Samarqand davlat universiteti gulsum tagiyeva, hayriniso husanova oila va gender

7-MAVZU. OILA-NIKOH MUNOSABATLARDA ZAMONAVIY 
TENDENSIYaLAR 
 
1. Oila instituti transformasiyasi.
2. Nikoh munosabatlarining zamonaviy shakllari va turlari. 
3. Oila va nikoh munosabatlarining parchalanishiga ta‘sir ko‗satuvchi 
global omillar. 
4. Ayollar 
mustaqilligi 
va 
oilaviy 
munosabatlar 
kurilishida 
o‗zgarishlar.
5. Tashqi texnogen omillarning oila va nikoh munosabatlariga ta‘siri.
Ayollarning ijtimoiy-siyosiy faolligining yanada oshib borishi 
an‘anaviy jamiyatdan zamonaviy (modern)lashgan jamiyatga o‗tish 
jarayoni davomida yanada dolzarb ahamiyat kasb etdi. Zero, jamiyatning 
zamonaviylashuvi jarayoni dastlab rivojlangan g‘arb davlatlari ijtimoiy 
qiyofasini o‗zgartirgan bo‗lsa, keyinchalik butun dunyoda yangilanishlar 
zanjirini hosil qildi. Bu jarayon bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikdagi 
siyosiy, iqtisodiy, intellektual transformasiyalar mahsuli sifatida jamiyat 
ijtimoiy hayotining barcha jabhalarini qamrab oldi. Individning shaxsiy 
va kasbiy hayotida kechayotgan gender munosabatlar bundan mustano 
qolmadi.
Ilmiy adabiyotlarda keltirilgan jinslararo tafovut doirasidagi 
stratifikasion tasnif asosida xotin-qizlar sosiomadaniy qiyofasidagi 
o‗zgarishlar tahlil etilib, quyidagi xulosaga kelindi:
- jismoniy-irsiy stratifikasiya tizimi ijtimoiy guruhlarning «tabiiy» 
ijtimoiy-demografik belgilariga tayanadi. Bunda «boshqalarga nisbatan 
zaif va jismoniy nuqsonlarga ega kishilar past ijtimoiy mavqyeni 
egallaydi»
57
. Tabiiy-biologik asosga ega ushbu tizimda jismonan zaifroq 
sanaluvchi xotin-qizlar o‗z-o‗zidan erkaklarga nisbatan quyi pog‘onani 
egallaydi; 
- ijtimoiy-professional stratifikasiya tizimida esa mehnat mazmuni 
va shart-sharoitlariga ko‗ra jamiyat turli kasblarning stereotiplashgan 
«erkaklarga xos» yoki «xotin-qizlarga xos»ligi taqsimoti bilan 
57
Радаев В. Шкаратан И. Социальная стратификация. М.: Наука. 1995. С.48. 

---

133 
izohlanadi. Odatda, «xotin-qizlarga xos» kasblarning aksariyati 
erkaklarning nisbatan bepisandroq munosabatiga sabab bo‗ladi.
Ilmiy tadqiq etilayotgan masala mazmunan bu ikkila turdagi 
funksiya doirasida bo‗lib, jamiyatdagi jinsli-rolli tafovutlar qoliplariga 
mutanosib hulq-atvor modellari doirasida aksariyat ayollar kasbiy 
maqomning nufuzli shakllari uchun kurashdan chetlatilgan va ayol o‗zi 
mansub sinfiy qatlam erkaklari bilan nufuzli maqom uchun ochiq 
raqobatda zaif muxolifat sanaladi.
Erkak va ayollarning hulq-atvor me‘yorlari, ularning asl «tabiiy» 
sifatlari, ayollik nafosati kabi tushunchalar patriarxal jamiyatning 
ijtimoiy-madaniy voqyeligi, gender stereotiplaridan kelib chiqib asrlar 
davomida o‗zgarib borgan. Ayniqsa transformasion jarayonlar, 
burilishlar va ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlarni boshidan kechirayotgan 
davlatlarda ayollarning mavqyeiga ta‘sir ko‗rsatuvchi salbiy omillari 
ko‗payadi. 
Modernlashgan postindustrial jamiyatlarda jamiyat ijtimoiy 
tuzilmasidagi murakkab va chigal munosabatlar tizimi ma‘lum 
transformasiyalarni boshidan kechirar ekan, bunday holat xotin-qizlarga 
nisbatan diskriminasiyaning har qanday shakllariga barham berilishi 
g‘oyalariga tayandi. Ayniqsa, mehnat sohasida jinslararo muvozantni 
o‗rnatish masalasi dolzarblashdi.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, XX asrning 80 yillarigacha 
stratifikasiya nazariyotchilari jinsiy taqsimot muammolarini deyarli 
o‗rganmadilar. Ushbu davrgacha bo‗lgan tadqiqotlarda ayollar erkaklar 
bilan yagona ishchi sinfi yoki o‗rta sinf tarkibiga kiritib yuborilgan yoki 
ayolning mavqyei oila mavqyeiga tenglashtirilgan. Oila mavqyei esa 
erkakning kasbiy hayotida «o‗z darajasi (mavqyei) ni topish» orqali 
belgilangan. Oqibatda, jamiyatda erkakning kasbiy maqomi ayolning 
mavqyeini 
belgilovchi 
omil 
ekanligi 
borasidagi 
aqidalar 
mustahkamlandi.
Tez orada jinslararo munosabatlarni stratifikasiya muammolari 
bilan uzvilikda o‗rgangan gender tadqiqotlarning butun boshli to‗lqini 
ko‗tarildi. Ayollarning ijtimoiy mobilligi mustaqil omil sifatida o‗rganib 
boshlandi. E.Xit o‗z tadqiqotlarida ayollar va erkaklarning kasbiy 

