17-mavzu. Yalpizdoshlar (Lamiaceae), Zubturumdoshlar (Plantaginaceae), va Qoqidoshlar (Asteraceae )
Yalpizdoshlar (Lamiaceae) - yalpizdoshlar qabilasiga mansub ikki yillik
urugʻpallalilar sinfiga kiradigan eng yirik oila. Koʻp yillik oʻglar va ayrim
butalardan
iborat. Barglari oddiy,
qarama-qarshi
joylashgan. Gullari qiyshiq,
gultojbargchalari tutashgan, koʻpincha ikki labli. 200 turkumi (3500 turi) bor. Oʻrta
Osiyoda 53 turkumi (466 turi), Oʻzbekistonda esa 38 turkumi (204 turi) uchraydi.
Koʻpchilik yalpiz. efir moylariga boy boʻlib, atirupa sanoatida. tibbiyotda
(arslonquyruq, yalpiz, rayhon, mavrak), baʼzan, ziravor sifatida ovqatga (jambil,
rayhon) ishlatiladi.
Sistematikasi Bo‘lim. Magnoliyatoifa (gulli, yopiq urug‘li) o ‘simlikIar (Magnoliophyta yoki
Angyospermae)
Ajdod (sinf). Magnoliyasimonlar (ikki urug‘pallalilar)
(Magnoliopsida yoki
Dicotyledones) - Магнолиевые или
Двудольные
Ajdodcha (sinfcha)- Yalpizkabilar (Lamiidae) - Яснотко-вые (Губоцветные)
Qabila. Yalpiznamolar (Lamiales) - Яснотковые (Губоцветные)
Oila. Yalpizdoshlar = labguldoshlar (Lamiaceae Lindl. = Labiatae Juss.) -
Яснотковые = Губоцветные
Turkum. Silibum (Silybum Adans.) - Остропестро, Силибум
Tur . Rastoropsha
– Silybum marianum L. (Gaertn.) bir yillik yoki ko‘p yillik
diploid o‘simlik bo‘lib, murakkabguldoshlar oilasiga (Asteraceae) mansubdir.
Rastoropshaning vatani - Janubiy Evropa hisoblanadi. Tarqalish areali -G‘arbiy
Yevropa, Kichik va O‘rta Osiyo, SHimoliy Amerika, Markaziy Afrika va Janubiy
Avstraliyani qamrab oladi. Farmatsevtik nuqtai nazardan rastoropshaning
dorivorlik hom ashyosi uning to‘la pishish davrida yig‘ilgan mevalari hisoblanadi.
Aynan shuning uchun ham ushbu o‘simlik dorivor ekin sifatida etishtiriladi. Poyasi
- to‘g‘ri yoki shoxlangan, burushiq, silindrsimon, yalang‘och yoki yuzasi unsimon
koplama bilan koplangan kuchsiz to‘rsimon-tukli, balandligi 1-1,5 m. Barglari
- o‘tkir tishli parraklarga ega, parsimon-parraknamo yoki parsimon-ajralgan
ko‘rinishda, yashil, yaltiroq, katta oq dog‘larga ega; barglarining rozetkasi - bandli,
yotiq-poyasimon, asosiy poyani o‘rab turadi. Pastdagi barglar yirik, uzunligi 80 sm
gacha, eni 30 sm gacha, rozetkalarga yig‘ilgan, to‘lqinsimon, o‘simlik katta
meduzani eslatadi. Barglari ildiz bo‘g‘zida joylashgan yoki ostki poya barglari
barg bandi bilan o‘ralgan, qolganlari bandsiz, poyani o‘rab turadi, uzunlashgan
130
yoki uzun-ovalsimon, eng yuqoridagilari lansetsimon, keng-patsimon yoki keng-
patsimon qirqilgan, chekkalari o‘yiq tishsimon, tishli, u ustki tomondan tikonlar
bilan qoplangan, tikonlari atrofi oq dog‘lar bilan qoplangan, yorqin rangda.
O‘simlik tashlandiq joylarda, yo‘l bo‘ylarida, quruq erlarda o‘sadi, tomorqalarda
ham manzarali ham dorivor o‘simlik sifatida ko‘paytiriladi. To‘pguli
