Саьламлыг  здоровье

 
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES: 
 
1. Herzog A. Disorders of reproduction in patients with epilepsy: primary neurological mechanisms // Seizure. 2008;17:101-110. 
2. Herzog A. Menstrual disorders in women with epilepsy // Neurology. 2006;66 (Suppl 3):23-28. 
3. Isojarvi J. Disorders of reproduction in patientis with epilepsy: antiepileptic drug related mechanisms // Seizure 2008;17:2:111-119 
4.  Жидкова  И.А.,  Карлов  В.А.,  Кункина  Ю.Б.  и  др.  Репродуктивный  потенсиал  женщин,  страдающих  эпилепсией  //  Журн 
неврол и психиат 2009;11:31-36 
5. Власов П.Н., Серов О.Ф., Меньшикова Н.С. Особенности функции яичников у больных эпилепсией // Российский вестник 
акушера-гинеколога 2007;4:40-44 
6.  Handy S., Seale C., Springer E. Self-reported reproductive history in women with epilepsy: puberty onset and effects of menarche 
and menstrual cycle on seizures [Abstract] // Neurology 1998;50:A448. 
7. Herzog A., Klein P., Ransil B. Three patterns of catamenial epilepsy // Epilepsia. 1997;38:1082-1088.  
8. Reddy D. Role of neurosteroids in catamenial epilepsy // Epilepsy Res. 2004a; 62:99-118.  
9.  Reddy D. Perimenstrual catamenial epilepsy // Women’s Health. 2007; 3:95-206. 
10. Reddy D. The role of the neurosteroids in catamenial epilepsy // Epilepsy Res. 2009;85(1):1-3 
11.  Серов  О.Ф.,  Меншикова  Н.С.,  Зароченцева  Н.В.,  Власов  П.Н.  Вазможности  применения  комбинированных  оральных 
контрацептивов у женщин с эпилепсией // Русский мед. журн. 2008;29:1960 
12. Pennel P. Antiepileptic drugs during pregnancy: What is known and which AEDs seem to be safest? // Epilepsia. 2008;49(suppl 
9):43–55.  
13. Niijima S., Wallance S. Effects of puberty on seizure frequency // Dev Med Child Neurol. 1989;31:174-180. 
14. Herzog A. Menstrual disorders in women with epilepsy // Neurology. 2006;66 (Suppl 3):23-28.  
15. Isojarvi J., Tauboll E., Herzog A. Effect of antiepileptic drugs on reproductive endocrine function in individuals with epilepsy // 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
125 
CNS Drug. 2005; 19:207-223. 
16. Morrell M. Epilepsy in women: the science of why it is special // Neurology. 1999; 53 (Suppl 1):42-48.  
17.  Mahalov  Ş.İ.,  Mehdiyeva  Ş.N,  Quluzadə  N.Ə,  Quliyev  M.R.  Epilepsiyalı  qadınlarda  qonodatrop  və  steroid  hormonların 
öyrənilməsi. Azərbaycan Əczaçılıq və Farmakoterapiya Jurnalı, 2011, N 1, səh.34-38 
18.    Mahalov  Ş.İ.,  Məmmədhəsənov  R.M.,  Mehdiyeva  Ş.N.,  Quluzadə  N.Ə.,  Quliyev  M.R.  Epilepsiyalı  qadınlarda  tutmaların 
tezliyinin reproduktiv hormonların səviyyəsi ilə əlaqəsi // Azərbaycan Tibb Jurnalı 2012, N3, səh. 89-93 
 
 
Р Е З Ю М Е 
 
СОСТОЯНИЕ РЕПРОДУКТИВНОГО ЗДОРОВЬЯ У БОЛЬНЫХ 
КАТАМЕНИАЛЬНОЙ ЭПИЛЕПСИЕЙ 
 
Магалов Ш.И., Алиев З.М., Тагиева Н.Дж., Мехтиева Ш.Н. 
Азербайджанский медицинский университет, кафедра неврологии и 
медицинской генетики, Баку. 
 
