Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

 
Savol va topshiriqlar 
1.
Dongshon sivilizatsiyasining o‘ziga xos xususiyatlarini 
sanab bering. 
2.
Buddizmning kirib kelishi va tarqalishi Janubi-Sharqiy 
Osiyo sivilizatsiyalari taraqqyotida qanday o‘rin tutdi.
3.
Janubi-Sharqiy Osiyo madaniyatining o‘ziga xos 
jihatlariga misol keltiring. 
4.
Kambodja qadim tarixiga taalluqli ma'lumotlarga misol 
keltiring. 
5.
Birma 
me'morchilik 
san'ati 
davrlari 
to`g`risida 
ma`lumot bering. 
6.
Laos tarixida diniy e'tiqod va madaniyat uzviylikda 
rivojlanishi. 

---

161 
9-mavzu: Qadimgi O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi 
Reja:
9.1.
 
Qadimgi Xorazm va Baqtriya sivilzatsiyalari. 
9.2.
 
Afg‘onistonning qadimgi sivilizatsiyasi.
 
9.3.
 
Qadimgi Sug‘d va Baqtriyada yuz bergan ijtimoiy
tabaqalanish tuzumi.
 
 
 
Tayanch iboralar:
Tabiiy sharoiti. Aholisi. Elam. O‘rta Osiyoda 
eng qadimgi qabilalar. O‘rta Osiyo va Midiyada eng qadimgi 
davlatchilikning tashkil topishi. O‘rta Osiyo ahamoniylar davrida. 
Qadimgi Baqtriya va Xorazmda tashkil topgan dastlabki davlatlar. 
O‘rta Osiyo xalqlari madaniyati. O‘rta Osiyo viloyatlari Ahamoniylar 
imperiyasi tarkibida. Afg‘oniston. Marv vohasi. 
 
9.1.
 
Qadimgi Xorazm va Baqtriya sivilzatsiyalari 
Xorazm – Amudaryo (Oks) vohasida joylashgan davlat. Birinchi 
bor Doro I ning Bexustun yozuvlarida va Avestoda tilga olingan. 
Makrotoponim etimologiyasi uchun ikkita variant: «Oziqlantiruvchi 
zamin» va «Quyi zamin» kabilar tavsiya etilgan. M.N.Bogolyubovning 
ma’lumotlariga ko‘ra, Xorazm so‘zi «Chorva uchun mustahkam 
mamlakat», «Yaxshi devorlari bor mamlakat» ma’nolarini anglatgan. 
Fanda zoroastrizm dinidagi birinchi mamlakat – Aryanam Vaydja 
lokalizatsiyalashuvi to‘g‘risidagi masala ko‘rib o‘tilmoqda. Ayrimlar uni 
Xorazm bilan Avesto qahramoni Aryanam Vaydjada harakatlar olib 
boradi. Bunda – xishnaga ko‘ra, Zima kohinlar olovini Xorazmda 
yoqqan. 
Xorazm davlatining tarkib topa borishi er. avv. VII va VI asrlar 
chegarasida 
ro‘y 
beradi. 
Mamlakatning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishidagi ko‘tarilishni sak-xorazmliklarning qo‘shni davlatlarning 
dehqonchilik madaniyati bilan tanishuvida va ushbu madaniyatning o‘z 
vatanlarida ma’lum bir ijobiy tomonlaridan foydalanishga intilishida 
ko‘ramiz. 
Eramizdan avvalgi VI va V asrlarda Xorazmda arxaik madaniyat 
mavjud edi. Ushbu madaniyat birinchi yirik kanallarning qurilishi (10-
15 km uzunlikda), xom g‘ishtning ishlatilishi va charxda sopol 
idishlarning tayorlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun Xorazmga 
hunarmandlarning va hatto dehqonlarning ko‘chib kela boshlashi ham 

---

162 
e’tibordan xoli emas. Ularning tajribalarini yerlik aholi tezda 
o‘zlashtiradi, Xorazm yerlarida intensiv sug‘orma dehqonchilik vujudga 
keladi. Dehqonchilik va an’anaviy chorvachilik Qadimgi Xorazm 
sivilizatsiyasining xarakterini keyinchalik belgilab berdi. 
Voha hududida arxaik davrga xos 400 ga yaqin poseleniyalar 
topilib, bundan faqatgina Ko‘zaliqir madaniyatini mustahkamlangan 
shahar xarobalari deb e’tirof etishimiz mumkin. U er. avv. VI asr va er. 
avv. V asrning 1-yarmiga taalluqli madaniyat hisoblanadi. Uning 
birlamchi mudofaa devorlari eronliklar bosqini davrida yonib ketgan 
bo‘lishi mumkin. Lekin Ahamoniylar davrida ham shahar va saroy 
hayoti davom etgan. Shu sababli Ko‘zaliqirni Gekatey Miletskiy e’tirof 
etib o‘tgan «Xorasmiya shahar xarobalari» deb ham aytishimiz mumkin. 
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, arxaik madaniyat sohiblarining bironta 
ham qabrlari topilmagan. Bundan kelib chiqadiki, er. avv. VI asrda 
xorazmliklar yerga ko‘mish odatlaridan voz kechgan hamda zoroastrizm 
qonunlariga bo‘ysungan, degan fikrlar mavjud. 
O‘rta Osiyoning boshqa davlatlari qatorida Xorazm ham Kir II 
tomonidan zabt etilgan. Ktesiyning ma’lumotiga ko‘ra, jon taslim 
qilayotgan Kir baqtriyaliklar; xorazmliklar va parfiyaliklarning sohibi 
qilib, o‘zining kichik o‘g‘li – Tanoksiarkni tayinlaydi. Bexustun 
yozuvida Xorazm 23 mamlakatlardan biri deb e’tirof etilgan. Er. avv. 
519 yilda Xorazm eronliklarning sak-tigraxaudlarga qarshi yurishlarida 
tayanch baza sifatida ham xizmat qilgan deyish mumkin. Doro I ning 
Xorazm to‘g‘risidagi eslatmalarini ham ta’kidlash joiz. Oltita yozuvning 
birida Suza saroyining qurilishi va bu qurilishga Xorazmdan feruza 
toshlarining keltirilishi to‘g‘risida ma’lumot bor. Qadimda feruzaning 
ko‘plab 
qayta 
ishlab 
chiqarilgan 
hududi 
Xorazm 
vohasidan 
Sultonuizdog‘ tog‘larida va unga chegaradosh Qizilqum sahrosining 
hududlaridan topilgan. Oxirgi marta xorazmliklar Artakserks II 
maqbarasining forsiy yozuvlarida eslatib o‘tiladi. Uning davrida 
xorazmliklar emas, balki Eron shohi ittifoqchilari timsolida ko‘rinadi. 
Er. avv. IV va III asrlarda Xorazm eronliklarning muttasil 
soliqlaridan xolos bo‘lib, o‘zining iqtisodiy va madaniy ko‘tarilish 
davrini boshdan kechiradi. Er. avv. IV asrning 1-yarmida Xorazmda tub 
joy hamda assimilyasiyalashuv komponentlaridan iborat bo‘lgan o‘ziga 
xos, yorqin madaniyat tarkib topadi. Sug‘orish sistemasi tubdan qayta 
quriladi. Magistral kanallarning uzunligi ikki-uch marta ortadi va 300 

