ŞAHİN ƏHMƏdov

FƏSİL 4. 
 
LİTOSFERƏ ANTROPOGEN TƏSİR. 
 
4.1. İnsanın Yer qabığına təsiri 
Yer Planetinin bərk hissəsinin əsas kütləsi Yerin nüvəsi 
(mərkəzi), mantiyası və Yerin qabığından ibarətdir. Daxili 
nüvənin radiusu 1250 km, Yerin həcminin 0,7%, kütləsinin 
1,2%-ni təşkil edir. Onun bərk cisim olub ərimə vəziyyətinə 
yaxın olduğu ehtimal edilir. Nüvənin xarici (kənar) qatı 2900-
5000 km dərinlikdə yerləşib bütün Yerin həcminin 15,2%, 
kütləsinin 29,8%-ni tutur. Onun ərimiş-maye halında olması 
güman edilir, Yer nüvəsinin temperaturu 50000-yə, sıxlığı 12,5 
t/m3-a yaxındır. 
Yerin mantiyası Yer qabığı ilə yerin nüvəsi arasındakı 
təbəqədir, onun aşağı sərhədi təxminən 2900 km dərinlikdə 
yerləşir, qalınlığı 2 min km-ə yaxındır, əsasən maqnezium və 
dəmir, ağır metallardan ibarətdir. Yuxarı mantiyanı 60-250 km 
dərinlikdə ərimiş hala yaxın bazalt təşkil edir. 500 km 
dərinlikdə temperaturu 1500
0
, 2900 km dərinlikdə təzyiq 
1,35milyon kq/sm
2
bərabərdir. 
Yerin qabığı onun xarici bərk qatına deyilir. Üstdən 
atmosfer və hidrosferlə, altdan seysmik məlumatlarla 
müəyyənləşdirilmiş daha sıx ultraəsaslı substratla (Moxoriviçiç 
səthi ilə) hüdudlanır. Yer qabığı materiklərdə və okeanların 
altında müxtəlifdir. Materikdə yer qabığının qalınlığı adətən 
35-45 km, dağlıq ərazilərdə 75 km-ə qədərdir. Okeanda Yer 
qabığının qalınlığı 5-10 km-dir (su qatı ilə birlikdə 9-12 km). 
Yer qabığının orta sıxlığı 2,8 q/sm3-dir, onun kütləsi Yerin 
bütün kütləsinin 0,8%-ni təşkil edir. 
Yer qabığında yuxarıdan aşağı üç qat ayrılır: çökmə, 
qranit və bazalt qatları. (Şəkil 4.1.) Yuxarı qatda gillər, gil 
şistləri, qumlucalar, karbonatlı və vulkanik suxurlar üstünlük 
təşkil edir. Çökmə qatının qalınlığı çökəkliklərdə 20-25 km, 

---

99 
kristallik şistlərdə (qalxanlarda) isə praktiki olaraq sıfıra qədər 
ola bilər. Yer qabığının orta qatı öz xassələrinə görə qranitə