ŞAHİN ƏHMƏdov

Şəkil 4.1. 
Litosferin quruluş sxemi (Korobkin, Peredelski, 2001)
yaxındır (qranitlər, qneyslər, qranodioritlər, dioritlər, kristallik 
şistlər, amfibolitlər). Bu qat okeanlarda olmur, kontinentlərdə 
isə onun qalınlığı bir neçə on kilometrlərə çatır. Bazalt qatı 
kristallik süxurlardan təşkil olunub qranit qatına nisbətən sıx 
(bərk) olur. Okeanın altında onun qalınlığı 2-7 km, 
kontinentlərin altında isə 15-40 km-ə çatır. 
Yer qabığının quruluşu olduqca müxtəlifdir, lakin əsas 
2 qabıq tipi ayrılır: kontinental və okean. Kontinental qabığın 
tipik kəsiyində yuxarıda orta qalınlığı 3 km, sıxlığı 2,5 q/sm3 
olan çökmə süxurlar yerləşir. Daha dərində orta dərinliyi 17 
km, sıxlığı 2,6-2,8 q/sm3 olan qranit – metamorfik qatı 
yerləşir, onun altında isə orta dərinliyi 15 km və sıxlığı 2,9-3,3 
q/sm3 olan bazalt qatı yerləşir. Okean qabığının tipik kəsiyində 
yumşaq çöküntülərin orta qalınlığı 0,7 km təşkil edir, bu qat 
bilavasitə bazaltın üstündə yerləşir. 

---

100 
Yer qabığı və ona birləşən yuxarı mantiyanın bir hissəsi 
litosferi əmələ gətirir. Zəlzələlərin əksəriyyət mənbəyi 
litosferdə, əsasən yuxarı 30 km-də yerləşir. 
Litosferin ən üst qatları digər geosferlərlə birlikdə və 
qarşılıqlı əlaqədə olur. Belə qarşılıqlı təsir nəticəsində litosferin 
üst qatında suyun, havanın və canlıların birgə məhsulu olan 
aşınma qabığı yaranır. Aşınma qabığında torpaq inkişaf edir. 
Aşınma qabığının qalınlığı və quruluşu bütövlüklə coğrafi 
zonallıq qanununa tabedir. Nival və arid qurşaqlarda aşınma 
qabığının qalınlığı adətən 10 metrə çatmır və quruluşu nisbətən 
sadə olur. Lakin ekvator qurşağında aşınma qabığı çox 
mürəkkəb quruluşlu, inkişaf tarixi uzun müddətli, qalınlığı isə 
60 m-i keçə bilər. 
Litosferin üst horizontları adətən bilavasitə atmosfer və 
hidrosferlə əlaqədə olur. Quruda litosfer torpaqla (pedosfer), 
bitki ilə (biosfer) və ya soyuq şəraitdə buz və qarla (kriosfer) 
örtülü olur. Yalnız səhrada litosfer bilavasitə (aşınma qabığı 
ilə) atmosferlə əlaqədə olur. Eyni zamanda torpaq və aşınma 
qabığı ilə atmosfer və litosfer arasında aktiv qaz mübadiləsi 
gedir. Litosfer və təbii sular arasında qarşılıqlı əlaqə daha 
yüksək dərəcədə gedir, belə ki, yeraltı sular həm hidrosferin, 
həm də litosferin bir hissəsidir. 
Beləliklə, litosferin ən üst horizontları digər sferlərlə 
aktiv surətdə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı əlaqə yer 
səthində maksimum intensivliyə çatır, ondan yuxarı və aşağıda 
isə azalır. Bu əlaqə insanın rolu artdıqca daha da güclənir. 
Bəşəriyyət yer qabığı ilə min il qabaq əlaqəyə girmişdir. 
Arxeoloq və tarixçilərə məlumdur ki, hələ neolit dövründə 
əcdadlarımız faydalı mineralları, dağ süxurlarını, külçələri yer 
səthindən 
yığmaqla kifayətlənməmiş, onları 
yerin alt 
qatlarından da çıxarmışlar. Neolitdə, tunc və daş dövrlərində 
yerin alt qatlarında silisium, mis, dəmir filizi və duz 
çıxarılmışdır. Onların yerində lağım, süni quyular və yeraltı 
yollar aşkar edilmişdir. İnsan nəsillərinin bütün bu fəaliyyətləri 

