Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

oilaning o„rtacha soni 5,5 kishidan iborat, bir qancha viloyatlarda esa 6 
kishidan iborat, bu ko‗rsatkich MDHning Evropa qismidagi 
mamlakatlarida 3,2 kishini tashkil etadi. 
Davlatning vujudga kelishi bilan oilaviy hayotni boshqarish 
huquqiy 
xarakterga 
ega 
bo‗lgan. 
Nikohni 
yuridik 
jihatdan 
rasmiylashtirish nafaqat er-xotin oldiga, balki davlat oldiga ham 
muayyan javobgarlik (burch, vazifa, ma`suliyat) qo‗yadi. Shundan 
boshlab oilaviy munosabatlar muammolarini nazorat qilish, huquqiy 
jihatdan boshqarish davlat zimmasiga yuklatiladi. 
Nikoh munsabatlarini, yolg‘iz yashovchilarni, oilaviy buzilish 
sabablarini o‗rganish jamiyat ijtimoiy tarkibining ijobiy rivojlanishida 
katta ahamiyat kasb etadi. Oddiy bir misol: diniy munosabatlar asosida, 

---

111 
avval nikoh muqaddas hisoblanar edi. Sobiq totalitar tuzum asorati 
sifatida biz bu masalaning ancha keyingi o‗rinlardan biriga surilib 
qo`llanganligining guvohi bo‗lib turibmiz. 
Hozirgi davrda oila rivojidagi sotsial xususiyatlar: 
―Hozirgi vaqtda oilaning haqiqiy moddiy ahvolini, ularning 
ma`naviy va madaniy qiziqishlarini mahalladan ko‗ra yaxshiroq 
biladigan boshqa tuzilma yo‗q. Shuning uchun hozirda oila va gender 
sotsiologiyasi mahalla doirasida kengroq o‗rganilmoqda. Bozor 
munosabatlari barchani tobora chuqurroq o‗z doirasiga tortayotgan ekan, 
bu holat oilaviy munosabatlarga ham o‗z ta`sirini o‗tkazmay qolmaydi, 
albatta. Oilaning ishga yaroqli bo‗lgan barcha a`zolari tirikchilik bilan 
band bo‗lib, bolalar o‗z holiga tashlab qo‗yilayotgani ham haqiqatdir. 
Ana shunday vaziyatlarda mahallalarning rolini, mas`uliyatini oshirish 
to‗g‘risidagi da`vat va tegishli farmoyishlar, oilalardagi muammolarning 
keng jamoatchilik muammolari sifatida qabul qilinishi davr taqozosi 
ekanligidan dalolat beradi. Bolalar jamiyatning kelajagi ekanligi e`tirof 
etilar ekan, ularning tarbiyasi uchun shu jamiyatning har bir a`zosi 
mas`ul ekanligini e`tiborga olgan holda, eng avvalo oila o‗z farzandining 
tarbiyasi, uning kelajagi, jamiyat oldidagi burchini anglab etishida 
javobgar ekanligini ta`kidlash bilan birga uning zimmasiga eng og‘ir 
mas`uliyat tushishini anglab etib, o‗z funktsional vazifasiga sodiq holda 
jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanib borishi talab etiladi. 
«Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini 
ham yaxshilangizlar», - deyiladi hadislarda. Farzand - hayotning guli. 
Darhaqiqat, odobli farzand bilan hayotimiz fayzlidir. Biroq, 
farzandlarimiz xatti-harakatida ham goho nuqsonlar ko‗zga tashlanadi, 
ularning o‗z vaqtida oldi olinib, bartaraf etilmasa, gunoh ishlarga olib 
boradi. Shuning uchun oilada farzandlarimizga hadis namunalarini 
uqtirib borishimiz ham foydadan xoli emas. 
Yuqorida aytib o‗tganimizdek, oilada tarbiyaga katta ahamiyat 
berish kerak. Oila a`zolari bir-birlari bilan qanday muomalada bo‗lsalar, 
shu muhit qobig‘idagi o‗spirinlarda ham xuddi shunday va ularga xos 
xulq-atvorlar namoyon bo‗la boshlaydi. Oila a`zolari xontaxta atrofida 
o‗tirib, turli mavzularda mulohazalar yuritish, murakkab muammolarni 