---

163 
km ga yetadi. Shaharlar, qal’alar va poseleniyalarning qurilishi intensiv 
ravishda boradi. Sug‘oriladigan joylarning barchasidan arxeologlar 
o‘sha davrga mansub qurilish qoldiqlarini topadilar. Sopol idishlar 
yaxshi sifati bilan ajralib turib, u ko‘pincha raspisana edi. Barelyef 
kompozitsiyalari bilan bezatilgan yirik sopol flyagalarda mifologik 
syujetlar aks etib, ular nodir topilmalar qatoriga kiradi. 
Bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga ko‘ra, er. avv. I ming 
yillikning 1-choragida O‘rta Osiyo hududida ilk sinfiy jamiyatlarning 
vujudga kelishini kuzatamiz. Bu yerda biz davlatchilikning ilk 
elementlarini, rayon va viloyatlarning siyosiy birlashuvlarini ko‘rib 
o‘tamiz. 
Yunon 
manbalariga 
binoan, 
O‘rta Osiyoda qabilalarning 
konfederasiyasiga asoslangan ilk davlatlar mavjud edi. Bunday davlatlar 
«Katta Xorazm» va «Qadimgi Baqtriya podsholigi» bo‘lib, ular harbiy 
demokratiya tamoyillari asosida tashkil topgan edi. Afsuski, ular 
to‘g‘risida to‘liqsiz va qisqacha ma’lumotlar saqlangan. 
O‘rta Osiyo hududida Ahamoniylar davrigacha vujudga kelgan 
davlatlardan biri Qadimgi Baqtriya podsholigi edi. Bu haqidagi birinchi 
ma’lumotlar yunon avtori Ktesiyda uchraydi. Boshqa yunon avtori 
Diodor hikoyalarga tayanib, Ossuriya podshosi Ninning Baqtriyaga 
bo‘lgan yurishlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ma’lumotga ko‘ra, 
baqtriyaliklarning harbiy jihatlarini bilgan Nin katta qo‘shib to‘plab 
Baqtriyaga yurish qiladi. Baqtriya poytaxti – Baqtra (hozirgi Balx) 
mustahkam mudofaa inshootlari bilan o‘ralgan edi. Baqtriya hukmdori – 
Oksiart esa 400 minglik qo‘shin to‘playdi. Ushbu jangda ossuriyaliklar 
yengila boshlaydi, lekin yordamga kelgan malika Semiramida yetib 
keladi; uzoq davom etgan qamaldan so‘ng, poytaxt Baqtra egallanadi. 
Bir necha vaqtlardan keyin Midiya va Ossuriya o‘rtasida ixtiloflar kelib 
chiqadi, shu munosabat bilan Ktesiy yana Baqtriyani eslab o‘tadi. Uning 
fikricha, endi Baqtriya Ossuriya tomonida jang qiladi. 
Ktesiy Baqtriyani uchinchi bor Kir II ning Sharqqa qilgan yurishida 
yodga oladi. Uning yozishicha, Kir birinchi vaqtlarda Baqtriyani o‘ziga 
bo‘ysundira olmaydi. Midiya podshohi Astiag Kirni tan olgach, 
baqtriyaliklar qarshiliksiz Eron shohiga itoat qilishadi. 
Ktesiy ma’lumotlari, O‘rta Osiyo va Eron xalqlari tarixini 
o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. U yerda er. avv. V 

---

164 
asrning oxiri – VI asrning boshlaridagi xalqlar tarixi to‘g‘risida ishonarli 
ma’lumotlar bor. 
Baqtriya haqidagi ayrim ma’lumotlarni Qadimgi yunon tarixchisi 
Gerodot qoldirgan. Kirning Midiya podshosi Krez ustidan qilgan 
g‘alabasi to‘g‘risida eslab, Gerodot: «Endi Kirning yo‘lida Bobil, 
Baqtriya xalqi zamini. Saklar va misrliklar bor», deb yozadi. 
Oxirgi yillarda Qadimgi Baqtriya hududida olib borilgan arxeologik 
qazishma ishlar yunon avtorlarining Qadimgi Baqtriya podsholigi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarini tasdiqlaydi. Bunga misollar qilib, Janubiy 
Baqtriyadagi Oltin-1 va Oltin-10 yodgorliklari, Qadimgi Baqtriya shahar 
xarobalari; 
Shimoliy 
Baqtriyada 
esa 
Kuchuktepa, 
Qiziltepa, 
Talashkantepa, Bandixon-2 yodgorliklarini e’tirof etishimiz mumkin. 
Ularning har biri o‘sha yerlik hokimlarning qarorgohi bo‘lgan. 
«Qadimgi Baqtriya podsholigi» ushbu barcha rayon va oblastlarni 
birlashtirgan konfederasiya edi. 
Shunday qilib, ahamoniylarning O‘rta Osiyoni zabt etgunga qadar 
bo‘lgan davrda (er. avv. VI-IV asrlar) O‘rta Osiyoda harbiy demokratiya 
tamoillariga asoslangan ikki davlat mavjud bo‘lgan. Bu to‘g‘rida Avesto 
va qadimgi yunon mualliflari ma’lumot beradi. «Katta Xorazm» va 
«Qadimgi Baqtriya podsholigi» shular jumlasidandir. Ularning hududiy 
chegaralanishi, davlatning ichki tartibi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy 
aloqalari to‘g‘risida, ularning mavjud bo‘lgan davri to‘g‘risida ozmi-
ko‘pmi to‘lasincha tasavvurga ega bo‘lish uchun yana ilmiy izlanishlar 
olib borish zarur. 
Eramizdan avvalgi VI asrda O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘idagi 
o‘troqlashgan dehqonchilik viloyatlarining ancha qismi Ahamoniylar 
tomonidan bosib olingan edi. To‘maris boshchiligidagi ko‘chmanchi 
massaget qabilalari eronliklarga qattiq qarshilik ko‘rsatadi, natijada Kir 
II o‘ldiriladi. Biroq imperiya uning o‘g‘li Kambis davrida o‘z qudratini 
saqlab qoladi. Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga ko‘plab xalqlar va 
qabilalar kirib, ular o‘zining rivojlanish darajasiga ko‘ra, xo‘jaligi, 
turmush tarzi, tili, madaniyatiga ko‘ra turli etaplarda turgan. 
Eramizdan avvalgi 522-521 yillarda Ahamoniylarning imperiyasida 
sodir bo‘lgan voqyealar sababli, Eron urug‘ zodagonlari podsho atrofida 
jipslashib, podsho hokimiyatini mustahkamlashga intiladi. Shunday 
qilib, Ahamoniylar davlatiga rahna solayotgan xavf, Doro I ga (er. avv. 