Ключевые  слова:  катамениальная  эпилепсия  (КЭ),  репродуктивный 
статус, менстуральные нарушения (МН). 
Репродуктивное  здоровье  влияет  на  демографические  показатели  и 
исследование  изменений  в  репродуктивной  сфере  у  больных  с  КЭ  имеeт 
важную научно-практическую значимость. 
Цель  исследования.  Изучение  репродуктивного  здоровья  у  женщин  с 
КЭ. 
Материал  и  методы.  Наблюдения  проводились  у  80  женщин  с 
эпилепсией  в  возрасте  от  13  до  36  лет,  из  которых  40  человек  страдали 
катамениальной  и  40  не  катамениальной  эпилепсей.  Выявленные  клинико-
анамнестические  данные  у  больных  с  КЭ  и  не  КЭ  в  отделных  группах  и 
подгруппах изучались сравнительно.  
Результаты  и  обсуждения.  У  больных  менстуральными  нарушен-иями 
КЭ отмечалась чаще, чем не катамениальной (72,5% и 52,5% соотвественно). 
Выявлено,  что  КЭ  менстуральными  нарушениями  встречалось  в  2,6  раза 
больще  по  сравнению  с  больными  с  нормальным  циклом.  Эта  разница  у 
больных с не КЭ оказалoсь меньше - 1,1 раза. МН при КЭ с дебютом мензиса 
в  10-12  летном  возрасте  наблюдались  у  100%  пациентов,  в  13-14  летном 
возрасте  -  у  60%,  в  15-16  летном  возрасте  -  у  91,7%,  а  при  не  КЭ  - 
соответственно у 53,8%, 58,3% и 46,7%. 
У большинства больных при КЭ менстуральными нарушениями дебют 
заболевания  встречался  в  пубертатном  возрасте  и  этот  показатель  оказался 
высоким по сравнению с не КЭ (p<0,05). По дебюту заболевания в отдельных 
возрастных  группах  МН  встречались  чаще  у  больных  с  КЭ.  Так,  при  КЭ  в  I 
подгруппе  у  80,0%,  во  II-  у  66,7%,  в  III  -  у  87,5%;  у  больных  с  не  КЭ  в  I 
подгруппе у 66,7%, во II - у 61,0%, в III - у 30,8%. 
У  больных  с  КЭ  выявлена  определенная  корреляция  между 
эпилептическими  приступами  и  МН.  Так  частота  приступов  была  5,8  раза 
(p<0,0001) больше в группе КЭ с МН, чем у лиц нормальным менстуральным 
циклом,  при  этом  высокая  частота  приступов  приводила  к  увеличению 
количества больных с МН. У большинства больных с КЭ приступы участились 
или  же  они  наблюдались  очень  часто.  Учащение  приступов  по  сравнению  с 
больными  не  катамениальной  эпилепсей  в  2  раза  больше  связано  с 
катамениальным фактором. 
При КЭ в отдельных возрастных группах пациенты с МН встречались 
чаще,  особенно  у  лиц  в  возрасте  19-29  лет  и  выше  30  лет.  МН  часто 

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
126 
встречались  у  больных  с  КЭ,  причем  в  ранних  периодах  заболевания 
вероятность  МН  была  выше.  Так,  частота  МН  оказалась  4,3  раза  больше  по 
сравнению  с  пациентами  не  КЭ  (p<0,001),  что  позволяет  думать  о  наличии 
определенного связи между МН и продолжительностью заболевания при КЭ. 
Таким  образом,  частое  наблюдение  МН  у  женщин  с  КЭ  может 
приводить  к  развитию  репродуктивной  дисфункции  и  репродуктивных 
заболеваний.  Поэтому,  научно-исследовательские  работы  по  изучению 
изменений  репродуктивных  гормонов  и  МН,  а  также  изучение  связи  между 
гормональными  изменениями  и  МН  имеют  больщую  научно-практическую 
ценность. 
 
S U M M A R Y 
 
STATUS OF REPRODUCTIVE HEALTH OF PATIENTS WITH CATAMENIAL 
EPILEPSY. 
 
Mahalov Sh.I., Aliyev Z.M., Tagiyeva N.J., Mehdiyeva Sh.N. 
Azerbaijan Medical University. Depart of neurology and medical genetics. Baku. 
 
