Düzünə və geri dönən mutasiyalar. Genlərin mutasiyasında əsasən
iki istiqamət müşahidə olunur. Təbii normal halda olan gen (vəhşi tip)
mutasiyaya uğrayaraq resessiv hala keçərsə, buna düzünə mutasiya deyilir.
Əksinə, resessiv gen yenidən dominant halına qayıdarsa, buna geri dönən
mutasiya deyilir. Bunları belə ifadə etmək olar, düzünə mutasiya: A→a;
geri dönən mutasiya: a→A.
Vəhşi tipdən yeni vəziyyətə keçən gen mutasiyaları düzünə mutant
vəziyyətdən – vəhşi tipə isə - əksinə mutasiyalar adlandırırlar. Əksinə
mutantlanmış proses isə - gen reversiyası adlanır. Düzünə mutasiyalar çox
vaxt resessiv, əksinə mutasiyalar – dominant xarakter daşıyır. Başlanğıc
gen yeni vəziyyətdə və ya əksinə aralıq pillələrinin iştirakı olmadan
mutantlaşır. Müxtəlif genlər üçün düzünə mutasiyaların yaranma tezliyi
müxtəlif olur. Orta hesabla 1000000 və ya 1 mln. gendən 1-5-ə qədər
mutasiyaya uğrayır, yəni mutasiya – çox təsadüfi hadisədir. Lakin bitki,
heyvan və insan popilyasiyasında müxtəlif mutant genlərinə rast gəlmə
tezliyinin cəmlənmiş qeydiyyatı zamanı bu rəqəm kəskin artmışdır. Belə
ki, xüsusi hesablamalar göstərir ki, insanın hər bir qameti həyat
fəaliyyətini aşağı salan 5-6 resessiv mutant gen daşıyır. Eyni mutasiyalar
müxtəlif vaxtlarda üzə çıxa bilər. Bu da onu sübut edir ki, genlər eyni bir
istiqamətdə dəfələrlə mutasiyaya uğraya bilər.
Bəzi hallarda vəhşi tipə qayıdış geni əksinə mutasiyası kimi yox,
digər genin mutasiyasına oxşayır. Digər resessiv genlərin qarşılıqlı təsiri
nəticəsində vəhşi fenotipə səbəb olan genlər, supressor, belə tip qarşılıqlı
təsiri isə - supressiya adlanır.
Allellər çoxluğu. Biz yuxarıdakı mövzularda allel çoxluğu ilə tanış
~ 156 ~
olmuşduq. Allel dedikdə homoloji xromosomların uyğun lokuslarında
qarşı-qarşıya yerləşmiş dominant və resessiv genlər başa düşülür. Məs., A-
a; B-b; C-c və s. və i. a. Burada hər genin bir alleli olduğu göstərilir.
Allelərin genetikası öyrənildikdə məlum olmuşdur ki, bəzən bir dominant
və ya resessiv allel müxtəlif dərəcədə mutasiyaya tutula bilər. A, A
1
, A
2,
A
3,
A
4
və i. a. Həmçinin a alleli də bir neçə dərəcədə dəyişilərək; a, a
1
, a
2,
a
3,
a
4,
a
5
və i. a. kimi hallara düşə bilər. Bu qayda üzrə hər genin bir deyil, bir
neçə, hətta daha çox alleli ola bilər. Buna allellər çoxluğu deyilir. Bu
allelləri sıra ilə yazdıqda allellər seriyası alınır. Bu seriyalara görə
genotipcə müxtəlif orqanizmlər meydana çıxa bilər. aa
1,
a
2
a
3
, a
4
a
5
və i. a.