---

165 
522-486 y.) urug‘ aristokratiyasi huquqlarini ancha cheklashga va 
o‘zining hokimiyatini mustahkamlashga yordam berdi. 
Podshohning cheklanmagan hokimiyati nafaqat zodagonlarga, balki 
erkin jamoachilarga, shuningdek, bosib olingan viloyatlarning 
zodagonlariga tayanar edi. 
Doro I ulkan imperiyasi alohida viloyatlarga – satrapliklarga 
bo‘linib, ularning soni 20 ga yetadi. Har bir satraplik har yili ma’lum bir 
soliq (o‘lpon) to‘lashi lozim edi. Satrapliklar solig‘ining kattaligi 
kumush talantlarda (og‘irlik o‘lchovi qariyb 34 kg) belgilangan. 
Soliq yig‘imlarini tartibga solish maqsadida Doro I yagona tanga-
pul tizimini joriy etdi, uning asosini og‘irligi 8,4 g bo‘lgan oltin darik 
tashkil etib, uni 20 ta kumush tanga-siklga almashish mumkin edi (sikl 
5,6 g tashkil etgan). Tilla tangani faqat podshoning o‘zi zarb etgan, 
kumush tangalarni alohida viloyatlar hokimlari ham zarb etish huquqiga 
ega bo‘lgan. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, Doro I yozuvlarida O‘rta Osiyo qariyb 
barcha viloyatlari: Baqtriya (Marg‘iyona bilan birgalikda), Sug‘d, 
Parfiya, Xorazm tilga olingan. Ahamoniylar imperiyasidan tashqarida, 
faqatgina hozirgi Farg‘ona va Toshkent vohasi qolgan. 
Ahamoniylar tarixining keyingi davri ichki kelishmovchiliklar, 
to‘xtovsiz saroy to‘ntarishlari, yunonlar bilan bo‘lgan urushdagi 
mag‘lubiyatlar bilan xarakterlanadi. Natijada Iskandar Zulqarnayn 
yurishlari davriga kelib, qator viloyatlar Ahamoniylarning markaziy 
hokimiyatidan chiqib ketadi. Ushbu viloyatlar ichida Xorazm hamda 
saklar bor edi. Baqtriyaning bu vaqtdagi satrapi Bess baqtriyaliklardan 
tashqari so‘g‘dlar ustidan ham hukmronlik qilib, o‘zining hokimiyatini 
Parfiyaga ham o‘tkazmoqchi bo‘ladi. 
Ahamoniylar davlati tarkibiga kirgan O‘rta Osiyo xalqlari, 
shuningdek, Osiyoning boshqa viloyatlari, Afrika va YYevropa aholisi 
o‘z yelkalarida Eron shohlarining butun og‘irligini ko‘tarishga majbur 
edilar. «Dunyoviy imperiya»ning boshqa xalqlari singari baqtriyaliklar, 
so‘g‘dlar, parfiyaliklar, xorazmliklar va saklar Eron shohiga ulkan 
o‘lpon to‘lashar edi. Eronliklar ushbu soliqlardan ozod edilar; Eron 
aholisi boshqa viloyatlardan olinadigan soliqlar evaziga yashar edi. 
Forslarning o‘zlari davlat va harbiy apparatning asosini tashkil etib, 
uning zamirida Ahamoniylar armiyasining o‘n minglik «o‘lmas» 
gvardiyasi tashkil etilgan. 