Key words. Catamenial epilepsy, reproductive status, menstrual disorders. 
Studies  show  that  reproductive  disorders  and  menstrual  disorders  (MD) 
found in women with epilepsy more than general population. Considering effect of 
reproductive  status  to  demographic  index  we  have  to  noted  that  its  important 
learning changes of reproductive sphere in women with catamenial epilepsy (CE). 
Purpose  of  the  study.  The  study  of  reproductive  health  of  women  during 
catamenial epilepsy. 
Materials and methods. Observations was carried out between 80 patients 
and 40 from they were patients with CE and 40 from they were non-CE. For this 
research 40 patients between 13-36 ages were involved. Defined clinically dates of 
patients with catamenial and non-CE were investigated by comparing. 
Results  and  discussions.  During  the  observations,  the  index  of  MD  in 
patients  is  quite  high  -  72,5%  in  patients  with  CE  and  52,5%  in  patients  with 
non- CE. It was revealed that patients with MD-s are 2,6 times more than patient 
with normal cycle in CE and MD-s are 1,1 times more than patients with normal 
cycle in non-CE. MD-s are revealed 1,4 times more in CE than non-CE. There are 
1,7  times  more  patients  with  normal  menstrual  cycle  (MC)  than  menstrual 
disorders.We  divided  patients  into  3  groups,  in  first  group  in  patients  MC  have 
been started in 10-12 ages, in second group debut of MC was 13-14 ages, in third 
group it coincidence to 15-16 years. MD-s are coincidence for first group 100%, 
for second group 60%, for third group 91,7%. This indexes are - 53,8%, - 58,3%, -
46,7% for non-CE groups. 
    In  the  patients  with  MD-s  debut  age  of  disorder  is  pubertal  period 
during  CE  and  this  patients  are  more  than  patients  with  non-CE  (p<0,05).  For 
debut age of disorders in different age groups MD is revealed in CE: in I subgroup 
-  80%,  in  II  -  66,7%,  in  III  -  87,5;  according  to  in  non-CE  this  indexes  are  - 
66,7%, - 61%, - 30,8%. There are parallels between MD and epileptic seizures. In 
group with CE in patients with MD frequency of seizures are more 5,8 times than 
patients  with  normal  MC  (p<0,0001).  In  CE  frequency  of  seizures  are  more  2 
times  than  non-CE.  In  separate  age  groups  patients  with  MD  are  more  and 
specially  in  patients  with  19-29  ages  and  over  30  ages.  In  non-CE  MD-s  are 
revealed  in  patients  with  ages  until  l8  and  it  can  be  explain  that  more  patients 
are  in  pubertal  period.  In  CE  MD  is  revealed  in  early  period  of  disorders  and  is 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
127 
4,3  times  more  than  non-CE(p<0,001).  It  shows  relation  between  appearance  of 
MD and duration of disease. 
We  have  to  noted  that  occurrence  of  MD  in  women  with  CE  stimulate 
reproductive  disorders  and  dysfunction  in  future.  Therefore,  it  should  be  noted 
that the studying of reproductive hormone changes and MD, relation between MD 
and hormone changes are an important scientific and practical. 
 
Дахил олуб:  25.06.2016. 
 
 
 
MÜXTƏLİF GENEZLİ XORALI STOMATİTLƏRİN YERLİ 
MÜALİCƏSİNİN ƏSAS PRİNSİPLƏRİ 
 
Ə
ləsgərova F.Ə., Quliyeva L.X., Məmmədova A.M., Əliyev M.M., 
 Qasımova A.R. 
 
Ə
.Əliyev adına AzDHTİ-nun Stomatologiya və üz-çənə cərrahiyyəsi 
kafedrası. 
 
Açar sözlər: ağiz boşluğu selikli qişası, xorali stomatit 
Key words: oral mucosa, ulcerous stomatitis  
 
Ağız boşluğu selikli qişası (ABSQ) xəstəlikləri bölməsi müasir stomatologi-
yada  özünəməxsus  yer  tutur.  ABSQ  xarici  və  daxili  mühit  amillərinin  daimi 
təsirinə  məruz  qaldığından  burada  bir  çox  patoloji  proseslər  özünə  yer  tapır  [3]. 
ABSQ-da  rast  gəlinən  xəstəliklərin  bir  çoxu  ümumi  (sistem)  patologiyaların 
simptomları  kimi  meydana  çıxır.  Bu  xəstəliklərin  əksəriyyəti  xroniki  gedişə  malik 
olması və müalicəyə çətin tabe olması səbəbindən onlar daim tədqiqatçıların diqqət 
mərkəzindədir [8].   
ABSQ-nın ağır gedişli, xroniki-residivləşən xəstəliklərinin əksəriyyəti eroziya 
və  xoraların  əmələ  gəlməsi  ilə  müşayət  edilir:  qırmızı  yastı  dəmrov,  residivləşən 
aftoz stomatit, qovuqca, xoralı-nekrotik stomatit, herpetik stomatit və s. [2].  Bu 
xəstəliklərin  klinik  mənzərəsində  və  patogenezində  oxşar  məqamlar  olduğundan 
həmin  xəstəliklərin  kompleks  müalicəsində  də  eyni  istiqamətlilik  vardır  [5]..  Belə 
ki,  ABSQ-nın  eroziya  və  xoralarla  müşayət  olunan  bir  çox  xəstəliklərinin 
müalicəsində analgetik, iltihab əleyhinə, immuniteti stimullaşdıran, epitelizasiyanı 
sürətləndirən xüsusiyyətlərə malik olan preparatlardan geniş istifadə olunur [7]. 
Son  bir  neçə  il  müddətində  ABSQ-nın  eroziv-xoralı  zədələnmələrinin 
kompleks müalicəsnin təkmilləşdirilməsinə çoxlu sayda cəhdlər edilmişdir [10]. 
Tədqiqatın  məqsədi  ABSQ-nın  eroziv-xoralı  xəstəliklərinin  əsaslandırılmış 
kompleks müalicə sxeminin effektivliyini öyrənmək olmuşdur. 
Material və metodlar. Tədqiqat obyekti kimi 30 yaşından 59 yaşına qədər 
58 xəstə (30 qadın və 28 kişi) nəzarət altında saxlanmışdır (qırmızı yastı dımrovun 
ekssudativ-hiperemik  və  xoralı  forması  ilə  17  xəstə,  xoralı-nekrotik  stomatitlə  14 
xəstə,  residivləşən  aftoz  stomatitlə  11  xəstə,  residivləşən  herpetik  stomatitlə  16 
xəstə). Anamnestik məlumatlara görə xəstəliyin davametmə müddəti 3 ildən 10 ilə 
qədər olmuşdur. 
Ağırlıq  dərəcəsinə  görə  ABSQ-nın  eroziv-xoralı  zədələnmələrini  xəstəliyin 
ağırlıq dərəcəsinə görə aşağıdakı 3 qrupa ayiraraq tədqiqat aparmışıq. 

