Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

9.3.Qadimgi So‘g‘d va Baqtriyada yuz bergan ijtimoiy
tabaqalanish tuzumi
 
O‘rta Osiyoning qadimdan katta kengliklarini tarkibiga olgan 
So‘g‘d va Baqtriya tarixiy viloyatlari jamoalari o‘z taqdirida azaldan 
qo‘shnichilik aloqalarini o‘rnatib, bu o‘lkalarda sodir bo‘lgan iqtisodiy, 
ijtimoiy va madaniy taraqqiyot ham muayyan tarzda bir-birlariga yaqin 
kechgan va ular har doim kelajak taraqqiyoti sari intilib yashagan. Tosh 
asrini boshdan kechirgan bu yerli jamoalar metalldan turmushda 
foydalanishni ancha erta kashf qilishib, barqaror taraqqiyotni 
ta’minlashga erishdilar. Jumladan, mil. avv. 4-3 ming yilliklarda misdan, 
3-ming yillik oxiri – 2-ming yillikda jez (bronza)dan va IX-VIII asrlarda 
temirdan ishlab chiqarish vositalarini yaratib turmushda foydalanishni 
yo‘lga qo‘yib, muhim hayotiy yutuqlarga erishdilar. Bu o‘zgarishlar 
zamirida metallurgiyaning yo‘lga qo‘yilishi muhim ahamiyat kasb etib, 
jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy turmushini keskin o‘zgartirib 
yuborishga sabab bo‘ldi. Bu davrda xo‘jalikning yaylov chorvachiligi va 
dehqonchilikka asoslangan ishlab chiqarish shakli qaror topdi. So‘g‘d va 
Baqtriya voxalarida sug‘orma dehqonchilik markazlari tashkil topdi. 
Axoliga gavjum qishloqlar, ular zamirida muhtasham qal’a – qo‘rg‘onlar 
va ilk shaharlar vujudga keldi, vohalar, mintaqalar, jumladan, dasht va 
voxalar jamoalari o‘rtasida iqtisodiy, madaniy aloqalar rivojlandi. Eng 
muhimi, ishlab chiqarish kuchlari avvalgilarga nisbatan yuksak darajada 
taraqqiy topib, mehnat unumdorligi oshdi, mulkiy tabaqalanishning 
asoslari yuzaga keldi, mol ayirboshlash yo‘lga qo‘yildi. Bu va boshqa 
taraqqiyot omillari mulkiy tabaqalanishni, xullas, ibtidoiy jamoa tuzumi 
tanazzulga ketib, birinchi sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilik 
tuzumining vujudga kelishga olib keldi. Ana shu bosib o‘tilgan tadrijiy 
yo‘l uzoq asrlarni o‘z ichiga olgan holda, bu jamoalar qator ijtimoiy 
tabaqalanish strukturasini, ya’ni tuzumini boshdan kechirdi. Sodir 
bo‘lgan ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar esa muayyan barqaror iqtisodiy 
o‘zgarishlar zamirida yuzaga keldi. Qadimgi So‘g‘d va Baqtriya 
yerlarida tashkil topgan, xususan, ijtimoiy taraqqiyot tuzumi 
o‘zgarishlarini asosan arxeologik va zardushtiylikning muqaddas kitobi 

