Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

1.Oila paydo bo‗lgandagi nikoh jufti. 
2.Kichik (yosh) bolali oila. 
3.Hech bo‗lmasa bitta voyaga yetgan farzandli oila. 
4.Barcha farzandlarning ajralib ketishi. 
Demak, xulosa qilib shuni aytish mumkinki,oilaning hayotiy sikli 
quyidagicha aniqlanadi: 
1.Nikoh tuzilganidan 1-farzandning tug‘ilishigacha bo‗lgan davr-
ota-ona bo‗lgungacha bo‗lgan bosqich. 
2.1-farzandning tug‘ilishidan oxirgi farzandning tug‘ilishigacha 
bo‗lgan davr-reproduktiv ota-onalik bosqichi.Bu bosqich qisman 
sotsializasion ota-onalik davri bilan kesishib turadi, yagona farzandli 
oilalarda butunlay yo‗q bo‗ladi. 

---

107 
3.1-nabiraning tug‘ilishi va buvi-buvaning birining vafotigacha 
bo‗lgan davr. 
Yuqoridagi tavsiflash oilaning butun sikliga tegishli. Tabiiyki, 
butun sikl u yoki bu bosqichining tushib qolishi yoki ajralish, 
shuningdek, nikoh juftining bevaqt vafoti natijasida to‗liqsiz bo‗lib 
qolishi mumkin. Oilaning hayotiy sikliturli asoslarga ko‗ra ajratilishi 
mumkin va turli bosqichlarga ega bo‗lishi mumkin va bu bosqichlar turli 
voqea va hodisalarni qamrab olish mumkin.
Gertsenning so‗zlariga ko‗ra, oila bolalardan boshlanadi, ammo 
avlod olish uchun vaqt topa olmagan er-xotin ham bu oila. Va keyin bu 
erda voyaga yetmaganlar, to‗liqsiz oilalar, nizoli oilalar va ko‗plab 
oilalar mavjud. Keling, ushbu eng muhim ijtimoiy guruhni 
tasniflashning asosiy usullarini aniqlashga harakat qilaylik. 
Zamonaviy oilaning turlari va turlari: 
Zamonaviy tadqiqotchilar oilalarning turlarini aniqlash uchun 
turli xil tasniflardan foydalanadilar, ularning asosiylari quyidagilar: 
1. 
Oila kattaligiga ko‗ra
- uning a'zolari soni hisobga olinadi 
2. 
Oila turi.

yadroviy oila - bolalari bo‗lgan bitta turmush qurgan juftlik. 

murakkab oila - bu er-xotin, bolalar va qarindoshlar - buvilar, 
bobolar, opa-singillar, aka-ukalar va boshqalardan iborat. Bunday 
oilaga uy-ro‗zg'or ishlarini soddalashtirish uchun yig'ilgan bir 
nechta qarindoshlar kirishi mumkin 

to‗liq bo‗lmagan ota-ona oilasi - bolalardan va faqat bitta ota-
onadan yoki farzandsiz er-xotindan iborat 
3. . 
Bolalar soni bo‗yicha.

bepusht, bolasiz oilalar; 

bitta bolali oila; 

kichik oilalar - bolalar soni tabiiy o‗sishni ta'minlash uchun etarli 
emas, 2 tadan ko‗p emas; 

o‗rtacha oilalar - o‗sish va dinamikaning paydo bo‗lishi uchun 
etarli miqdordagi 3-4 bola; 

---

108 

katta oilalar - tabiiy o‗sishni ta'minlash uchun talab qilinadiganidan 
ko‗proq, 5 yoki undan ko‗p bola 
4. 
Nikoh shakli bo‗yicha.

monogam oila - ikki sherikdan iborat; 

ko‗pxotinli 
oila 
- 
sheriklardan 
biri 
bir 
nechta 
nikoh 
majburiyatlariga ega. Ko‗pxotinlilik (erkakning bir necha ayol 
bilan nikohi) va poliandriyani (ayolning bir necha erkak bilan 
nikohi) farqlash. 
5. 
Er-xotinning jinsi bo‗yicha.

heteroseksual oila; 

bir jinsli oila - bolalarni birgalikda tarbiyalashda qatnashadigan 
ikki ayol yoki erkak. 
6. 
Shaxsning joylashgan joyiga ko‗ra.

ota-ona - ota-onamizning oilasi; 

reproduktiv - inson tomonidan yaratilgan oila. 
7. 
Qaerda yashashingizga qarab 

patrilokal - erning ota-onasi bilan bir hududda yashaydigan oila; 

er-xotin - xotinning ota-onasi bilan bir hududda yashaydigan oila; 

peolocal - ota-onasidan alohida yashaydigan oila 
Oila uning a`zolarining ijtimoiy guruhlariga qarab ham turlarga 
bo`linadi: 
1. Oila a'zolari bir xil ijtimoiy guruhga mansub oilalar 
2. Turli guruhga mansub oilalar 
Oilalarning o‗sha oila a'zolari miqdoriga qarab turlarga bo‗linishi uning 
demografik tarkibini tashkil etadi. 
O`zbekiston uchun shartli ravishda oilaning 3 ta demografik turga 
ajratish maqsadga muvofiqdir
1
. 
1. Kichik oilalar – 2-4 kishi 
istiqomat etuvchi oilalar;
2. O‗rta oilalar – 5-6 kishi istiqomat etuvchi oilalar; 
3. Katta oilalar – 7 va undan ortiq kishilar istiqomat etuvchi oilalar. 
Oila va gender sotsiologiyasi o‗rganadigan navbatdagi demografik 
jarayon bu nikohdir. 
1
B.Aliеv, M.Mullajonova, B.Raxmonov ―Sotsiologiya‖ Darslik:T.:2011-y.260-b 