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
128 
Xəstəliyin yüngül dərəcəsi (20 xəstə: 12 - əsas qrup, 8 – kontrol qrup) – ildə 
1-2 dəfə periodik yaranan tək-tək eroziyalar. 
Orta ağırlıq dərəcəsi (20 xəstə: 12 - əsas qrup, 8 – kontrol qrup) – il ərzində 
periodik olaraq bir neçə dəfə eroziyalar yaranır. 
ABSQ-nın  ağır  dərəcəli  eroziv-xoralı  zədələnmələri:  eroziya  və  xoraların 
permanent gedişi - 18 xəstədə müşahidə olunmuşdur (12 - əsas qrup, 6 – kontrol 
qrup).  
ABSQ-nın  eroziv-xoralı  zədələnmələrin  yüngül  və  orta  ağırlıq  dərəcəsi 
zamanı  xəstələrin  ümumi  vəziyyətində  dəyişiklik  müşahidə  edilməmişdir.  Ağır 
dərəcəli  eroziv-xoralı  zədələnmələr  zamanı  isə  xəstələrin  ümumi  vəziyyətində 
müəyyən patologiyalar qeydə alınmışdır. 
Xəstəliyin  diaqnostikası  anamnestik  sorğulara,  xəstəliyin  klinik  mənzərə-
sinə,  sitoloji,  histoloji  və  immunoloji    müayinələrin  birgə  nəticələrinə  əsasən 
aparılmışdır. 
ABSQ-nın  eroziv-xoralı  zədələnmələrinin  kompleks  müalicəsi  -  yanaşı 
gedən  xəstəliklərin  müalicəsindən  (ümumi  müalicə),  ağrıların  aradan  götürülmə-
sindən  və  epitelizasiya  prosesinin  yaxşılaşmasına  yönəlmiş  tədbirlərdən  (yerli 
terapiya) ibarət olmuşdur.  
Kataral iltihabi əlamətləri olan ABSQ-nın eroziv-xoralı zədələnmələri zamanı 
bütün hallarda elektroaktivləşdirilmiş su məhlullarından (EAS) istifadə edilmişdir. 
EAS  məhlulları  təbabətdə  geniş  istifadə  olunur  [1,  6].  Espero-1  bioelektroakti-
vatorunda  hazırlanmış  su  məhlulu  ağrıkəsici,  antibakterial,  iltihabəleyhinə, 
immunostimuləedici,  immunostimuləedici,  toxuma  regenerasiyisını  sürətləndirən 
xüsusiyyətlərə malikdir.  
EAS məhlullarının tətbiqinə hələ 22.02.1988-ci il №211 – 2524/791 qərarı 
ilə SSRİ Səhiyyə Nazirliyinin farmakoloji komitəsi tərəfindən icazə verilmişdir. 
Bütün xəstələrə ağız boşluğunun qiqiyenası qaydaları öyrədildikdən və yerli 
qıcıqlandırıcı amillər aradan qaldırıldiqdan sonra ağız boşluğu 1-2 dəqiqə ərzində 
EAS-A  məhlulla  qarqara  edilmişdir.  Anolitin  turşu  təsirini  aradan  qaldirmaq  və 
diş  minasının  demineralizasiyasının  qarşısını  almaq  məqsədi  ilə  belə 
qarqaralardan  3-5  dəqiqə  sonra  ağız  boşluğu  1-2  dəqiqə  ərzində  ilıq  təmiz  su  ilə 
yaxalanmışdır. Bundan sonra ağız boşluğu 3-5 dəqiqə ərzində EAS-K məhlulu ilə 
vanna  edilmişdir.  Qeyd  olunan  prosedur  kompleksi  (ağız  boşluğunun  1-2  dəqiqə 
anolitlə  yaxalanması;  2-3  dəqiqə  ilıq  su  ilə  qarqara  edilməsi;  katolit  məhlulla  3-5 
dəqiqə vanna edilməsi) gün ərzində 3-4 dəfə təkrarlanmışdır. Xəstələrdə müalicənin 