Allellər seriyasının üzvləri bir-birinin üzərində dominant olur. a>
a
1
> a
2
> a
3
və s. Allellər çoxluğu drozofil milçəyində çox yaxşı
öyrənilmişdir. Drozofilin X-xromosomunun sol ucunda gözlərinin vəhşi
rəngini – qırmızılığı təmin edən dominant gen w
+
düzünə mutasiya
nəticəsində resessiv genə çevrilir və bunun təsirindən gözlərin rəngi ağ
olur. Qırmızıgöz alleli w
+
ilə ağ göz alleli w arasında (w
+
→w) 11-ə qədər
müxtəlif allellər seriyası meydana gəlmişdir.
Drozofilin gözlərinin rəngi qırmızı, fil sümüyü, ərik, eozin, qan və i.
a. rənglərdə olan allelləri öyrənilmişdir. Dominanat gen resessivə doğru
gedən və allellər seriyasının bütün seriyaları üzrə dominant olur: Ww,
Ww
a
, Ww
ch
və i. a.
Maraqlıdır ki, drozofildə W geninin allellərinin hamısı eyni orqanın
genotipik əlamətində, yəni gözün rəngində müşahidə olunur. Eyni gen
müxtəlif səviyyədə mutasiyaya tutulması sayəsində allellər çoxluğu
meydana çıxır. Lakin bir əlamətin müxtəlif səviyyədə təzahür etməsi hələ
allellər seriyasından olub-olmaması üçün bir göstərici hesab edilə bilməz.
Bu hallarda yaxşı kriteriya allellər seriyasının üzvləri arasında
heteroziqotların çarpazlaşmasından alınan F
2
-də parçalanma qanunu
əsasında fenotipin müəyyən olunmuş nisbətlərdə (3:1) meydana çıxması
ola bilər.
Allellər çoxluğuna həmçinin adadovşanlarının tük örtüyünün
müxtəlif rəngdə olmalarını göstərmək olar. Bu dovşanlar arasında
tamamilə rəngsiz – ağ-albinos formalar meydana çıxmışdır. Bundan başqa
qulaqları, quyruğu, ayaqları və burnu qara bədəninin başqa hissələri ağ
olan himalay dovşanı da məlumdur. Bədənini örtən tüklərin hamısı
bütövlükdə bir rəngdə olan adadovşanı da vardır.
Əgər bədəni eyni rəngdə olan adadovşanını CC genləri ilə işarə
etsək, albinosu (C
a
C
a
) və himalay dovşanlarını (C
h
C
h
) həmin genlərin
allelləri kimi işarə etməliyik. Lakin bunların allellər seriyası üzvlərindən
~ 157 ~
olmalarını sübut etmək üçün bir-birini çarpazlaşdırma aparmaq lazım gəlir.
Bədəni eyni rəngdə olan CC himalay adadovşanı 2C
h
C
h
ilə
çarpazlaşdırdıqda ikinci nəsildə üç pay bədəni eyni rəngdə CC; 2CC
h
və
bir pay da himalay adadovşanı C
h
C
h
alarıq. Eyniliklə himalay
adadovşanını albinos dovşanla çarpazlaşdırdıqda ikinci nəsildə üç pay
himalay və bir pay da albinos fenotipli adadovşanları alınacaqdır. Deməli,
bütövlükdə eyni rəngdə adadovşanı himalay rənglilik və albinosluq
üzərində dominant olur. Bu seriyada öyrənilən üç əlamətin allellər
seriyasından olmaları aydın göründü. Bunları allellər seriyası halında
yazsaq belə bir şəkil alınır: CC>C
h
C
a
>C
a
C
a
.
Allellər çoxluğuna aid misallar az deyildir. İnsanın qan qruplarında
allellər çoxluğu haidsəsi müşahidə edilmişdir. Bu haqda insanın genetikası
fəslində ayrıca izahat veriləcək.
Spontan mutasiyaların tezliyi. Təbiətdə və ya kənd təsərrüfatında
istər heyvanların və istərsə də bitkilərin arasında təbii olaraq mutasiyalar
baş verir. Lakin ilk baxışda bizə elə gəlir ki, bu mutasiyalar çox seyrək və
müxtəlif istiqamətlərdə meydana gəlir.