---

166 
Pul yig‘imlari bilan bir qatorda natural yig‘imlar mavjud edi; ayrim 
satrapliklarda u soliqning asosini tashkil qilgan. 
Gerodotning ma’lumotiga ko‘ra, ahamoniylar davrida O‘rta 
Osiyoda yana bir qo‘shimcha soliq turi bo‘lib, sun’iy ko‘l (suv ombori) 
suvlaridan foydalanganlik uchun odatdagi soliqdan tashqari katta 
miqdorda soliq olingan. 
Yaqin Sharqning ilg‘or davlatlari (Bobil, Lidiya va b.) bilan 
aloqalarning kuchayishi, savdoning rivojlanishi, mehnatkash xalq 
ommasidan yangidan-yangi soliq undirish shakllarini kirgizish kabi 
harakatlar aristokratiyaning yuqori qatlamlarining kuchayishiga olib 
keldi. Biroq shu bilan birga tub yerlik zodagonlar o‘z yerlaridan 
undirilayotgan soliqning ko‘pchilik qismini Markaziy Ahamoniy 
hokimiyatiga topshirish kerak edi; harbiy yurishlardan tushgan daromad 
undan ham kam edi. Bu ahvolga O‘rta Osiyo aristokratiyasi ko‘nikadi, 
lekin o‘z vatandoshlari ustidan to‘lasincha hokimiyatni egallash uchun 
kurash viloyatlarda turli davrlarda turlicha kechgan. 
Eramizdan avvalgi IV asrda Ahamoniylar davlati zaiflashgan bir 
vaqtda. Xorazm kabi chekka viloyatda bu kurash Eron hukmronligi 
nazorati ostidan chiqishga va mustaqil Xorazm davlatini barpo etishga 
olib keldi. Baqtriyada esa bu holat taxt tepasiga o‘z hokimini qo‘yib, 
nafaqat satrapiyaga, balki butun imperiyaga hukmronlik qilishda 
ko‘rinadi. 
Ahamoniylarning oxirgi shohi Doro III o‘limidan so‘ng va 
imperiyaning katta qismi Iskandar Zulqarnayn qo‘liga o‘tgandan so‘ng 
ham Baqtriya zodagonlari o‘zining satrapi Bessni qo‘llab-quvvatlaydi, 
«Osiyo podshosi» bo‘lishiga ko‘maklashadi. Diodor Sisiliyskiyning 
so‘zlariga qaraganda, «Baqtriya xalqi» Bessni podsho deb e’lon qiladi. 
Baqtriya o‘ta qudratli satrapiya bo‘lib, Ahamoniylar imperiyasida 
boshqaruvchilik holatiga da’vogarlik qilishi mumkin edi, Baqtriya 
jamiyatining yuqori qatlami Ahamoniylar adminstrasiyasida muhim 
amallarni egallagan edi. Boshqa bir tomondan esa, Baqtriya zodagonlari 
bilan bo‘lgan ittifoq Ahamoniylar sharqdagi ahvolini mustahkamlardi, 
g‘arbda esa faol harakatlar qilishga yo‘l ochib berar edi. 
Baqtriya satrapiyasining qudrati O‘rta Osiyo viloyatlarining 
iqtisodiy o‘sishiga tayanar edi. Viloyatlarning barchasi u yoki bu 
holatlarda Baqtriya bilan bog‘liq bo‘lib, ayrim vaqtlarda yagona siyosiy-
adminstrativ birlikni tashkil etgan. Bu iqtisodiy o‘sish, O‘rta Osiyoda 

---

167 
o‘sha davr uchun xos quldorchilik munosabatlarining rivojlanishi bilan 
bog‘liq edi. 
Qanchalik bu mamlakat sivilizatsiyasi ko‘p o‘rganilmasin, shuncha 
uning tarixdagi o‘rni ochilib boradi. Bundan 50-60 yillar avval qadimgi 
O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi faqat antik davrdan ro‘yobga chiqqan deb 
tushunilib kelinardi. So‘nggi yillarda bu o‘lkada olib borilgan arxeologik 
tadqiqotlar O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi qadimiyroq bo‘lib chiqdi va bu 
erda jez davrida sivilizatsiyaning tamal toshi qo‘yilganligi isbotlandi. 
Hozirgi vaqtdagi fan yutuqlariga ko‘ra O‘rta Osiyoning tarixiy 
taraqqiyotini quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: 
mil. avv. III ming yillik oxiri – II-I ming yilliklar jez davri 
sivilizatsiyasi; 
mil. avv. II ming yillik oxiri va I ming yillik ilk temir davri va 
mahalliy 
sinfiy 
jamiyatning 
(quldorlik) 
paydo 
bo‘lishi 
va 
davlatchilikning shakllanishi; 
mil. avv. VI asrda O‘rta Osiyoning katta kismini ahamoniylar 
tomonidan bosib olinishi; 
mil. avv. IV asr oxirlari Iskandar Zulqarnaynning bosib olinishi va 
ellenistik davrning boshlanishi bo‘lib, uning oxirlarida O‘rta Osiyoning 
turli joylari – o‘lkalarida har xil davlat birlashmalari, jumladan, mil. avv. 
III asrda Parfiya, mil. avv. 130 yillarda Baqtriya va boshqalar tashkil 
topadi. 
Keyingi davrlarda mahalliy davlatchiliklarning tashkil topishi bilan 
xarakterlanadi. Shulardan biri Parfiya va keyin Kushon podsholigi edi. 
mil. avv. VI-V asrlarda O‘rta Osiyoda quldorlik jamiyati inqirozga 
uchrab, feodal tuzumning boshlanishi bilan xarakterlanadi. O‘rta Osiyo 
sivilizatsiyasi turli tarixiy-geografik o‘lkalarda sodir bo‘lgan. 
O‘rta Osiyoning tabiiy sharoiti turli o‘lkalarda turlicha. Masalan, 
Amudaryo va Sirdaryoning katta etaklarida qumloqlar tashkil topgan. 
Pomir va Tyanshan tog‘lari va uning etaklarida esa yana o‘ziga xos 
madaniy xo‘jalik sohalar vujudga kelgan. Ammo O‘rta Osiyoda qadimgi 
zamonlarda sodir bo‘lgan sivilizatsiya qadimgi sivilizatsiyaning boshqa 
o‘choqlari, jumladan, Qadimgi Sharq va avvalo Old Osiyo bilan bog‘liq 
kechgan. Bu ikki xil tabiiy va iqlim sharoitlar O‘rta Osiyo qadimgi 
qabilalar xo‘jalik madaniyatida muayan iz qoldirgan. Mil. avv. VI ming 
yillikda O‘rta Osiyoning janubida Kopetdog‘ etaklarida va Qoraqurum 
dashtlarida Joyitun neolit davri madaniyati shakllandi. Joyitun qabilalari 