---

112 
hal qilish borasidagi atroflicha etarli bahslar, shubhasiz, yigit-qizlar aql-
zakovatining o‗sishida, ularning aql-kamolotida turtki vazifasini 
bajaradi. 
Oilaning avlod qoldirish funktsiyasi nafaqat oila mustahkamligini 
saqlashda, balki jamiyat hayotida ham juda muhim rol o‗ynaydi. 
Ko‗p bolali oilalar hozirga kelib, ma`lum ijtimoiy - iqtisodiy 
omillar ta`siri ostida borgan sari kamayib ketmoqda. Bu holat yaqin 
kelajakda o‗zbek millatining rivojlanishi va ravnaqi darajasiga o‗z 
ta`sirini ko‗rsatmay qolmaydi, albatta. Jamiyat, har qanday davlatning 
ijtimoiy tanazzulga yuz tutishi eng avvalo undagi oilaning barbot 
bo‗lishi, buzilishining ko‗payishiga ko‗p jihatdan bog‘liqdir. Shuning 
uchun oilaviy ajralishlarni, qo‗ydi-chiqdilarni keltirib-chiqaruvchi tub 
sabablarni aniqlash, o‗rganish va ularning oldini olish uchun ilmiy - 
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish oila va gender sotsiologiyasining asosiy 
vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Respublika bo‗yicha nikohlar umumiy sonining o‗sishi bilan 
ajralishlar 
sonining 
ham 
o‗sayotganligi tashvishlidir. Oilaviy 
ajralishlarning asosiy sabablari nimalarda? Ajralishlarning tarafdori 
ko‗proq kim? Erkaklarmi yoki ayollarmi? Qaysi birlari ko‗prok aybdor? 
– degan savollar yuzasidan olib borilgan sotsiologik tadqiqotlar 
natijalariga ko‗ra oilaviy ajralishlarning 70% da ayollarning, faqat 30% 
da erkaklarning da`vogarligi asosida sodir bo‗lmoqda. 41,4% 
ajralishlarning asosiy aybdori erkaklar, 26,8% ayollar, 4,5% har ikki 
tomonning o‗zaro kelisha olmaganligi sababli, 7,3% esa kelin bilan 
qaynona o‗rtasida kelishmovchilik sabab bo‗lganligi oqibatida 
buzilmoqda. Hozirgi vaqtda asosan ko‗proq quyidagi omillar oilaviy 
ajralishlarga sababchi bo‗lmoqda: 
1. Er o‗z oilasini moddiy va ma`naviy jihatdan qo‗llab-quvvatlay 
olmasligi; 
2. Erlik burchini, oila boshlig‘i sifatidagi mas`uliyatli vazifasini 
bajarmayotganligi tufayli. Erning spirtli ichimlik, narkotik 
moddalarni iste`mol qilishi va natijada sog‘lom oilaviy 
muhitning buzilishi oqibatida; 

---

113 
3. Ayollarning o‗z eriga nisbatan qo‗pol munosabatlarda bo‗lishi, 
erni er o‗rnida ko‗rmasligi, mensimasligi va oilada ayollik 
(xotinlik) burchini his qilmasligi natijasida; 
4. Er-xotin o‗rtasida o‗zaro hurmatning yo‗qligi, xarakterlarining 
to‗g‘ri kelmasligi, oddiy muomala madaniyatining yo‗qligi; 
5. Qaynona-kelin munosabatlaridagi kelishmovchiliklar; 
6. Yosh yigit-qizlarning bo‗lg‘usi oilaga har jihatdan tayyor 
emasliklari va hokazolar. 
Olib borilgan sotsiologik tadqiqotlarga ko‗ra, oilaviy hayotda 
o‗zlarini baxtli deb hisoblagan ayollar bular: ish joyida muvaffaqiyatga 
erishgan, har tomonlama qiziqishga va qobiliyatga ega bo‗lgan, 
mustaqil, tashqi ko‗rinishidan kelishgan va go‗zal bo‗lgan ayollar emas, 
balki – jiddiy, yumshoq ko‗ngil, mehribon, o‗z oilasiga jonkuyar, 
chekinuvchan, bir gapdan qoladigan ayollar ekan. E`tibor berilsa, 
haqiqiy oilaviy baxtga erishish omillari axloqiy munosabatlarga borib 
taqalishi ma`lum bo‗ldi. 
Жаҳонда 
кечаѐтган 
глобаллашув, 
интеграция 
ва 
модернизация жараѐнлари бугун инсоният ҳаѐтига, оила 
институти ва ундаги авлодлараро муносабатларга зиддиятли 
таъсир этмоқда. 
Ҳозирда оилавий муносабатларни инсон ҳуқуқ ва 
эркинликларини асраган ҳолда гуманистик тамойилларга 
мувофиқ йўлга қўйиш долзарб илмий муаммога айланган. 
Ўзбекистонда оила институтини ўзбек халқининг 
этноанъаналари, авлодлараро муносабатлар талабларига мувофиқ 
ташкил этиш, оиланинг ижтимоий – демографик, маънавий -
тарбиявий ва функционал вазифаларига рационал тус бериш 
борасида катта чора-тадбирлар амалга оширилди.
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва Оила 
кодексида оила ва никоҳ, гендер тенглик, авлодлараро 
муносабатлар миллий тараққиѐт манфаатларига мувофиқ 
келадиган ҳуқуқий меъѐрлар билан белгиланиши ўрнатилди. 
Мамлакатдаги 
ижтимоий-демографик 
вазият 
ва 
этноанъаналардан келиб чиқиб, 2019 йил 1 сентябрь кунидан 

