ŞAHİN ƏHMƏdov

4.2. Torpaq sferinin (pedosferin) qlobal funksiyaları 
 
Dünya torpaqlarının məcmuunu çox vaxt ekosferin 
xüsusi hissəsi kimi ayıraraq onu 
torpaq sferi 
və ya 
pedosfer 
(yun. pedon- torpaq) adlandırırlar. B.A. Kovdaya görə 
pedosfer- 
özü 
inkişaf 
etmək, 
özü-özünü 
nizamlamaq 
qabiliyyətinə malik olan, canlı orqanizmlərin mövcudluğunu və 
yenidən bərpasını təmin edən ümumdünya bioenergetik və 
biokimyəvi sistemdir. Pedosferin məhz bu xüsusiyyətləri təbii 
və antropogen ekosistemlərin münbitliyinə səbəb olur. 
Torpaq –çoxkomponentli, lakin bütöv təbii törəmədir. 
O, yer səthində dörd geosferin (litosfer, hidrosfer, atmosfer və 
biosfer) bir-birilə təmasda və qarşılıqlı təsiri olduğu yerdə 
əmələ gəlir. 
Torpaq hər bir landşaftda geosferin elementlərilə, yəni 
bütövlükdə Yerlə sıxı bağlı olub maddələrin qlobal 
biogeokimyəvi tsiklində aktiv rol oynayır. 

---

104 
Torpaq havası və atmosfer arasında mübadilə gedir. 
İnfiltrasiya, buxarlanma, axım və s. proseslər zamanı suyun 
torpağın daxilində hərəkəti, torpağın suyun qlobal dövranında 
aktiv iştirak etməsinə səbəb olur. 
Bu zaman su torpaq məhlulunu əmələ gətirərək 
torpaqəmələgətirmə prosesində aktiv iştirak edir. Aşınma 
proseslərinə məruz qalan litosferin üst hissəsi torpağın mineral 
komponentlərinin mənbəyi hesab olunur. 
Beləliklə torpaq, həm təbii cisim, həm dinamik sistem, 
həm də landşaftın bir hissəsi hesab edilir. 
V.A.Kovdaya (1985) görə torpaq örtüyünün əsas 
funksiyaları aşağıdakılardır: 
- bioekoloji (torpaq canlı maddələrin yerləşdiyi və 
fəaliyyətdə olduğu yerdir); 
- bioenergetik (humus və digər üzvi maddələrdə günəş 
enerjisinin toplanaraq bioloji kütləyə çevrilmə sahəsi); 
- azotun fiksasiya funksiyası və zülalların əmələ 
gəlməsi; 
- əsas kimyəvi elementlərin qlobal biogeokimyəvi 
dövriyyəsində aktiv agentlərin funksiyası; 
- Alt kristal süxurları xırda fraksiyalara çevirmə 
funksiyası (aşınma); 
- hidroloji funksiya (geosferlər arasında aktiv su 
mübadiləsi sahəsi); 
- meteroloji funksiya (atmosferin tərkib və rejiminin 
formalaşmasına aydın təsir göstərən sahə.). 
Ekoloji 
problemlərin 
çoxu 
pedosferlə 
bağlıdır. 
Atmosferin kimyəvi dəyişməsi və onun yaratdığı nəticələr 
maddələrin qlobal biogeokimyəvi tsiklində iştirak etməsindən 
asılıdır. Okeanların, kənar və daxili dənizlərin, xüsusən sahil 
zonasının vəziyyəti materiklərdən axım vasitəsilə gətirilən həll 
olan və asılı kimyəvi maddələrlə təyin olunur. Bütün bu 
maddələrin maye axınının formalaşmasında torpaq örtüyü və 
onun vəziyyəti olduqca böyük rol oynayır. 

---

105 
Təbii ekosistemlərin vəziyyətinin və məhsuldarlığının 
dəyişməsi, xüsusilə meşəsizləşdirmə və səhralaşma torpaq 
örtüyünün vəziyyətinə təsir göstərir, bu isə onun sonrakı 
məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur. Nəhayət, süni 
yaradılan və ya insan tərəfindən güclü dəyişikliyə uğrayan 
ekosistemlərdə (aqroekosistemlərdə) baş verən ətraf mühit 
problemləri də torpaq örtüyünün vəziyyətilə sıxı surətdə 
bağlıdır. 
Potensial münbitlik nöqteyi nəzərincə qurunun böyük 
hissəsi aşağıdakı məhduddiyyətlərə görə əkinçilik üçün 
yararsız, azyararlı və ya əlverişsiz sayılır. (buzlaqlar daxil 
olmaqla ümumi sahəyə görə %-lə). (Cədvəl 4.1). 
Cədvəl 4.1.