Ümumi halda desək, mutasiyalar seyrək və istiqamətsiz baş verən irsi
dəyişilmədir. Lakin konkret olaraq ayrı-ayrı genləri götürsək, görəcəyik
bütün günlər eyni tezlikdə mutasiyaya uğramır. Mutasiyalar müxtəlif
istiqamətdə baş verir. Lakin akademik N. İ. Vavilov göstərmişdir ki, eyni
fəsilələrə eyni cinsə mənsub növlərdə mutasiyalar bir-birinə oxşayır. Eyni
cinsə mənsub növlərin birində bir mutasiya baş vermişsə, bu cür
mutasiyanı həmin cinsin başqa növlərində də gözləmək olar. Akademik N.
İ. Vavilov bu məsələni özünün homoloji sıralar qanununda şərh etmişdir.
Genlərin hamısında mutabillik qabiliyyəti eyni olmur. Drozofil
milçəyinin X-xromosomunda yerləşən genlərin mutabillilik tezliyi hər
nəsildə 0,15% ikinci xromosomdakı genlər 0,5%, ümumiyyətlə genomda
1,2% qametdə letal mutasiya baş verir.
Mutasiyaların sıxlığını öyrənməyin həm nəzəri, həm də seleksiya
işlərində çox böyük praktiki əhəmiyyəti vardır.
Genlər nə qədər davamlı olsalar da, yenə müxtəlif daxili və xarici
amillərin təsiri altında mutasiyaya uğrayır. Mutasiya təsəvvür ediləcək
dərəcədə də seyrək baş verən hadisə deyildir. Ali bitkilərin, heyvanların və
insanın genomunda yüz minlərlə və daha artıq gen olur. Onların əmələ
gətirdikləri milyonlarla qamet içərisində müxtəlif mutasiyalı genlər az
olmur. Lakin təbii şəraitdə bu mutasiyalar təbii seçmə tərəfindən ya
tutulub saxlanılır, ya da çıxdaş edilir. Bir sözlə, mutasiyaların növ üçün
faydalı və zərərli olmasını təbii seçmə müəyyən edir. Hətta təbii seçmə
~ 158 ~
bəzən letal xarakterli mutasiyaların da heteroziqot halında saxlanılmasına
yol verir.
Ayrı-ayrı spontan mutasiyaların tezliyi bir nəsildə müəyyən
mutasiyalar daşıyan qametlərin ümumi qametlərə nisbəti ilə müəyyənləşir.
Bir sıra bitkilərdə, heyvanlarda və mikroorqanizmlərdə mutasiyaların
tezliyi çox yaxın olub, orta hesabla 10
-5
-10
-7
-r, yəni hər 100 000 və
10 000 000 gendən biri yeni baş vermiş mutasiya daşıyır. Müxtəlif
genlərin mutasiya tezliyi eyni olmur. Bəzi bitkilərin labil genlərdə
mutasiya tezliyi 10
-2
-yə çatır.
Ali orqanizmlərin genotipində genlərin miqdarı on minlərlə olduğunu
nəzərə alsaq, onda bir nəsildə mutasiyanın baş vermə sıxlığı xeyli arta
bilir. Baş vermiş mutasiyaların çox cüzi bir hissəsi faydalı ola bilir. Belə
təsəvvür edək ki, baş verən mutasiyalardan milyarddan biri faydalıdır.