---

134 
imkoniyatlarini 
solishtirganda 
ayollarning 
kundalik 
toliqtiruvchi 
jismoniy va aqliy mehnat bilan bog‘liq quyi lavozimlarni tark etish 
ehtimoli erkaklarga nisbatan past ekanligini aniqladi
58
. Muallif 
ayollarning vertikal mobilligi nikohga kirishish munosabati bilan 
muvaffaqiyatli bo‗lib borishini ta‘kidlaydi. Demak, ushbu holatda ham 
ayolning ijtimoiy faolligining bosh omili sifatida uning oilaviy maqomi 
ustuvorligi ta‘kidlanadi.
Ayollar masalalari bilan atroflicha shug‘ullangan G. Sillastening 
fikriga ko‗ra, ijtimoiy mobillik keng ma‘noda – ayollarning jamiyat 
ijtimoiy tuzilmasidagi mavqyeini o‗zgarishi va o‗zgaruvchan hayotiy 
faoliyat sharoitlariga moslashuvini anglatadi. Tor ma‘noda – ijtimoiy 
mobillik ayolning o‗z lavozimiy va kasbiy maqomini o‗zgaritirish va 
nihoyat yangi ijtimoiy va iqtisodiy muhitga moslashishdagi individual 
imkoniyatlarini angladi
59
. G.Sillaste ayrim g‘arb mualliflarining 
jamiyatdagi transformasion jarayonlarda jinsning psixobiologik va 
fiziologik xususiyatlari erkak va ayol xulq-atvori modellarini 
shakllantiruvchi bosh omil ekanligi haqidagi fikrlariga zid ravishda 
ijtimoiy omillarni ko‗rsatadi.
Albatta jinsiy taqsimotni sinfiy differensiasiyaning davomi sifatida 
qabul qilish o‗ta qo‗pol soddalik, ushbu yirik tushunchaning turli 
bo‗laklarini «yutib» yuborish bo‗lar edi. Ayollar gorizontal va vertikal 
segregasiya obyekti sifatida umumiy sinfiy taqsimotga singib 
ketmaydigan alohida kategoriyani hosil qiladi.
Gorizontal segregasiya kasblarning «erkaklarga xos» yoki 
«ayollarga xos»ligi aqidasidan kelib chiqib ayollar ijtimoiy-siyosiy 
faolligini ma‘lum sohalarda jamlashini anglatadi. Aksariyat hollarda 
bandlikning ta‘lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta‘minot, oziq-ovqat 
ta‘minoti, maishiy xizmat kabi sohalarida ayollar ulushi baland. 
Ko‗pchiligi monoton konveyrli liniyalarda mehnat qiladi.
Ayollar mashg‘ulotlari borasida konservativ fikrlarni shaklantirgan 
ijtimoiy stereotiplar alohida individ xususiyatlarini chetlab o‗tadi va 
58
9
Heath A. Social Mobility. Glasgow. 1981. P. 107-136.