---

168 
o‘troq hayot kechirardi, bug‘doy, arpa, donli o‘simliklardan 
foydalanilardi. Shuningdek, chorvachilik bilan ham shug‘ullanardi. 
Chorvachilik va dehqonchilik iqtisodiyoti bu qabilalarning moddiy 
madaniyatining o‘sishiga olib keldi. Joyitunliklar qishlog‘i loy 
guvalasidan qurilgan kulbalardan iborat edi. Bunday yirikroq qishloqlar 
o‘rtasida jamoat uyi bo‘lib, unda o‘chmas, muqaddas olov yonib turardi. 
Bu o‘ziga xos topinish uyining devorlari bezalgan bo‘lgan. Bunday 
tasviriy san`at namunasi Passek Djek tepada topilgan bo‘lib, uy 
devorlarida ov manzarasi tasvirlangan. Bu erdagi uy qurilish alomatlari, 
sopol idish sirtlariga solingan bezaklar va boshqa o‘xshashliklar bu 
qabilalarning Eron va Mesopotomiya, avvalo, Jorma o‘troq dehqonlar 
madaniyatiga yaqinligini ko‘rsatmoqda. 
Mil. avv. V-IV ming yilliklarda o‘troq dehqonchilik bilan 
shug‘ullanuvchi jamoalar taraqqiyoti osha borgan. Ular misni eritib 
quyishni kashf qiladilar, yirik shoxli mollarni urchitishni kasb qilib 
oladi, undan keyin tuyani xonakilashtiradi. Dehqochnilik qilinadigan 
joylarga ariqlar orqali suv chiqarish ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Shu tarzda 
dehqonchilikning irrigatsiya sohasi boshlanadi, qaysiki, endilikda 
jamoalar yuqori hosil olishga erishadilar. 
Xo‘jalik va madaniy hayotning rivojlanish O‘rta Osiyoning 
janubiy-g‘arbiy o‘lkalarida ilk shaharlashish va protoshaharlashish 
jarayoni sivilizatsiyasini boshlab berishga olib keldi. Bunday 
shaharmonand ilk shaharlardan biri V.M.Masson tomonidan o‘rganilgan 
Oltintepa edi. Oltintepa sivilizatsiyasi mil. avv. 2300-1900 yillarga 
taalluqli bo‘lib, bu yodgorlikning ayrim xususiyatlarida Qadimgi Sharq 
madaniyatining ta`siri mavjudligi aniqlangan. Bu sivilizatsiyaning 
markazi Oltintepa va Namozgohtepa bo‘lgan. Bu «shaharlar» atrofi 
mustahkam devorlar bilan o‘rab olingan bo‘lib, asosan xom g‘isht 
materiallari ishlatilgan va darvozalari minoralar bilan jihozlangan. 
Oltintepaning 
markazida 
monumental 
bino-sig‘inish 
kompleksi 
joylashgan. Bu erda kohin qabri bo‘lib, undan buqaning oltin boshi 
topilib, uning peshonasida yarim oy shaklida bronzadan yasalgan to‘qa 
topilgan. Demak, bu ibodatxona oy xudosiga bag‘ishlangan bo‘lishi 
mumkin. Bunday qiyosiy topilmalar Mesopotomiyada ham mavjudligi 
aniqlangan. Ikkinchi tomondan bu sivilizatsiya Qadimgi Hind – Xarappa 
sivilizatsiyasi bilan bog‘liqligi kuzatilinadi. Oltintepa topilmalari orasida 
fil suyagidan yasalgan buyum topilgan bo‘lib, u xarappa madaniyatining 

---

169 
namunalaridan edi. Bu yerdan xarappa tiliga o‘xshash muhr ham 
topilgan. 
Oltintepa manbalari tahlil qilinganda bu yerda turli ijtimoiy 
guruhlar yashaganligidan guvohlik beradi. 
Oddiy jamoatchilar, hunarmandlar va dehqonlar ko‘p xonali 
uylarda yashagan. Bu uylar bir-biriga tutash qurilgan. Jamoat kohinlari 
yashagan uylar bir muncha hashamatli. Ularning qabrlaridan yarim 
qimmatli toshlardan munchoq-marjonlar, kumush va jez uzuklar hamda 
muhr topilgan. Ijtimoiy tabaqalanishning eng aks-sadosi dohiylar va 
kohinlar qabridan bilish mumkin. Kohin va dohiylar xonadonlari ham 
qurilish xarakteri bilan ajralib turadi. Ularning uyi 80-100 kv metrning 
tashkil qiladi. Dohiylar xonadoni yonidan topilgan va kohinlar 
qabrlaridan topilgan har xil bezaklar shular bilan birga oltin va 
kumushdan yasalgan bezaklar, fil suyagidan yasalgan ashyo, qaysiki, bu 
topilma Sharqdan keltirilgan. Bu yerda kohinlar qul mehnatidan 
foydalangan bo‘lishi mumkin. Sababi, boy qabrlar atrofidan hech vaqosi 
yo‘q yo‘qsillar qabrlari ham bor. 
Mil. avv. II ming yillikka kelib, O‘rta Osiyoning bu qadimgi 
sivilizatsiyasi tushkunlikka uchrab, bu taraqqiyotning markazi Sharq 
tomon ko‘chadi. Murg‘ob daryosi havzasi Amudaryoning o‘rta oqimi 
oazislarida o‘troq dehqon kemalari tashkil topadi. Amudaryoning o‘rta 
oqimi havzasida qadimgi jamoalarning ko‘pgina qasr-qo‘rg‘onlari, 
qishloqlari qazib o‘rganildi. Mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan 
qishloqlar, harbiy qurol-aslahalar ko‘payadi. Bu hodisa jamoalar, 
qabilalararo urush-janjallarning ko‘payotganligidan guvohlik beradi. Bu 
atrofdan topilgan arxeologik ashyolar bu qabilalar oltintepaliklar 
merosxo‘rlari 
ekanligini 
ko‘rsatmoqda. 
Ammo 
bu 
jamoalar 
madaniyatida yangi o‘ziga xos jihatlar ham paydo bo‘ladi. Masalan, 
yalpoq muhrlarning paydo bo‘lishi, ustalarning buyumlar yasashdagi 
mahorati ustunligi, buqa va ilon-ajdarholarni mahorat bilan tasvirlash 
odat tusini oladi. Bu manbalar Mesopotomiya va elam madaniyatining 
muayan ta`sirini ko‘rsatadi. Mil. avv. I ming yillikka kelib O‘rta 
Osiyoning janubiy sarhadlarida yuksak rivoj topgan qadimgi Sharq 
tipidagi madaniyat tashkil topadi. 
O‘rta Osiyoning janubiy sarhadlarida yangi oazislarning tashkil 
topishi bilan bir vaqtda shimoliy viloyatlarda dasht chorvador qabilalar 
ishg‘ol qiladi. Shimoliy dasht chorvador qabilalar bilan janubda 