Əgər lokusların miqdarını 10 000 (ali orqanizmlərdə bu daha çoxdur)
qəbul etsək, və bir nəsildə növün fərdlərinin miqdarı 100 mln. olarsa (may
böcəyində 1 km
2
sahədə fərdlərin sayı 1 mln.-a çatır) və hər fərd ömrü
boyu 1000 qamet hazırlayırsa, (insan tərəfindən hazırlanan
spermatozoidlərin miqdarı 10
8
, yumurtahüceyrələri 400-ə çatır). Belə
populyasiyada hər nəsildə bütün lokuslar üzrə 10 mlrd. mutasiya gözlənilir
ki, bu da 10 000 faydalı ola bilər. Əgər növün mövcud olduğu müddətdə
on minlərlə nəsil verdiyini nəzərə alsaq, onda növün bütün ömrü boyu
onun fərdlərində on milyona qədər faydalı mutasiyalar baş verə bilər ki,
onlar da təbii seçmə tərəfindən saxlanılır. Belə faydalı mutasiyalar növün
yaşadığı mühitə daha yaxşı uyğunlaşmasına və ya mütəşəkkillik
səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb ola bilir.
Xromosom mutasiyaları
Məlum olduğu kimi xromosomlarda öz sabitliyini və möhkəmliyini
saxlamaq qabiliyyəti vardır. Lakin buna baxmayaraq onlarda da bir sıra
dəyişkənliklər baş verə bilir. Xromosomlar ya təbii olaraq (spontan) və ya
süni yolla bir sıra amillərin (rentgen şüaları, kimyəvi maddələr) təsiri
altında bir və ya bir neçə yerindən qırılır. Başqa sözlə desək,
xromosomlarda fraqmentasiya baş verir. Xromosom qırılaraq iki
fraqmentə ayrıldıqda (əgər qırılma düz sentromerin üstündən keçmirsə)
fraqmentlərdən birinə sentromer düşür, o biri isi sentromersiz qalır.
Sentromeri olan fraqmentə sentrik fraqmet, sentromeri olmayan fraqmentə
isə asentrik fraqment deyilir. Hüceyrələr mitoz yolu ilə bölünəndə asentrik
fraqment sentromeri olmadığından normal xromosomlar kimi qütblərə
~ 159 ~
çəkilmir, həmin hüceyrədə qalır və get-gedə əriyir. Lakin sentromeri olan
fraqment adi xromosomlar kimi hüceyrənin bölünməsində iştirak edib qız
hüceyrələrə keçir. Aberrasiya baş verən xromosomlarla normal
xromosomlar arasında meyoz prosesində konyuqasiya gedərkən müxtəlif
strukturlu xromosomlara malik qametlər meydana gəlir.
Xromosom mutasiyaları xromosomdaxili və xromosomarası
mutasiyalara bölünür.
Xromosomdaxili mutasiyalara: xromosom çatışmazlığı (delisiya,
defişşens), xromosom sahələrinin ikiləşməsi (duplikasiya), xromosomların
ayrı-ayrı sahələrinin 180
o
çevrilməsi nəticəsində genlərin bir xətt boyunca
düzülməsi (inversiya) aiddir.
Xromosomlararası dəyişilmələrə isə translokasiyalar aiddir.
Çatışmazlıq. Xromosomun üç hissəsinin qırılıb itməsinə defişens
deyilir. Məs., xromosomun üzərində genləri tutulduqları mövqelərinə görə
ardıcıl olaraq ya hərflə (A B C D E ...), yaxud da daha əyani olmaq üçün
rəqəmlərlə yerləşdirək: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10. Əgər xromosomun uclarında
bu və ya başqa bir gen, yaxud bir neçə gen bir yerdən qırılma nəticəsində
(10-cu gen) düşsə, onda xromosom belə şəkil alar: 1 2 3 4 5 6 7 8 9; Əgər
3 gen 8 9 10 düşsə, xromosom belə şəkil alar: 1 2 3 4 5 6 7. Bu cür
çatışmazlıq defişens adlanır. Belə hadisə drozofilin X-xromosomunda baş
vermiş və normal qanad əvəzində kənarı kəsik qanadlar əmələ gəlmişdir.
Bu mutasiya Notch adlanır. Bu gen psevdodominant effekti göstərir.