---

109 
Ma'lumki, oila nikohdan boshlanadi. Nikoh jamiyat taraqqiyotining 
ma'lum bosqichida paydo bo‗ldi va qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar, din, 
urf-odatlar, qadriyatlar ta'sirida shakllanib boradi. Nikoh va uning 
turlari, tarixiy evolyutsiyasi, uning turli xalqlar ijtimoiy guruhlar, 
xududlar bo‗yicha xususiyatlarini, nikoh. qonuniyatlarini, oilada mehnat 
taqsimotini va yoshlarni nikohga psixologik, iqtisodiy tomonidan 
tayyorlash va aholini nikohga bo‗lgan munosabatlarini o‗rganish ham 
oila sotsiologiyasida muhim ahamiyatga egadir. 
Oila tarkibida hamda rivojlanishiga bevosita ta'sir etuvchi 
demografik omillardan yana biri — nikohning bekor etilishi, ya'ni 
ajralishdir. Ma'lumki, oilada er-xotinning ajrashishi birinchi navbatda 
oilaning tarkibiga ta'sir etadi. Oila tugal oiladan, tugalmas oilaga 
aylanadi. Oilada farzandlar tug‗ilishi ma'lum darajada kamayadi. Bu esa, 
o‗z navbatida, oilani davom ettiruvchi avlod yaratilishiga, oilaning 
takror barpo bo‗lishiga salbiy ta'sir etadi. Oila sotsiologiyasi 
mustahkamligiga salbiy ta'sir etuvchi ajralish jarayonini o‗rganar ekan, 
uning sabablarini turli tarixiy davrlarda, davlatlarda, xalqlarda va 
ijtimoiy guruhlardagi xususiyatlarini ochib beradi. 
Aholi migratsiyasi ham oilaning ijtimoiy-demografik tarkibiga 
ta'sir etuvchi omillardandir. Insonning bir ijtimoiy-iqtisodiy muhitdan 
ikkinchi ijtimoiy-iqtisodiy muhitga o‗tishi (masalan, shahardan 
qishloqqa, qishloqdan shaharga ko‗chishi), uning oilaga bo‗lgan 
demografik, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga ta'sir etadi. 
Ma`lumki, oila paydo bo`lib to tugagunga qadar bir qancha 
bosqichlardan o`tadi. Ular: 
Oilani tashkil topishi (nikohga kirish) 
Birinchi farzandni tug`ilishi (farzand ko`rish faoliyatini boshlanishi), 
Ohirgi farzand tug`ilishi (farzand ko`rish faoliyatini tugallanishi), 
Ohirgi farzandni oilali bo`lishi, 
Oilani tashkil etgan er yoki xotinini dunyodan ko`z yumishi (oilaning 
tugallanishi). 
Yuqorida keltirilgan jarayonlar oilaning hayotiy davrlari bo‗lib, 
oila davomiyligiga muntazam qaytarilib turadi. Ushbu davrlarning har 
birini o‗ziga xos xususiyatlarini, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari 

---

110 
mavjuddir. Ana shu muammolar ham oila va gender sotsiologiyasining 
o‗rganish doirasiga mansubdir. 
Oila-nikoh munosabatlarining asosiy printsiplari: 
1. Yakka nikohlilik tamoyili (faqat bitta nikoh); 
2. Nikohning ixtiyoriyligi. 
3. Ajralishning erkinligi (davlat tomonidan nazorat qilinadi); 
4. Oila va oilaviy munosabatlarda er-xotinning teng huquqligi. 
5. Bolalarni birgalikda tarbiyalash tomoyili. 
Oila ijtimoiy institute sifatida muayyan darajalarga ega bo`ladi. 
Dastlab, er-xotinning nikohdan o`tishi oqibatida oila vujudga keladi. 
Birinchi farzandning dunyoga kelishi esa – bolali oilani yuzaga keltiradi. 
Bu holat oilani yanada mustahkamlaydi. Hattoki, bir-birlarini sevib 
qurilgan oila ham, agarda farzandli bo`lmasa, mustahkam bo`la olmaydi, 
bundan ko`rinib turibdiki, oilaning avlod qoldirishlik funktsiyasi jamiyat 
hayotida ham, oila mustahkamligini saqlashda ham muhim rol o`ynaydi. 
Oilaning yana bir darajasi – ko`p bolali oilalar soni hozirga kelib, 
ma`lum ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta`siri bilan borgan sari kamayib 
ketmoqda. 
Oila tipining muhim belgilari quyidagilar hisoblanadi: oila 
a`zolarining yoshi, oiladagi bola soni, murakkab oilalar, bunday oilalar 
bizning sharoitimizda ko‗plab uchraydi. Bunaday oila tarkibi bir necha - 
ikki yoki undan ortiq nikohli juftdan iborat bo‗ladi. Respublikada