---

170 
yashovchi o‘troq dehqon qabilalar orasida o‘zaro aloqalar kuchayadi va 
O‘rta Osiyo hududlarida sinfiy jamiyatga o‘tish jadal kechadi va 
davlatchilikning tashkil topishiga olib keladi. Texnik progress bu davrda 
temirning xo‘jalikka kirib kelishi bilan bog‘liq edi. Mil. avv. X-XII 
asrlarda janubiy O‘rta Osiyoda temir buyumlar tarqaladi va mil. avv. VI-
IV asrlarga kelib, temirdan mehnat qurollari ishlab chiqarish butun O‘rta 
Osiyoga tarqaladi. Janubiy-sharqiy Kaspiy bo‘ylarida, Murg‘ob 
vohalarida murakkab irrigatsiya inshootlari paydo bo‘ladi. Bu esa 
ijtimoiy tabaqalanish sohasini kuchaytiradi, yirik qishloqlarning, 
oazislarning tashkil topishiga olib keldi. Masalan, ayrim oazislarning 
markazi – yirik qishloqlar edi. Bu qishloqlar mudofaa devorlari bilan 
o‘rab olinib, minoralar bilan jihozlanardi. Platmorfma ustida bahaybat 
binolar qurilgan. Masalan, Murg‘ob vohg‘asidagi Yaztepa shulardan biri 
edi. Aynan shunday madaniyat Baqtriya hududiga ham tarqalgan edi. Bu 
madaniyat izlari qadimdan Sug‘d deb atalgan Qashqadaryo va 
Surxondaryo vodiylarida ham tarqalgan.
Ahamoniylar O‘rta Osiyoga kirib kelganda antik dunyo 
manbalarida massagetlar nomi bilan atalgan ko‘chmanchi qabilalarning 
kuchli qarshiligiga duch keldi. Shunga qaramasdan ahamoniylar O‘rta 
Osiyoni qirg‘inbarot urush orqali o‘ziga tobe qilib, satrapliklarga bo‘lib 
idora qila boshladilar. Satrapliklar ahamoniylarga har yili soliq-o‘lpon 
to‘lab turgan mahalliy aristokratlarning noroziligi yil sayin oshib boradi 
va turli qo‘zg‘olonlar ko‘tarilgan. Masalan, Doro I ning taxtga o‘tirishi 
bilan butun mamlakat bo‘ylab norozilik kuchayadi. Masalan, Behustun 
yozuvida «Marg‘iyona to‘polonchilar yurtiga aylandi» deb yozilgan. 
Marg‘iyonada Frad nomi bilan atalgan dohiy paydo bo‘ladi. Ammo Frad 
boshchiligidagi Marg‘iyona qo‘zg‘oloni mil. avv. 522 yil shafqatsiz 
bostiriladi. Janglarda 55243 odam o‘lgan. Marg‘iyona qo‘zg‘oloni xalq 
qo‘zg‘oloni edi. 
Mil. avv. V asrdan boshlab biroz tinchilik davri boshlanadi. 
Shaharlar qad ko‘taradi va rivojlanadi. Shulardan biri Sug‘d poytaxti 
Samarqand edi. Xalqaro savdo aloqalar rivojlanadi, shulardan biri 
Baqtriya orqali Hindistonga boradigan savdo-karvon yo‘li edi. Mahalliy 
hududlarda monumental binolar paydo bo‘ladi. Shulardan biri 
Xorazmdagi Qalaliqir edi. 
Kun sayin kuchsizlanib borayotgan ahamoniylar imperiyasi 
Aleksandr 
Makedonskiy 
hujumiga 
bardosh 
bera 
olmadi. 

---

171 
Ahamoniylarning so‘nggi satrapi Bess qochib, Makedonskiy qo‘liga 
tushadi. Yunon-makedoniyaliklar Sug‘dda juda katta qarshiliklarga 
uchraydi. Bess o‘zini «Osiyo podshosi» deb e`lon qilishga uringan va 
sharqiy satrapliklarda yangi davlat barpo etishni istardi. Bu xomxayollik 
edi. Sog‘da shu vaqtda Sug‘dning tal’antli sarkardalaridan Spitamen 
boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni uch yil davomida (mil. avv. 329-327 
y.) mamlakatni larzaga keltiradi. Qo‘zg‘olon fojiali bostirildi va 70 ming 
so‘g‘dlar halok bo‘ldi. 
Aleksandr Makedonskiy o‘z qo‘shinlari tarkibiga sug‘d va 
baqtriyalik kontengentlarni qo‘shib, baqtriyalik amaldor Oksiortning 
qizi Roksanaga uylanadi. Juda hashamatli bazm qilib beradi. Bu davrda 
shaharsozlikka katta e`tibor beriladi. Sogda, Parfiyada (hozirgi Janubiy 
Turkmaniston va Shimoliy-Sharqiy Eron) tashkil bo‘lgan shaharlarga 
Aleksandriya nomi beriladi. 
Aleksandr Makedonskiy o‘limidan so‘ng O‘rta Osiyo eski 
imperiya xarobalarida tashkil topgan yangi imperiya selevkidlar sulolasi 
ostiga tushib qoladi. Selevkidlar mil. avv. 305 yil o‘zining 
hukmronligini dastlab Baqtriyada o‘rnatadi. Bu mamlakatning qudratini 
oshirish Selevkaning voris o‘g‘li Antiox zimmasiga tushdi. Mil. avv. 
292 yil Antiox poytaxti Baktri (Balx) shahri edi. Antiox xo‘jalikni 
tiklash harakatida bo‘ladi. U Marg‘iyonada Antiox shahrini barpo qilib, 
Marg‘iyona uzunligi 250 km devor bilan o‘rab olib, ko‘chmanchilar 
hujumidan saqlashga kirishadi. 
Antiox davrida Baqtriyada kumu shtanga zarb qilinadi. O‘rta 
Osiyo biroz tinchlandi. Ammo siyosiy xurujlar rivoj topib, ayrim 
o‘lkalar o‘z mustaqilligi uchun kurash olib boradilar. Shulardan biri 
Satrap Diodot o‘zini mil. avv. 250 yil mustaqil deb e`lon qiladi. Shuning 
bilan bir vaqtda Silkividlardan Parfiya ham ajralib chiqadi. 
Mustaqillikka erishgan davlatlardan Yunon-Baqtriya alohida o‘rin 
tutardi. Bu davlatda ellinistik tizim to‘la saqlangan edi. Hokimiyat bosib 
olgan shaxslar qo‘lida edi, ya`ni hukmronlik yunon-makedonliklar 
qo‘lida edi. Yunon-makedon madaniyati izlari Baqtriya shahri 
Oyxonum, Tojikistonda Saksonoxur, Taxti Sanga kabilarda saroy 
komplekslari va Yunon-makdoniya madaniyatiga aynan xos arxeologik 
ashyolar topilgan. 
Ma`lumotlarga qaraganda, mil. avv. II asrning 80-yillarida Yunon-
makedoniyaliklar janub tomon yurish qilib, Hindiqush orqali Hindiston 