Homoziqot halında drozofilə öldürücü (letal) təsir göstərir. Notch
mutasiyası olan milçəklər ancaq heteroziqot halında yaşaya bilir.
Lakin kiçik çatışmazlıqda çatışmazlıq resessiv xarakter daşıyır və
homoziqot halında milçəklər salamat qalır. Məs., drozofildə ağgözlülük
(w), sarı bədənlilik (y) əlamətlərinin Y-xromosomda allelləri olmur.
Çatışmazlığın ölçüsünü, yəni nə uzunluqda olmasını bilmək üçün
xromosomunda çatışmazlıq baş verən qarğıdalını normal qarğıdalı ilə
çarpazlaşdırırlar. Birinci nəsildə həmin çatışmazlığın təsiri altında resessiv
əlamətə malik fərdlər meydana gəlir. Bu hal dəyişilmiş xromosomda
normal allelin itdiyini göstərir.
Delesiya. Delesiya da çatışmazlıqdır. Lakin delesiyada xromosomlar
uclarından deyil, ortadan qırılıb düşür. Bu zaman xromosom bir yerdən
deyil iki yerdən qırılmış olur. Məs., başlanğıc xromosomu 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 genli (lokuslu) hesab etsək və 4-cü lokusun düşməsini nəzərə alsaq,
xromosom belə şəkil alar: 1 2 3 5 6 7 8 9 10. Əgər üç lokusun 4 5 8
düşdüyünü nəzərə alsaq, xromosomun quruluşu belə olar: 1 2 3 6 7 9 10.
Delesiya da böyük və kiçik ölçülərdə baş verə bilər.
~ 160 ~
Duplikasiya. Duplikasiya çatışmazlıq və delesiyanın əksinə bir
prosesdir. Duplikasiyada xromosomda müəyyəm lokus və ya bir neçə
lokus artmış olur, başqa sözlə, təkrarlanır. Drozofilin X-xromosomunda
Bar adlanan mutasiya məlumdur. Bu geni daşıyan milçəklərin gözləri
uzunsov və zolaqlı olur. Nəhəng xromosomlar üzərində aparılan sitoloji
tədqiqat göstərmişdir ki, Bar geni olan xromosom sahəsi iki dəfə artmış
olur. Hətta bəzən bu sahənin üç dəfə təkrar olunması müşahidə edilir.
Bununla əlaqədar olaraq gözləri Bar əlaməti də müxtəlif dərəcədə təzahür
edir.
Şəkil 51. Xromosom çatışmazlığı tipləri: 1 – bir ucun çatışmamazlığı – defişens;
2 – hər iki ucun çatışmamazlığı – defişens;
3 – xromosomdaxili şatışmamazlıq – delesiya.
İnversiya. İnversiya zamanı xromosom daxilində kiçik və ya böyük
sahələrin 180
0
çevrilməsi nəticəsində genlərin düzülmüş ardıcıllığı
dəyişilir. Əgər xromosomda normal qaydada müəyyən sahədə genlərin
düzülüşünü ABCDEF ilə göstərsək, inversiya zamanı ardıcıllıq dəyişilərək
ACBDEF ola bilər. İnversiyanın baş verməsi üçün xromosomda qırılma iki
nöqtədə getməlidir.
Xromosomda üç hissənin qırılmasından çevrilmə gedib, birləşmə baş
verə bilmir. Çünki xromosomun uc hissələri – telomer, qırılan hissə ilə
birləşmək qabiliyyətinə malik deyil. Əksinə qırılan hissələr yüksək
birləşmək xüsusiyyətinə malik olurlar. İnversiyalar əksərən resessiv letal
effektli olur. Ona görə də onlar homoziqot halda saxlanılmır və adətən
heteroziqot vəziyyətdə müşahidə olunur. Lakin letal effektə malik olmayan
inversiyalara da rast gəlinir.
