Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

7.5.
 
Parfiya davrida Eron 
Parno nomi bilan atalgan qabilalar Amudaryo bilan Kaspiy dengizi 
oralig‘idagi dashtlarda ko‘chib yurganlar va mil. avv. 250 yillar atrofida 
Nisey va Artek (hozirgi Turkmaniston) hududlariga kirib kelganlar va 
mil. avv. 247 yil ular Arshakni o‘z podsholari deb e`lon qiladi. Shu 
boisdan bu sulola arshakidlar nomini oladi. Parnolar darhol Sibir va 
O‘rta Osiyo hududlarida yashovchi salavkiylar ustiga yurish qilib, mil. 
avv. 239 yil Parfiya o‘lkasini ham bosib oladi. Bu qabilalarning barchasi 
bir-birlari bilan qavm-qarindosh edilar va aralash-quralash bo‘lib yashay 
boshladi. Mil. avv. 171 yil Parfiya podshosi Mitridat I tayinlangan. 
Uning davrida Parfiya qudratli davlatga aylanadi. Parfiya davlati aholisi 
bir xil emasdi. Mil. avv. III asrlarda Eronning janubida, forsida bir necha 
yarim qaram knyazliklar bor edi. Bularning birining boshida Soson 
turardi. Keyinchalik bu urug‘ boshlig‘i nomidan sosonidlar sulolasi 
paydo bo‘ldi. U farsadagi barcha knyazliklarni birlashtirib, Kermana va 
Xuziston mamlakatlarini ham o‘ziga qaratib oladi. Parfiya podshosi 
Artaban V Arashtirning yutuqlaridan hadiksirab, unga qarshilik 
ko‘rsatishga kirishadi. Biroq mil. avv. 224 yil u Artashirdan engiladi. 
Ikki yildan so‘ng mil. avv. 226 yil Artashir Mesopotomiyadagi Ktesifan 
shahrini bosib oladi, qaysiki, avval bu shahar Parfiyanlarga qaram edi. 
Shu yili u o‘zini Eron podshosi deb e`lon qiladi va tantanavor taxtga 
o‘tiradi. Shunday qilib, Parfiya davlati tugab, ahamoniylarning qadimgi 
joyida Eron imperiyasi – Sosonidlar imperiyasi paydo bo‘ladi. 
Shunday qilib, midiyaliklar, forslar va Eronliklar bilan qavm 
bo‘lgan xalqlar tomonidan madaniyat sivilizatsiya Yevropa uchun ham, 
Sharq uchun ham katta edi. Masalan, XV asrdayoq Yevropa sayohlari 
Pesepol me`morchilik san`ati bilan qiziqa boshladi. Ular qadimgi Fors-
Eron yozuvlarini o‘rganish, tarjima qilishga kirishdilar. Masalan, 1621 
yil Italiya sharqshunoslaridan biri Petro della Valle Persopol 
xarobalarini chizmaga olgan, topilgan yozuvlarning ham nusxasidan 
ko‘chirma qilgan. Ammo bu yozuvlarning kalitini topib, o‘qish uchun 
Yevropa olimlari 200 yilni sarf qildilar. 1836 yil Eron mixxatlarini 
o‘qish va o‘rganish uchun tarafdorlar ko‘paydi. SHu boisdan 3 tilda 
bitilgan Bexustun yozuvlaridagi ossuriya, bobil yozuvlarini o‘qib 
chiqishga muvaffaq bo‘lindi. Bu hodisa birin-ketin Shumer, elam, 
urartu, xett va boshqa mixxat yozuvlarni tarjima qilishning kaliti topildi. 

---

120 
XVIII asrga kelib Yevropa olimlari Avesto bilan qiziqa boshlaydi. 
Frantsuz 
olimi 
Anketil 
Dyuperron 
Eronliklar 
orasiga 
kirib, 
otashparastlikka tegishli urf-odatlarni joyida va Hindistonda o‘rgana 
boshladi. Avestoni ko‘p yillar o‘rganib, Avestoning bir necha kitoblarini 
tarjima qilib, 1762 yil uning qo‘lyozmasini Parijga keltiradi. 1771 yili 
Avestoning bir necha kitoblarini tarjima qilib nashr qiladi. To‘g‘ri, bu 
tarjimalarning kamchiliklari bor edi. To‘g‘ri, qadimgi fors-Eron 
yozuvlarining hammasi ham bizgacha etib kelmagan. To‘g‘ri, qadimgi 
Eron adabiy yozuvlarining anchaginasi sharq va g‘arb tillarida tarjima 
qilingan. Masalan, Eron asarlaridan «Shohnoma» (Firdavsiy), «Kalila va 
Dimna» va boshqa asarlar bor edi. Eron tarixi qadimgi davrlardan 
boshlab, bizning tariximiz bilan bog‘liq holda kechgan, madany 
aloqalarning rivoji Eron bilan O‘rta Osiyo, Kavkaz va janubiy rus 
dashtliklari bilan o‘zaro aloqalar, savdo va madaniy aloqalarda uzilish 
bo‘lmagan.