasiyaların kod
tərkibi dəyişilir. Bu da öz növbəsində hüceyrədə sintez olunan zülalın
qurluşundan, amin turşularının tərkibinin və ya ardıcıllılığının
dəyişilməsinə səbəb olur.
Mutasiya nəticəsində zülal molekulunun tərkibinin dəyişməsi neytral
xarakterli zülalların əmələ gəlməsinə (məs., müxtəlif növ heyvanlarda
insulin), zülal molekulunun funksiyasının zəif dəyişilməsinə (insanda
müxtəlif tipli hemoqlobin molekulunda olduğu kimi) və zülalın
funksiyasının itməsinə səbəb olur. Əgər zülal ferment funksiyasını yerinə
yetirirsə, onun dəyişilməsi orqanizmin bütün funksiyasını pozur, həmin
orqanizm ya məhv olur və ya həyatilik qabiliyyəti çox aşağı düşür.
Mutasiya nəticəsində DNT-də baş verən dəyişkənlik zülalın neytral
hissəsinə təsir edirsə, o gözlə görünmür. Mutasiya zülalın funksiyasında
zəif dəyişkənliyə səbəb olursa, o, orqanizmin mirfoloji əlamətlərində və
fizioloji xüsusiyytələrində çox da böyük olmayan dəyişkənliklər əmələ
gətirir.
Axırıncı letal mutasilar zamanı canlı ya məhv olur və ya böyük
nöqsanlarla dünyaya gəlir. Belə mutasiyalar heteroziqot halda yaşayırlarsa
da homoziqot halda tam letal olur.
~ 155 ~
Nöqtəvi mutasiyalar dominant qeyri-tam dominant və resessiv ola
bilər. Ən çox resessiv mutasiyalara rast gəlinir. Neytral mutasiyal şəraitdən
asılı olaraq xeyirli və ziyanlı ola bilər. Bəzən təbii şəraitdə ziyanlı hesab
olunan mutasiyalar ev şəraitində saxlanılan heyvanlar üçün təsərrüfatca
xeyirli ola bilər. Belə mutasiyalara malik heyvanlar üçün müvafiq şərait
yaratmaqla həmin mutasiyaların orqanizm üçün zərərli təsirini aradan
çıxarırlar.
Letal mutasiyalara bütün bitki və heyvanlarda rast gəlinir.
Bəzən bir gendə baş verən mutasiya orqanizmin yalnız bir əlamətinə
deyil, başqa əlamətlərinə də toxunur. Yuxarıdakı fəsillərdə genlərin
pleyotrop təsirindən danışarkən bu haqda qeyd etmişdik. Məs., drozofildə
mutasiya nəticəsində rudiment qanadların meydana çıxmasına səbəb olan
vg (vegestigial) gen eyni zamanda milçəyin həyatiliyinə, döllüyünə və
qılçıqların inkişafına da təsir göstərir.
Dostları ilə paylaş: |