İki tipdə inversiyalar mövcuddur – parasentrik və perisentrik
inversiyalar. Parasentrik inversiya zamanı xromosomda AB o CDEF (o –
~ 161 ~
sentrometri göstərir) genlərin yeri bir çiyin daxilində dəyişilməsi (AB
CEDF) baş verir.
Perisentrik inversiyada genlər yerini xromosomun bir çiynindən –
ABCD o EF digər çiyninə - ABE o DCF dəyişmiş olur.
Şəkil 52. İnversiya tipləri.
Homoziqot inversiyada krossinqover normal gedir, lakin heteroziqot
inversiyada krossinqoverin tam və ya müəyyən qədər qarşısını alır.
Heteroziqot inversiya iki çiyinli xromosomda baş verərsə, bu zaman
xromosomun inversiya baş vermiş çiynində krossinqoverin qarşısı alınır.
İnversiya təbii populyasiyalarda – heyvanlarda və bitkilərdə rast
gəlinir. Həmçinin ionlaşdırıcı şüaların və bir sıra müəyyən maddələrin
təsirindən eksperiment yolla da inversiya alınır.
Genetiklər belə hesab edirlər ki, növlərin divergensiyasında
inversiyanın böyük əhəmiyyəti vardır.
Növlərin təkamülündə inversiyanın müəyyən əhəmiyyəti vardır. Eyni
drozofil növünə mənsub olan iki irq arasında çarpazlaşmanın getməsinə
inversiyanı bir səbəb kimi göstərirlər. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, elə
buradan divergensiya başlaya bilər.
Translokasiya. Homoloji olmayan xromosomların müəyyən
hissələri ilə mübadilə etməsinə (yerdəyişmələrinə) translokasiya deyirlər.
Başlanğıc (homoloji olmayan) xromosomlarda genlərin yerləşməsini belə
təsəvvür etmək 1 2 3 4 5 6 və 7 8 9 10 11 12 translokasiyadan sonra belə
xromosomlar meydana gələ bilər: 1 2 3 10 11 12 və 7 8 9 4 5 6. Qeyri-
homoloji xromosoların hissələri ilə mübadilə etməsi sayəsində əmələ gələn
xromosomlardan genlərin əvvəlki yerləri dəyişmiş olur. Translokasiya
olunmuş xromosomlarda genlər ilişikli nəslə keçir. Translokasiyadan sonra
cüt heteroziqot xromosomlar arasında meyoz zamanı konyuqasiya
getdikdə xaçvari şəkil alır. Translokasiyada xüsusən mübadilə sahəsi
~ 162 ~
böyük olduqda bir cüt deyil, iki cüt xromosom arasında mübadilə gedir.
Translokasiyanın təkamüldə müəyyən əhəmiyyəti vardır. Bəzən növlər
arası hibridlərdə xromosomlar arasında tam konyuqasiya getmir, bu da
həmin sahələrin qohum olmadıqlarını və nə vaxtsa baş vermiş olan
translokasiya ilə izah edilə bilər. Müxtəlif növlərin X və Y xromosomları
öyrənildikdə, X –romosomun bəzi aktiv sahəsinin X-xromosomun
homoloji sahəsinə uyğunluğunu da translokasiya hadisəsi ilə bağlayırlar.
Şəkil 53. Translokasiya heteroziqotda cüt xromosomların konyuqasiyası:
yuxarıda – heteroziqot konyuqasiya; aşağıda soldan translokasiyaca
heteroziqotluqda konyuqasiyanın sxemi, sağda qarğıdalıda meyozun
paxinemasında belə xromosomların konyuqasiyası.
Fraqmentasiya.
Xromosomların
hissələrə
parçalanması
fraqmentasiya adlanır. Biz yuxarıda qeyd etmişdik ki, xromosomlarda
qırılma baş verdikdə alınan hissələrin bəzilərinə sentromer düşür, bəziləri
isə sentromersiz qalır. Əlbəttə sentromersiz xromosom hissələri
hüceyrənin bölünməsində qütblərə çəkilə bilmir, ana hüceyrədə qalır, bu
hadisələrə fraqment deyilir. Xromosom aberrasiyalarında bəzən ana fazada
xromatid körpülər də müşahidə olunur.
