Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov
Afg‘onistonning qadimgi sivilizatsiyasi
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.2. Afg‘onistonning qadimgi sivilizatsiyasi
Afg‘oniston Osiyoning markaziy qismida joylashgan bo‘lib, uning qadimgi tarixiga qiziqish asosan Ikkinchi jahon urushidan keyin boshlandi. Olimlar bu mamlakatning qadimgi sivilizatsiyasi haqida katta ma`lumotlar to‘pladilar. Afg‘onistonning geografik joylashish muhiti O‘rta Osiyo, Eron, Hind va Xitoy qadimgi sivilizatsiyalari bilan yaqin aloqadorlikda rivojlanganligini ko‘rsatdi. Shu bilan birga mahalliy madaniyat o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Afg‘oniston madaniyatining muhim xususiyatlaridan biri uning xilma-xilligidadir. Afg‘onistonning janubida Amudaryoning so‘l qirg‘oqlarida Baqtriya joylashgan edi. Shimoliy Baqtriya Amudaryoning o‘ng sohillarida joylashgan bo‘lib, uning 176 madaniyati o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turardi. Shimoliy- g‘arbda Ariya, ya`ni Hirot vohasi joylashgan bo‘lib, bu yuqorida zikr etilgan ikkala madaniyatni birlashtirib turardi, ya`ni Baqtriya va Parfiya madaniyatlarini mamlakatning g‘arbiy qismi dasht muzofotlardan iborat bo‘lib, Sakastan sivilizatsiyasi qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan va shimoldan kelgan ko‘chmanchilar madaniyati bilan qorishib ketgan edi. Hozirgi Qandahor va G‘azna atrof tumanlari madaniyati ham o‘ziga xosligi bilan ajralib turardi. Afg‘onistonning tog‘li o‘lkalarida alohida madaniyat mavjud edi. qobul va Jalolobodlarda esa Hind madaniyatiga yaqin edi. Mil. avv. II ming yillikka kelib, madaniy rivojlanishning markaziy qismi Shimoliy Afg‘oniston edi. bu erda Baqtriya tekisligida Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining yangi o‘chog‘i paydo bo‘ladi. Sug‘orish tizimi rivojlanib, qator dehqonchilik vohalari tashkil topadi. Bu vohalarda vujudga kelgan qishloqlar binolari xos g‘ishtdan rejalashtirilib qurilgan uylarda yashaganlar. Qishloqlarida suv bilan ta`minlash drenajlari bilan ta`minlangan. Ayrim vohalarda mudofaalashgan qal`alar paydo bo‘ladi. Ayrim qal`a devorlari qalinligi – eni 4 metr edi. Bunday qal`alar voha hokimlarining qarorgohi bo‘lgan. Bu jarayon Baqtriya jamoalaridagi sotsial tuzumning o‘zgarib borishidan guvohlik beradi. Bu taraqqiyot bronza davrida sodir bo‘lgan. Hunarmandchilik rivoj topadi. Baqtriyada metallni qayta ishlash rivojlangan. Toshsozlik rivojlandi. Baqtriyada me`morchilik rivoj topgan. Hashamatli ibodatxonalar quriladi. Shulardan Qutlug‘tepa va Oltintepa 10 larni ko‘rsatish mumkin. Afg‘onistonning qadimgi tarixida mil. avv. IV asrlarning 20-yillari alohida iz qoldirgan. Aleksandr bu o‘lkalarni bosib olgandan so‘ng qator shaharlarga asos solindi. Shulardan Aleksandriya Oksiona (Oyxonim shahri), Aleksandriya Kapisa (Begram shahri) va boshqalar shular jumlasidandir. Tez orada Aleksandr Makedonskiy o‘limidan so‘ng bu o‘lka – mamlakat ikkiga ajralib, ularning har biri o‘z taraqqiyot yo‘li bilan bordi. Hinduqushdan shimoliy tomonlarni o‘z ichiga olgan mamlakat Selevkid I qaramog‘ida bo‘lib, bu davlat Kichik Osiyodan Baqtriya hududlarigacha bo‘lgan o‘lkalarni birlashtirgan. Hindiqushdan janubda Joylashgan Afg‘oniston viloyatlari Hindistonga – Maurevlarga qaram edi. Mil. avv. 180 yilda bu ikki davlat yana birlashadi, ammo mil. avv. 140 yil bu davlat ko‘chmanchilar hujumi tufayli barbod bo‘ladi. 177 Yunon-Baqtriya madaniyati alohida o‘ziga xos edi. Bu davlat astoydil ellinistik davlat siyosatini yuritib, hokimiyat ham bosqinchi yunonlar qo‘lida edi. Afg‘onistonning siyosiy tarixini o‘rganishda Oyxonum shahrini qazib o‘rganish boy manbaa berdi. Aleksandriya Oksiona (Oyxonum) Baqtr shahridan keyin Baqtriyaning yirik shaharlaridan biri edi. U o‘sha davrda Yunon-Baqtriya davlatiga – podsholigiga Samarqand (Maroqanda) poytaxti bilan Sug‘diyona, Antioxiya Marg‘iana (Marv) poytaxti bilan Marg‘iyona kirardi va ulardan tashqari bir necha kichik podshohliklar ham qaram edi. Shuning uchun ham Baqtriya podshohi Evratidni «Ming shaharlar hukmdori» deb atagan. Aleksandriya Oksiana (Oyxonum) Baqtriyaning yirik shahri edi. U Ko‘kcha daryosining Amudaryoga quyilish joyidagi strategik tepalikda qurilgan edi. Shaharning gir atrofii qalin mudofaa devorlar va minoralar bilan o‘rab olingan edi. Shahriston qismida basseyn, maktab joylashgan. Topilmalar orasida Germes va Gerakl xudolariga atalgan yozuvlar topilgan. Sababi, bu xudolar elladaning homiylari edi. Topilma ashyolarning aksariyati ellenistik madaniyatning ta`siridan guvohlik berardi. Shaharning 4 dan 3 qismi katta saroydan iborat edi. Uning tarkibida tantanavorlik, yashash va xizmatkorlar xonaari joylashgan edi. Ayniqsa, ibodatxona juda hashamatli bino edi. U ham yunon uslubida qurilgan edi. Qizig‘i shundaki, Oyxonum me`morchiligida Mesopotomiya madaniyati izlari ko‘rinadi. Rus arxeolog olimlari so‘nggi yillarda Shimoliy Afg‘onistonda qazishmalar olib borib, qiziqarli va zargarlik, yasan-tusan ashyolariga boy nekropol topib o‘rganildi. Nekropol mayda hukmdor oilasiga taalluqli bo‘lib, kelib chiqishi ko‘chmanchilardan iborat edi. 6 ta qabrdan 20 mingdan ko‘proq qimmatbaho metalldan yasalgan ashyolar topilgan. Bu ashyolarning madaniy kelib chiqishida yunon va hind madaniyati izlari bor. Kushonlar davriga doir Baqtriya davri yodgorliklaridan maashhuri Surx-katal ibodatxonasi hisoblanadi. Uning yuqori platformasida «Olov ibodatxonasi» bo‘lib, to‘rt tomoni ustunlar bilan bezatilgan edi. Platforma markazida mehrob joylashgan. Afg‘oniston hududida buddizm davri yodgorliklari ham topilgan. 178 Xullas, Afg‘onistonning qadimgi tarixi boy tarixiy sahnlarga ega bo‘lib, u erda sodir bo‘lgan sivilizatsiya nafaqat mahalliy va shuningdek, Qadimgi Sharq sivilizatsiya ta`sir alomatlariga borib taqaladi. Yüklə 4,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|