---

114 
бошлаб, никоҳ ѐши 18 ѐш қилиб белгиланди. Асосий Қонунда 
авлодлараро муносабатларга алоҳида модда ажратилиб, унда ота-
она фарзандларини боқиш, тарбиялаш ва камолга етказиш учун, 
вояга етган фарзандлар эса кексайган ота-оналарига қараш учун 
масъуллиги таъкидланди. Бундай ҳуқуқий меъѐрий норма бошқа, 
айниқса АҚШ ва Европа Конституцияларида учрамайди. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 18 
февралдаги 
―Жамиятда 
ижтимоий-маънавий 
муҳитни 
соғломлаштириш, маҳалла институтини қўллаб-қувватлаш ҳамда 
оила ва хотин-қизлар билан ишлаш тизимини янги даражаги олиб 
чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида‖ги ПФ-5938-сонли Фармони 
ва ―Ўзбекистон Республикаси маҳалла ва оилани қўллаб-
қувватлаш вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида‖ги ПҚ-
4602-сонли Қарорларида оилаларга ва оилавий кадриятларга, 
авлодлараро муносабатларга кенг ўрин берилган.
Ўзбек оилаларидаги авлодлараро муносабатлар маълум 
бир ижтимоий асосга қурилган. Бу асос қуйидаги белгиларда 
намоѐн бўлади:
оила яхлитлигини асраш;
репродуктив ва демографик анъаналарга риоя этиш;
оилада шаклланган иерархияга риоя этиш; 
ижтимоий маконда оила мавқеини мустаҳкамлаш;
авлодлараро 
муносабатларни 
этноанъана 
сифатида 
қадрлаш.
Ўзбек халқида орият, ўз обрўсини сақлашга,обрусини 
тўкмасликка интилиш кучли. Инсон бирор нарсага қўл уришидан 
ѐки оиласига тааллуқли бирор хатти-ҳаракатни содир этишидан 
олдин унинг ўзи ѐки оиласи обрўсига қанчалик таъсир этишини 
кўз олдига келтиради. Агар шу ҳатти-ҳаракат ўзининг ѐки 
оиласининг обрўсини тўкса, унга путур етказса, у шу хатти-
ҳаракатдан, ҳатто у унга катта зарар етказса ҳам, воз кечади. Бу 
ўринда ўзбек халқининг ўз анъаналарига, тарихий маданий 
тажрибаларига содиқлиги кўзга ташланади. 

---

115 
Ўзбек халқига хос қадриятлардан бири болажонликдир. 
Репродуктивлик, демографик барқарорликни таъминлаш, ҳаѐт 
маъносини фарзандлар кўриб, уларни етиштиришда кўриш ўзбек 
оиласининг олийжаноб анъаналари қаторига кирадиган фазилат 
ҳисобланади. Ўзбек халқ достонлари, эртаклари ва мақолларида 
фарзандлилик идеал ҳаѐт тарзида улуғланади. 
Фарзандлар авлодлараро муносабатларнинг субъектлари 
сифатида уларнинг динамикасини, уни сақланиш, келгуси 
авлодларга етказишни белгилаб келади. Фарзандларнинг кўплиги 
авлодлараро муносабатларнинг барқарор давом этишини, 
кенгайишини, миллий анъаналар билан уйғунлашишини 
белгилайди. Уларнинг бир бирлари билан алоқалари миллий ва 
умуминсоний 
қадриятларни 
уйғунлашуви, 
бир-бирига 
интеграциялашуви омилидир. 
Ўзбек оилаларидаги муносабатлар иерархияга ( юн. hieros 
– муқаддас ва arche – ҳокимият) қурилгани билан ажралиб 
туради. Табиийки, бу иерархия бошида оила бошлиғи, одатда 
эркак туради. Авлодлараро муносабатлар ҳам ушбу иерархияга 
бўйсинади. 
Оиладаги 
иерархия 
муносабатлари 
расмий 
ташкилотлардаги иерахиядан фарқ қилади. Бу муносабатлар 
ўзаро меҳр муҳаббат ва ҳурмат муҳитини шакллантиришга, 
каттани ҳурмат ва кичикни иззат қилиш тамойилига, эзгу 
ниятларга ва авлодлараро муносабатларнинг давомийлигини 
таъминлашга қурилади.
Оила мавқеини асраш авлодлараро муносабатлар тизимида 
муҳим ўрин тутади. Оила аъзолари уйдаги осойишталик, 
фаровонлик, аҳиллик, меҳр муҳаббат пировард натижада оила 
мавқеига таъсир этишини биладилар. 
Қашқадарѐ вилоят бошқармаси томонидан ўтказилган 
социологик сўровдаги ―Оилангиз неча авлодли?‖ деган саволига 
респондентларнинг 59 % уч (бобо- момо, эр-хотин ва уларнинг