---

172 
viloyatlariga kirib bordi. Ammo mahalliy aholi va hokimiyat tomonidan 
bu yurish katta qarshilikka duch keladi va avvalgi Yunon-baqtriya 
hukmronligiga putur etadi. 
Parfiya Yunon-baqtriylardan farqli o‘laroq, bu mamlakatga 
ko‘chmanchilar xuruji kuchayadi va mil. avv. 247 yil Arshak podsho 
taxtiga o‘tiradi. U asta-sekin o‘z chegarasini kengaytirib borib, 
Girkaniyani, Kaspiyning janubiy-g‘arbiy o‘lkalarini qo‘shib oladi. 
Mitridat I davrida Parfiya Mesopotomiyagacha bo‘lgan o‘lkalarni o‘ziga 
tobe qiladi. parfiya jahondagi qudratli davlatga aylanadi. 
Mil. avv. II asrlarning o‘rtalariga kelib O‘rta Osiyo tinchligi 
buziladi. Ko‘chmanchi qabilalarning yurishi nafaqat Yunon-Baqtriya, 
balki Parfiyani ham kulparchin qildi. 
Mil. avv. I asr boshlari – II asrda Parfiyaning inqirozi boshlanadi. 
Mamlakatdagi 
ayrim 
urug‘-qabilaviy 
birlashmalar 
boshliqlari 
arshakidlar oilasiga taalluqli kohinlar mustaqil bo‘lishga harakat qilib, 
ayrimlari, masalan, Girkaniya, Marg‘iyona o‘larini mustaqil deb kurash 
boshlaydi. Shunday qilib, 20-yillarga kelib Parfiya o‘z mustaqilligini 
to‘la yo‘qotadi. Bu zarba sosonidlar tomonidan berilgan edi. 
O‘rta Osiyoning ayrim viloyatlarida Parfiya podsholigi davrida 
birmuncha rivojlanish bo‘ldi, bir qator shaharlar paydo bo‘ldi, 
hunarmandchilik, savdo-sotiq ishlari rivoj topdi. Parfyanlar davrida Nisa 
shahri gullab yashnadi, qaysiki, uning xaritalari hozir ham Ashxobodga 
yaqin joyda saqlangan. Bu shahar qoldig‘i turli yillarda qazib o‘rganildi 
va podshoh arxivi topildi, 2 mingdan ortiq hujjatlar topilgan bo‘lib, 
uning mazunida podsho tomonidan olib borilgan xo‘jalik hisobotlari 
yotadi. 
Bu 
materiallarni 
sharqshunoslar 
V.A.Vivshits 
va 
I.M.Dyakonovlar o‘rgangan. Bu materiallarni o‘rganish tufayli 
Arshakidlar sulolasi «daraxt»ini o‘rganishga muvaffaq bo‘lindi. 
Parfiyaning sotsial strukturasiga kelganda shuni aytish lozimki, bu 
mamlakat aslida parnam ko‘chmanchi qabilalar tomonidan bosib olinib, 
so‘ng davlat birlashmalariga aylangan. Parfiya dehqonlari obshinalarga 
birlashgan bo‘lib, ularga erlar berkitilgan edi va soliqlar to‘lab turilardi. 
Xo‘jalik ishlarida qullar mehnati keng qo‘llanilardi. ekin erlar davlat va 
ibodatxonalar tasarrufida edi. Parfiya podsholigining yana bir muhim 
yodgorligi eski Nisa shahri bo‘lib, uni podsho Mitridat qurdirgan. Bu 
erda topilgan ibodatxona binosi Eron tipidagi madaniyatni eslatadi. 
Me`morchilikda ellinistk ta`sir yaqqol sezilib turadi. Bu erdan Mitridat 

---

173 
haykali topilgan bo‘lib, uning toshi O‘rta Er dengizi, aniqrog‘i, 
Aleksandriyadan keltirilgan. Mramirdan yasalgandan tosh qora loydan 
yasalgan haykallar ham topilgan. Xullas, Parfiya san`atida ellenistik 
madaniy oqim kuchliroq ko‘rinadi. 
Marg‘iyona madaniyati birinchi asrlarda Parfiya madaniyatidan 
birmuncha farq qilgan. Masalan, Marg‘iyonada mahalliy xudolarning 
terrakatoviy hayallari bisyor uchraydi. eng ko‘p tasvirlar ayolllarga 
bag‘ishlangan. Marg‘iyona madaniyatining parfyanlardan farqi yana 
shundaki, bu erda otashparastlikka sig‘inish alomatlarini aynan uchratish 
mumkin. Mil. avv. I asrda Marg‘iyonaga buddizm kirib keladi. Masalan, 
Marv devorlarida va Guyar-kala shahri xarobalarida buddizm izlari 
topilgan. Umumiy miqyosda qaralganda, Marg‘iyona madaniyati o‘z 
xususiyatlari jihatidan ko‘proq Baqtriyaga tortadi. 
Yunonlar hukmronligi qulagandan so‘ng mil. avv. II asrning 40-
yillarida ko‘chmanchilar hukmronligi boshlanadi. Bu hududda 
ko‘chmanchi qabilalarning bir necha viloyatlari tashkil topib, dohiylari 
ularga rahbarlik qilgan. Bu ko‘chmanchi qabilalar tez orada mahalliy 
an`analarni o‘zlashtirib, ular hamma sohalarga xo‘jayin bo‘lib oldilar. 
Mil. avv. I asrda ular tomonidan suv inshootlari – kanallar o‘tkazilib, 
dehqonchilik oazislari tashkil topadi, shaharlar qad ko‘taradi. Bu davrda 
hukmdor Geray nomidan kumu shtanga zarb qilinib, unda u o‘zining 
tasvirini zarb qildirgan. Geray ancha kuchayib boradi va uning 
qo‘nilarga ham ta`sirchanligi oshib boradi. U bu hokimiyatni va o‘zini 
kushonlik deb ataydi. Gerayning tuzgan bu kichik hokimiyati asta-sekin 
kuchayib, kushanlar qudratli saltanatiga aylanadi. Shunday qilib, 
Baqtriya Kushonlar podshohligi qaramog‘ida bo‘ladi. Uning asoschisi 
Kadfiz I edi. u Baqtriya hududida joylashgan 4 ta knyazliklarni 
birlashtiradi. Natijada Baqtriya yagona davlat birlashmasiga kiradi. 
Natijada Baqtriya podshohi «podshohlarning podshohi» nomini oladi. 
Bu voha mil. avv. I asrda sodir bo‘ldi. Bu yangi podshohlik Hindiqush 
tomon yurish qilib, bir qator viloyatlarni bosib oldi. Hind yozuvida 
chaqa-pullarning zarb qilishiga qaraganda, Kadfiz Hindistonning ham 
ayrim viloyatlarini bosib olgan. Kadfiz I davrida Kushonlar davlatining 
markaziy qismi Baqtriya bo‘lib, uning poytaxti Baqtra shahri edi. 
Kushonlar davlatining yanada kengayishi Kadfizning o‘g‘li Kadfiz II 
podsholigida yuz berdi. U Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismining 
ko‘pgina joylarini bosib oldi. 