effektivliyi  klinik  simptomların  dinamikasına  və  immunoloji  tədqiqatların 
göstəricilərinə əsasən qiymətləndirilmişdir.  
Ağız boşluğunda ağır dərəcəli eroziya və xoraları olan 10 xəstənin kompleks 
müalicəsində  plazmaferezdən  istifadə  edilmişdir.  Plazmaferez  7-14  gün  intervalla 
(3-5  prosedur)  plazmanın  formalı  elementlərinin  (eritrositlər,  trombositlər, 
leykositlər)  reinfuziyası  ilə  xəstənin  özünə  mübadiləli  şəkildə  köçürülməsidir.  Hər 
bir prosedurda 500-2000 ml plazma çıxarılır və onun yerinə donorun plazması ya 
da plazmaəvəzləyicisi vurulur [4]. 
Ə
sas qrupun (36 xəstə) pasiyentlərinə yerli immunostimulə məqsədi ilə 10-
15 gün ərzində hər dəfə 1 tablet olmaqla, gündə 6-8 dəfə “İmudon” preparatı təyin 
olunmuşdur.  Sonrakı  profilaktik  kurslarda  isə  hər  6  aydan  bir  10  gün 
müddətində, gündə 6 tablet qəbul etmək tövsiyyə olunmuşdur.  
ABSQ-nın  funksional  vəziyyətini  qiymətləndirmək  məqsədilə  eroziya  və  ya 
xora  səthindən  götürülmüş  yaxmanın  sitoloji  öyrənilməsi  həyata  keçirilmışdir. 
Sitoloji  tədqiqatlar  eroziyaların  səthi  hüceyrələrində  baş  verən  patoloji  prosesin 
bütün  rəngarəngliyini  özündə  əks  etdirir.  Bu  metod  zədələnmə  ocağında 
toxumanın  vəziyyətini,  iltihabın  və  ya  reparasiyanın  fazasını  aşkarlayır, 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
129 
orqanizmin  reaktivlik  vəziyyətinin  indikatoru  rolunu  oynayır  və  aparılmış 
terapiyanın təsiri nəticəsində reaktivliyin dəyişilməsini aşkara çıxarır. 
Tədqiqatın nəticələri və müzakirələr. Klinik müayinələr zamanı 49 xəstədə 
yanaşı  gedən  xəstəliklərdən  mədə-bağırsaq  traktı  (qastrit,  kolit,  bağırsaq 
disbakteriozu,  xora  xəstəliyi,  hepatoxolesistit,  pankreatit),  LOR  orqanlarının 
xəstəlikləri,  generalizə  olunmuş  parodontit  və  s.  aşkarlanmışdır.  16  xəstədə  eyni 
zamanda  2-3  xəstəlik  olmuşdur,  9  pasientdə  isə  heç  bir  yanaşı  gedən  xəstəlik 
aşkarlanmamışdır  (anamnez  əsasında).  Müayinə  olunan  şəxslərdə  xəstəliyin 
residivlərinin yaranmasına müxtəlif amillər səbəb olmüşdur. Belə ki, 12 pasientdə 
kəskin  respirator  xəstəlikdən  sonra  və  ya  xəstəlik  müddəti  dövründə  eroziyaların 
yaranması  müşahidə  edilmişdir.  Residivə  səbəb  olan  əsas  amillərdən  biri  də  ağız 
boşluğunun qeyri-qənaətbəxş gigiyenik vəziyyətidir. Bu hal xəstəliyi ağırlaşdıraraq 
onun  daha  ağır  formalarının  yaranmasınasına  gətirib  çıxarır.  Ətraflı  anamnez 
toplanmasına baxmayaraq, 9 xəstədə residivlərin əsas səbəbini müəyyənləşdirmək 
mümkün olmamışdır. 
Ə
ksər  xəstələr  (81%  halda)  xəstəliyin  hiss  olunmadan  başlanmasını, 