---

101 
yer qabığına real təsir göstərə bilməmişdir. Min illər keçdikdən 
sonra insanın yer qabığına təsiri qlobal miqyas almışdır. 
Hazırda bəşəriyyət yerin dərinliklərindən səthinə 10 
milyon kubmetrlərlə dağ süxurları çıxarır. İnsan Yer qabığının 
həyatına aktiv qarışır, onun fəaliyyəti qlobal geoloji faktora 
çevrilir. Yerin səthinə və təkinə ən çox dağ –mədən sənayesi, 
xüsusən faydalı qazıntıların açıq üsulla çıxarılması təsir 
göstərir. 
Bu zaman yerin səthinin yatması müşahidə olunur, 
çoxlu təsərrüfat sahələri sıradan çıxır, ətraf mühit müxtəlif 
toksikantlarla çirklənir. Texnogen relyef formaları – çalalar, 
çuxurlar, oyuqlar, təpələr, karxanalar, töküntülər, terrigenlər və 
s. əmələ gəlir. 
İlk dəfə faydalı qazıntılar çıxarılması ilə əlaqədar səthin 
çökməsi köhnə İngiltərədə müşahidə edilmişdir. Orta Çeşirdə 
yerin 
altından 
duzun 
çıxarılmasına 
eramızdan 
əvvəl 
başlanmışdır, XVII əsrin sonundan isə 70-110 m dərinlikdən 
yeraltı üsulla duzun iri istehsalına başlandı. Duz istehsal olunan 
ərazidə səthin ilk dəfə çökməsi (batması) 1880, sonralar isə 
1893 və 1912-ci ildə baş verdi. Bunun nəticəsində diametri 3 
km-ə yaxın ərazidə yer deformasiyaya uğradı, oranı su basaraq 
istifadə üçün yararsız hala düşdü. Burada torpağın üstündəki su 
boruları parçalandı, kanallar və dəmiryolu kommunikasiyası 
dağıldı, evlər zədələndi. 
Uzun illər Parisdə evlər və kilsələrin tikilməsi üçün 
şəhərin altından əhəng çıxarılmışdır. Əgər XVII əsrin sonunda 
şəhər küçələrinin altından daş istehsalı dayandırılmasaydı 
şübhəsiz Paris şəhəri «batıb» dağılmışdı. 
İnsanın aktiv fəaliyyəti (karxanalar, şaxtalar, yeraltı 
anbarlar, mülki və hidrotexniki obyektlər, zibilxanalar və s.) 
litosferdə əsasən üst bir neçə 10 metrlikdə aparılır, lakin tək-tək 
xüsusi dərin karxanalar, şaxtalar və quyular da mövcuddur. 
Dünyada mis istehsal olunan ən dərin karxana ABŞ-da 
Yuta ştatında Binqem Kenyondadır. Karxananın dərinliyi 

---

102 
774m, sahəsi 7,2 km2, karxanadan çıxarılan qruntun kütləsi 3,4 
mlrd. ton təşkil edir. Rusiyada Uralda Korkin kəsiyində 
karxananın dərinliyi 520 metrdir. 
Ayrı-ayrı şaxtaların dərinliyi 4 km təşkil edir. Buruq 
quyularının dərinliyi də bir neçə min metrə çatır, dünyada ən 
dərin quyu (15km) Kola yarımadasında layihələşdirilmişdir. 
Daş kömür, dəmir və digər metalların külçələri, tikinti 
materialları və digər faydalı qazıntıların karxanaları bütün 
kontinentlərdə yayılmışdır. Bütün dünyada litosferin üst 
qatından il ərzində 1 000 milyard tondan çox mineral xammal 
çıxarılır və emal olunur. Ağır sənayenin 90% -ə qədərini təmin 
edən 400 növə yaxın faydalı qazıntılar çıxarılır. 
Litosferdən çıxarılan materialların 98%-ə qədəri 
yararsız olub atılır, yalnız 2%-ə qədəri işlədilir. Beləliklə, 
litosferin üst qatında materialların həddindən çox antropogen 
qarışdırılması aparılır. Bu isə həm bütövlüklə ekosferə, həm də 
onun ayrı-ayrı hissələrinə güclü dərəcədə toxunur. Faydalı 
qazıntıların çıxarılması həmçinin Yer qabığının geokimyəvi 
tərkibini dəyişdirir. 
Yer səthinin antropogen dəyişilməsi həmçinin iri 
hidrotexniki qurğuların tikilməsilə əlaqədardır, 1988-ci ilə 
qədər bütün dünyada hündürlüyü 150-300 m olan 360-dan artıq 
bəndlər tikilmişdir. 
Bəndlərin 
çəkisinin 
təsiri, 
həmçinin 
süxurların 
yuyulması prosesində bəndin bünövrəsinin çökməsi və çatların 
əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Belə ki, Sayan-Şuşinski SES-
in bəndinin bünövrəsində 20 m uzunluğunda çat qeydə alındı. 
Bratski, Ust-İlimski SES-nın bəndlərinin bünövrəsinin yatması 
(çökməsi) ildə 10 mm –dən çox təşkil edir. Kama su anbarının 
(sahəsi 1915 km2, suyun həcmi 12,2 km3) suyu böyük güclə 
yer qabığına təsir göstərdiyi üçün Perm vilayətinin çox 
hissəsində ildə 7 mm yatma (çökmə) müşahidə olunur. 

---

103 
Alimlər tərəfindən aşkar edilmişdir ki, su anbarında 
suyun səviyyəsi 100 m-dən artıq olduqda zəlzələnin aktivliyi 
artır. 
Yer qabığının yatması bir çox iri şəhərlərin altında da 
baş verir. Binaların və qurğuların altında qrunt bərkiyir və səthi 
çökür. Müasir şəhərlərdə tikinti yükü o qədər böyükdür ki, 
ayrı-ayrı binalar altında baş verən çökmələr bir-birilə birləşir. 
Məsələn, Moskvada 15 il ərzində qruntun çökməsi 8 mm təşkil 
edir. Yaponiyanın Tokio və Osaka şəhərləri son illərdə yeraltı 
suların nasosla çəkilməsi və yumşaq süxurların sıxılması 
nəticəsində 4 mm çökmüşdür. 
Deməli, 
insanın 
təsərrüfat 
fəaliyyəti 
təbii 
relyefəmələgəlmə və digər geoekoloji proseslərin gedişini 
kökündən dəyişdirir, bu isə neqativ nəticələrə gətirib çıxarır. 
Antropogen geoloji proseslər ilbəil getdikcə güclənir və bütün 
bəşəriyyət üçün təhlükə yaradır.