---

174 
Kushonlar hukmdorlaridan ko‘zga ko‘ringanlaridan biri Kanishka 
bo‘lib, Kushonlar davlatining markaziy Hindiston bo‘lib qoldi va uning 
poytaxti Perushapura, hozirgi Peshavar shahri edi. 
Parfiyadan keyin avjiga chiqqan podsholiklardan sosonidlar bo‘lib, 
mil. avv. IV asrda Sosonidlar Baqtriya ustiga yurish qiladi. sosonidlar 
Ganga va Amudaryo etaklarigacha egalik qilib, xullas, Kushonlar 
podshohligi o‘z mavqeyini to‘la yo‘qotadi. 
Kushonlar Baqtriya madaniyatining ko‘p sohalarini o‘zlariga 
singdirgan edi. Sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik, shaharsozlik, 
savdo-sotiq ishlari rivojlangan bo‘lib, ularda Baqtriya moddiy madaniyat 
xususiyatlari barq urib turardi. Kushonlar davrida karvon yo‘llari yaxshi 
ishlagan. G‘arb mamlakatlari, jumladan, Rim, Sharqda Hindiston bilan 
mukammal savdo yo‘llari harakatda bo‘lgan. Ya’na bir yo‘l Farg‘ona 
orqali Xitoyga borardi. Bu yo‘llar orqali har xil mollar u yoki bu 
mamlakatlarga etkazilardi. Masalan, Rimga har xil noyob mollar, 
qimmatbaho toshlar, fil suyaklari, shakar yuborilardi. Ayniqsa, sholi va 
paxta mahsulotlari bilan savdo ancha rivojlangan edi. O‘sha 
zamonlardayoq buyuk karvon yo‘llari Buyuk Ipak yo‘llari deb atalgan. 
Rimdan mato, kiyim-kechak, shisha buyumlar va qimmatbaho 
metallardan qilingan ashyolar keltirilinardi. Ana o‘sha zamonlarda 
Rimning oltin va kumush tanga pullari bu yerlarga kirib kelgan. 
Kushonlar davridagi madaniy yutuqlarda Baqtriya, Hindiston, 
ellenistik elementlarning izlarini kuzatish mumkin. Masalan, Janubiy 
Baqtriyaning Tillatepa (hozirgi Afg‘oniston) poseleniyasida katta 
qazishma ishlar bajarilib, san`atga doir katta hajmda qimmatbaho 
manbalar topilgan. 
Ana shu davrga G.A.Pugachenkova tomonidan o‘rganilgan 
Xolchayon bo‘lib, Kushonlarning sulolaviy madaniyatining aksini 
ko‘rish mumkin. Xolchayonda ham ellinistik xususiyat kuchli 
saqlangan. 
Kushonlar davrida Baqtriyada buddizm keng tarqaldi. Masalan, 
Termizda budda ibodatxonasi Qoratepa arxeolog B.Ya.Staviskiy 
tomonidan qazib o‘rganildi. Bu ibodatxona g‘or tipidagi gallereyadan 
iborat edi. Shunga o‘xshash ibodatxona Termizga yaqin joyda 
A.I.Albaum tomonidan o‘rganilgan Fayoztepa hisoblanadi. Bu yodgorlik 
stilida ham ellenistik xususiyatlar mavjud. 

---

175 
Qoratepa va Fayoztepalardan o‘rta hind yozuvida xatlar topilgan 
bo‘lib, budda maktabiga xos edi. Kushon hukmdorlari buddizmga 
homiylik qilib, uning tarqalishiga e`tibor beradi, unga atab hashamatli 
ibodatxonalar quradi. Shulardan biri Shimoliy Afg‘onistondagi Surx-
Kotala hisoblanadi. Bu yerda baland tepalikda ibodatxona binosi 
qurilgan. 
Kushonlar davlatida davlat dinidan tashqari mahalliy sig‘inish 
diniy ko‘rinishlari ham bo‘lgan. Kushonlar madaniy hayoti qo‘shni 
mamlakat va xalqlarga ham katta ta`sir ko‘rsatgan. 
O‘rta Osiyoning qadimgi tarixida Xorazm alohda o‘rinda turadi. 
Bu mamlakat Amudaryoning quyi oqimida joylashgan bo‘lib, mil. avv. 
IV asrda ahamoniylardan ajralib chiqib, Aleksandr Makedonskiy bilan 
kelishuv olib borgan. Xorazmda podsho Farasman davrida shaharsozlik 
ancha rivoj topgan. Xorazmning eski poytaxti Tuproqqal`a arxeologlar 
tmonidan yaxshi o‘rganilgan. Bu yerdan podshoh saroyi va arxivi 
topilgan. 100 tadan ko‘p hujjat pergamentda, 18 tasi yog‘ochda yozilgan 
Xorazm madaniyatida ham ellinistik xoslik bor. 
Xullas, 
Baqtriya, 
Parfiya, 
Sug‘d, 
Xorazmning 
mahalliy 
madaniyatlari salmozm bo‘lib, ularni ellenistik ta`sirlar yeta olmagan. 
Mil. avv. IV asr asosiy shaharlar markazlari inqirozga yuz tutadi. 
Bularda mustahkamlangan dala hovlilari asosiy o‘rinni egallaydi. Bu 
almashuvlik ko‘chmanchi qabilalar xionit va eftaliylarning bostirib 
kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan va bu esa shahar madariyaning inqiroziga 
olib keldi. O‘rta Osiyoning qadimgi sivilizatsiyasi taraqqiyotida Sharq 
va G‘arbning ma`lum hissasi bor.