residivlər  arasında  qısa  müddətli  fasilələriin  olmasını  qeyd  etmişlər.  Sonralar 
remissiyaların  müddətinin  qısalması  və  eroziyaların  kəskinləşmə  dövrünün 
uzanması  tendensiyası  yaranmış,  zədə  elementlərinin  sayı  və  dərinliyi  artmış, 
onların  sağalma  müddəti  uzanmışdır.  Ağız  boşluğunda  eroziyaların  yaranması, 
adətən,  prodromal  əlamətlər  olmadan  baş  vermiş,  18  xəstədə  eroziyaların 
yaranması  zamanı  baş  ağrıları,  ümumi  zəiflik,  əmək  qabiliyyətinin  zəifləməsi;  9 
xəstədə gələcək eroziyaların yerində göynəmə və ağrılar, 17 xəstədə isə salivasiyanın 
artması qeyd olunmuşdur. 
ABSQ-nın eroziv-xoralı zədələnmələrinin başlanğıcı adətən kəskin xarakter 
daşımışdır.  Əvvəlcə  tək-tək  ya  da  az  sayda  eroziyalar  üzə  çıxmış  və  bu  eroziyalar 
çox vaxt dilin yan səthində, retromalyar nahiyyədə lokallaşmışdır. Selikli qişanın 
eroziyalaşmış  sahələri  çox  ağrılı  olması  səbəbindən  xəstələr  üçün  qidanın 
çeynənməsi  və  udulması  çətinləşmiş,  yüksək  dərəcədə  salivasiya  müşahidə 
olunmuş,  ağız  bucaqlarında  dərin  çatlar  qeydə  alınmışdır  ki,  bu  da  ağızın 
açılmasını məhdudlaşdırmışdır.  
Eroziya  və  xoralar  ağız  boşluğu  selikli  qişasının  bütün  şöbələrində 
lokallaşmış,  21  xəstədə  -  selikli  qişa,  dodaq,  dil,  keçid  büküşü  nahiyəsində,  13 
xəstədə  ağız  dibində,  9  xəstədə  ağız  boşluğunun  arxa  şöbələrində:  dilcək,  damaq 
qövsləri,  yumşaq  damaqda  müşahidə  edilmişdir.  Xəstəlik  pasientin  nisbətən 
qənaətbəxş  ümumi  vəziyyəti  fonunda  baş  vermişdir.  7  xəstədə  kataral  gingivit 
ə
lamətləri,  14  xəstədə  çənəaltı  limfadenit  qeyd  olunmuşdur  (ağır  formalı 
zədələnmələrdə). 
Müalicənin 
artıq 
ikinci 
günündən 
ABSQ-nın 
yüngül 
dərəcəli 
zədələnmələrində (18 pasiyent) ağız suyu ifrazı və ağrı əlamətləri azalmış, yuxu və 
iştaha  yaxşılaşmışdır.  Daha  iki  gün  sonra,  müalicənin  4-cü  günündə  13  xəstədə 
eroziya və xoraların epitelizasıyası başlamışdır. Yalnız 4 xəstədə ağız boşluğunun 
distal  şöbələrində  lokallaşmış  eroziyaların  epitelizasiyası  5-6-cı  gün  müşahidə 
olunmuşdur. 
Eroziv-xoralı  zədələnmələrin  orta  ağır  və  ağır  formalarında  müalicənin  3-4 
cü  günü  eroziyanın  epitelizasiyası  başlayır.  Yalnız  3  xəstədə  ağız  boşluğunun 
distal  şöbələrində  lokallaşmış  eroziyanın  epitelizasiyası  5-6-cı  gün  müşahidə 
olunur ki, bu da qeyd olunan nahiyyələrə preparatların çətinliklə çatması ilə izah 
olunur. 
Eroziya  və  xoraların  epitelizasiyasında  müsbət  dinamika  əsas  qrupda 
keratoplastik vasitələrin istifadəsini bir-iki sutka azaltmışdır.  