Ümumiyyətlə, çatışmazlıq, delesiya, duplikasiya, inversiya,
translokasiya kimi xromosom aberrasiyaları orqanizmlərin genotipində
müxtəlif dərəcədə dəyişilmələrə səbəb olur. Bunlar hamısı da mutasiyadır.
Təbii seçmə və seleksiya üçün bir material olur və təkamül prosesində
müəyyən əhəmiyyət kəsb edirlər.
~ 163 ~
Xromosom dəyişilmələrinin mexanizmi
Xromosom dəyişilmələrinin mexanizmi hələ tam aydın deyil.
Xromosom dəyişilmələrinin tezliyi xarici amillərdən (ionlaşdırıcı
şüalardan, kimyəvi maddələrdən) və orqanizmin fizioloji vəziyyətindən
asılıdır.
Hər hansı xromosom dəyişilmələri onların qırılması və fraqmentlərin
birləşməsi sayəsində baş verir. Bir çiyinli xromosomda (akrosentrikdə)
delesiya və inversiyanın baş verməsinə nəzər yetirək.
Əgər akrosentrik xromosomda genlər təsadüfən ilmək əmələ
gətirirlərsə və təmas olunan yerdən qırılma gedərsə, onda birləşmə üç yolla
gedə bilər: xromosomun normal qurluşunu saxlaya bilər; delesiyalı
xromosom yaranar və akrosentrik əmələ gələr. Nəhayət, inversiyalı
xromosom yaranar.
Həmin yolla metasentrik xromosomda qırılma və birləşmə
nəticəsində normal xromosom bərpa oluna bilər və ya xromosom
aberrasiyaları meydana çıxa bilər.
Qırılma və mübadilə xromosom – funksional vahid tellər (erkən
interfazada) və ya iki xromatid (interfazanın sonu I profazada)
vəziyyətində olan zaman baş verə bilər. Vahid tel mərhələsində gedən
dəyişilmə bəzən xromosom dəyişilmələri, iki xromatid mərhələsində gedən
isə xromatid dəyişilmələri adlanır.
Xromosom dəyişilmələrinin üzə çıxarılması genetiklərə genotipi bir
sistem kimi öyrənməyə imkan verdi. Xromosom irsən diskret olmasına,
yəni onun müxtəlif lokusları orqanizmin ayrı-ayrı əlamət və
xüsusiyyətlərini müəyyən etməsinə baxmayaraq, hər bir xromosom
təkamül prosesində formalaşması genlərin qarşılıqlı təsir göstərən tam
sistemi kimi özünü aparır. Bu onunla izah edilir ki, inversiya və
translokasiya nəticəsində genlərin ardıcıllığının dəyişilməsi əksərən yeni
əlamətlərin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu hadisə bəzən duplikasiya
və defişens zamanı da müşahidə olunur.
Xromosom dəyişilmələri vasitəsilə yeni genotip sistemi yaratmaq
olar. Məsələn, translokasiya, inversiya və ya duplikasiya sayəsində
homoziqot yaşama qabiliyyətinə malik olan formalar meydana çıxarsa,
onlar müəyyən həyat şəraitinə uyğunlaşıb çoxalırlarsa, tədricən yeni növə
başlanğıc verə bilər, həmin yeni növdə əvvəlki genlər saxlanılır, lakin ya
onlar yeni ilişikli qruplarda olur, ya da xromosomda onların düzülüş
ardıcıllığı dəyişilir. Deməli, xromosom dəyişilmələrinin təkamüldə böyük
əhənmiyyəti vardır.
~ 164 ~
Dostları ilə paylaş: |