            
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4. 
130 
Tədqiqatlar  aparıldığı  müddət  ərzində  kontrol  qrupda  yalnız  1  xəstədə 
(yüngül  dərəcəli  eroziv  zədələnmə)  residiv  müşahidə  olunmamışdir  ki,  böyük 
ehtimalla,  bu  hal,  ya  yerli  qıcıqlandırıcı  amilin  ləğv  edilməsi,  ya  da  rasional 
protezlənmə səbəbindən baş vermişdir. 
Bu  müddət  ərzində  əsas  qrupun  yüngül  formalı  8  xəstəsində  residiv 
müşahidə  edilməmiş,  qalan  4  xəstədə  isə  az  intensivlikdə  residiv  müşahidə 
olunmuşdur.  Əsas  qrupun  orta  ağırlıqlı xəstələrində  residivlərin  sayı  əvvəlki  illərə 
nisbətən 2 dəfə azalmış, 6 xəstədə isə xəstəliyin yüngül formaya keçməsi müşahidə 
olunmuşdur. Kontrol qrupda isə yuxarıda qeyd olunan göstəricilər dəyişməmişdir.  
Ağır  dərəcəli  zədələnmələri  olan  xəstələrdə  residivin  rastgəlmə  tezliyi  eyni 
intesnivlikdə qalaraq daha yüngül formaya keçmişdir. Çox güman ki, bu da tətbiq 
etdiyimiz  kompleks  müalicə  tədbirləri  nəticəsində  baş  vermişdir.  Beləliklə, 
ə
minliklə  söyləmək  olar  ki,  ABSQ-nın  eroziv-xoralı  xəstəliklərinin  tətbiq  etdiyimiz 
kompleks  müalicə  sxemi  xəstəliyin  residivlərinin  qarşısını  qismən  də  olsa  alır, 
həmçinin gələcəkdə baş verə biləcək residivlərin ağırlığını azaldır. 
Müalicədən  əvvəl  həm  orta,  həm  də  ağır  dərəcəli  eroziv-xoralı  xəstələrin 
sitoloji  preparatlarında  identik  mənzərə  müşahidə  olunmuşdur.  Bu  da  özünü 
ə
sasən  neytrofil  leykositlərdə  göstərir.  Onların  sayı  ağır  formada  86,6±2,1;  orta 
ağır formada isə 83,6±2,9 olmuşdur. Zədələnməmiş neytrofillərin sayı 25,9±2,2 və 
28,2±1,1-ə müvafiqdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ağır dərəcəli zədələnmələr zamanı 
faqositar  reaksiya  müşahidə  olunmamış,  orta  ağırlıq  dərəcəsində  isə  cəmi 
2,9±0,3%  halda  müşahidə  olunmuşdur.  Patoloji  ocaqdaki  çoxlu  sayda 
mikrofloranin içində diplostreptokoklar üstünlük təşkil etmişdir. 
ABSQ-nın eroziv-xoralı zədələnmələrinin orta ağırlıq dərəcəsində orqanizmin 
qoruyucu  reaksiyalarının  bu  qədər  üzülməsi  sərbəst  makrofaqositlərin,  yaxud 
onların tək-tək elementlərinin olmamasını göstərir, orta ağır dərəcəli 6 xəstədə isə 
limfositlərin sayının (3,1±0,6) azalması baş vermişdir.  
ABSQ-nın  ağır  dərəcəli  eroziv-xoralı  xəstəlikləri  zamanı  orqanizmin 
müqavimətinin  pozulması  və  ağız  boşluğunun  selikli  qişasının  regenerasiya 
funksiyasının  tam  itməsi  kliniki  olaraq  da  özünü  göstərir:  bütün  bu  xəstələrdə 
xroniki  hepatoxolisistit,  ürək-damar  sistemi  tərəfindən  ağır  pozğunluqlar  və  s. 
kimi ağır yanaşı gedən xəstəliklər müşahidə olunmuşdur ki, bu da çox güman ki, 
orqanizmin reaktivliyinin azalması ilə əlaqəlidir. 
ABSQ-nın yüngül dərəcəli eroziv zədələnmələri zamanı preparatların sitoloji 
şəkli  aşağıdakı  kimi  olmuşdur:  57,2±2,9  neytrofildən  24,2±1,7  -  zədələnməmiş, 
11,6±0,4%  isə  mikroorqanizimlərlə  faqositoza  uğramışdır.  Yüngül  dərəcəli 
xədələnmələr  zamanı  ağız  boşluğunun  selikli  qişasının  regenerator  funksiyası 
qənaətbəxş olmuş və bu təkcə kliniki yox həmçinin sitoloji preparatlarda da özünü 
göstərmişdir.  Preparatlarda  4,1±0,5  sərbəst  makrofaqositlər,  5,3±0,4  limfositlər, 
həmçinin  çoxlu  sayda  cavan  (14,3±1,1),  aralıq  (11,9±1,9)  və  buynuzlaşmış  epitel 
hüceyrələri (10,3±0,7) müşahidə edilmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, əsas və kontrol qruplarda müalicə prosesi zamanı 
sitoloji  şəklin  dəyişməsi  eyni  qanunauyğunluqda  olsa  da,  əsas  qrupda  azacıq  da 
olsa müsbət dinamika üstünlük təşkil etmişdir. 
ABSQ-nın  orta  və  ağır  dərəcəli  eroziv-xoralı  zədələnmələri  zamanı 
orqanizmin  müdafiə  reaksiyalarının  köklü  şəkildə  zəifləməsinə  baxmayaraq  tətbiq 
etdiyimiz kompleks yerli müalicə zamanı orqanizmin immunobioloji reaktivliyinin 
nəzərəçarpacaq  dərəcədə  yüksəlməsi  müşahidə  olunmuş,  bu  da  öz  növbəsində 
epitelizasıya prosesinin stimullaşmasına təkan vermişdir.  
Yüngül  dərəcəli  eroziv-xoralı  zədələnmələr  zamanı  24-48  saatdan  sonra 
sitoqrammada  daha  nəzərəçarpacaq  dəyişikliklər  müşahidə  olunur.  Belə  ki, 
neytrofillərin  ümumi  sayı  32,2±1,4-ə  qədər  azalmış,  dağılmış  elementlər  yalnız 

САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
 
 
131 
11,2±0,5  civarında  qalmış,  faqositoz  34,2±1,8-ə  qədər  yüksəlmişdir.  Çoxlu  sayda 
limfositlər  (13,2±0,2)  və  sərbəst  makrofaqositlər  həm  tək-tək,  həm  də  qruplar 
şəklində  (14,6±0,2)  olması  xarakterikdir.  Yastı  epiteldə  çoxlu  sayda  həm  cavan 
(17,0±1,2),  həm  də  buynuzlaşmış  (28,4±1,3)  epitel  hüceyrələri  müşahidə 
olnmuşdur.  Bu  zaman  kliniki  olaraq  eroziya  ocağı  nekrotik  ərpdən  təmizlənmiş, 
eroziya  və  xoraların  olçüləri  sürətlə  gedən  epitelizasiya  hesabına  kiçilmiş,  selikli 
qişada hiperemiya və şişkinlik demək olar ki, bilinməz hala düşmüşdür. 
ABSQ-nın  yüngül  dərəcəli  zədələnmələrində  aparılan  müalicə  prosesi 
nəticəsində  3-4-cü  gün  zədələnmiş  selikli  qişada  epitelizasiya  prosesi  bitmişdir. 
Sitoloji  preparatlarda  bir  yerə  toplanmış  epitelial  hüceyrələr  (92,7±1,5),  tək-tək 
neytrofillər, 1-2 sərbəst makrofaqositlər, tək-tək limfositlər tapılır. 
ABSQ-nın  orta  və  ağır  dərəcəli  zədələnmələrində  analoji  sitoloji  mənzərə 
yüngül  formaya  nisbətən  bir  qədər  gec  baş  verir  və  epitelizasiya  5-6  gün  sonra 
başa çatır. 
Eroziv-xoralı  zədələnmələrin  bütün  ağırlıq  dərəcələrinin  sitoloji  müayinə-
lərinin nəticələrinin analizi göstərir ki, bu xəstəlik müəyən sitoliji şəkillə xarakterizə 
olunur:  xəstəliyin  bütün  ağırlıq  dərəcələrində  1-ci  gün  1-2-3-cü  dərəcəli 
degenerativ  formalı  neytrofil  leykositlər,  həmçinin  çoxlu  sayda  mikroorqanizmlər 
fonunda  yastı  epitelin  dəyişmiş  hüceyrələri  müşahidə  olunur.  Hüceyrəvi 
elementlərin bu cür  vəziyyəti orqanizmin qoruyucu reaksiyalarının üzülməsindən 
xəbər verir. 
Xəstələrin  kompleks  müalicəsi  zamanı  patoloji  ocaqların  sağalması 
müşahidə  olunmuşdur  ki,  bu  da,  hüceyrə  elementlərinin  nisbətindəki  dəyişiklik-
lərlə  müşahidə  edilmişdir.  Sağalma  zamanı  degenerativ  formalı  leykositlər  azalır, 
sonra  isə  tamamilə  itir,  çoxlu  sayda  mikroorqnizmlərlə  faqositoza  uğramiş 
neytrofillər,  həmçinin  sərbəst  makrofaqositlər,  limfositlər,  yastı  epitel  hüceyrələri 
ə
mələ gəlmişdir. Bu dəyişikliklər müalicə zamanı orqanizmin müdafiə reaksiyaları-
nın  güclənməsinin  göstəricisidir.  Eroziya  və  xoraların  sağalması  zamanı 
neytrofillərin sayı həddən çox azalır, mononuklear sıradan olan elementlər itir və 
çoxlu miqdarda dəyişilmiş çoxqatlı yastı epitel hüceyrələri əmələ gəlmişdir. Eroziv-
xoralı  xəstələrin  preparatlarında  sitoloji  şəklin  normallaşması  kliniki  sağalma  ilə 
paralel  gedirdir  ki,  bu  da  xoraların  müalicəsində  tətbiq  etdiyimiz  kompleks 
müalicə sxeminin obyektiv olaraq effektivliyini göstərir.