---

179 
Avesto manbalarini qiyosiy o‘rganish asosida nafaqat tasavvur, balki 
tiklash mumkin bo‘ladi.
Olimlarimiz XX asrning 60-yillaridan boshlab Shimoliy Baqtriya, 
ya’ni O‘zbekistonning janubiy sarxatlarida va So‘g‘d yerlarida, ya’ni 
Zarafshon va Qashqadaryo voxalarida keng ko‘lamli arxeologik 
tadqiqotlar olib borib, jez va ilk temir davriga tegishli qator 
yodgorliklarni topib tekshirishib, katta ilmiy kashfiyotlar qilishdilar va 
bu tarixiy viloyatlarning qadimgi tarixini ifodalab beruvchi boy 
manbalarni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘ldilar, qaysiki, ularni yangi 
yondashuv texnologiyasi asosida o‘rganish tufayli zikr etilgan viloyatlar 
erlarida jez va ilk temir asrlarda sodir bo‘lgan moddiy taraqqiyot 
zamirida yuzaga kelgan ijtimoiy tuzumini gavdalantirish, ya’ni ilmiy 
asosini yaratishga erishdilar. Bu masalalarni ilmiy yoritishga arxeologik 
manbalarni Avesto ma’lumotlari bilan qiyosiy taqqoslab o‘rganish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Binobarin, mil. avv. 2-ming yillikning oxiri 
1-ming yillik boshlarida Baqtriya va So‘g‘d viloyatlarida ishlab 
chiqarish evasiga to‘plangan ziyoti mahsulotlar endilikda qishloq 
oqsoqollari qo‘lida to‘planib bordi. Shu paytdan boshlab, ilgari 
ko‘pchilik mehnatini talab qiladigan yumushlarni endi ayrim kishilar va 
oilalar bajaradigan bo‘ldi. Ular nafaqat ishni tashkil qilishda rahbarlik, 
shuningdek, ortiqcha mahsulotlarning ham xo‘jayini edi. Shu asosda 
moddiy mahsulotlar qishloq jamoasi oqsoqollari qo‘lida to‘plana bordi. 
Jamiyat tuzumining asosini esa oila urug‘doshlari jamoalari tashkil etar 
edi. Muayyan bir hududda yashab, bir tilda so‘zlashgan bir necha 
urug‘doshlarning birlashmasi bir qabila hisoblanardi. Urug‘ boshliqlari 
yig‘ilib qabila kengashi tuzilardi. Eng kuchli, obro‘li, qabila manfaati 
uchun kuyinadigan, uddaburon biron-bir urug‘ boshlig‘i qabila boshlig‘i
etib saylanib qo‘yilardi. 
Bu davrda Baqtriya va So‘g‘d viloyatlarida qo‘nim dehqonlardan 
tashqari keng yaylovlarda chorvador dashtliklar, tog‘li muzofotlarda esa 
chorva va qisman dexqonchilik bilan hayot kechiruvchi jamoalar 
yashardi. Ular o‘rtasida domiy o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar 
yo‘lga qo‘yilgan edi. Ular, aslida tabiiy iqlim va ekologik sharoitlarga 
monand mintaqalarda yashab xo‘jaliklari ham shunga mos rivojlanishda 
bo‘lgan edi. Odatda qishloqlarda yashagan axolini «kadxudo» dasht 
mintaqalardagisini «biy», tog‘ va tog‘ oldi yaylovlarda yashagan axolini 
«to‘p boshi»lar deb atalib, Avestoda ta’rif etilgan «vispatiylar» 

---

180 
tomonidan jamoa oqsoqollarining umumiy kengashi bo‘lgan qurultoy 
asosida boshqarilar edi. Bu zamonlarda qabilalar orasida dindorlar – 
ruxoniylar va lashkarboshilar katta ta’sirli kuchga ega edi. Urug‘ 
oqsoqollari yerga ishlov berish, xosilni yig‘ib olish, yirik sug‘orish 
inshootlarini barpo etishdek ommaviy ishlarga rahbarlik qilardi. O‘sha 
davrlarda xosildor er, suv kabi zaruriyatlar uchun urug‘lar o‘rtasida 
kelishmovchilik va mojarolar ham bo‘lib turgan. Bunday mojoralarni 
qabila boshlig‘i va kengashi xal qilar edi. O‘ta muhim masalalar, 
jumladan, sulx, urush, mudofaa kabi muammolar qabila kengashida 
ko‘rilib, so‘ng muayyan qarorga kelinardi. 
Keng hududlarda yashagan bir necha qabilalar o‘rtasida ba’zan suv, 
er, yaylov kabi zaruriyatlar uchun o‘zaro janjal va tortishuvlar yuzaga 
kelganda kuchliroq qabila o‘zga qabilalar ichida o‘zini ustun xisoblardi. 
O‘zaro to’qnashuvlarda ojizlik qilgan qabila, odatda o‘zidan kuchliroq 
qo‘shnisidan yordam so‘rab murojaat qilar edi. Bunday o‘zaro 
kelishuvlar esa qabilalar o‘rtasida harbiy ittifoqlar paydo bo‘lishiga olib 
keldi. Bu hodisa o‘quv adabiyotlarida qayd etilgan «harbiy 
demokratiya» davridan guvoxlik berardi. Bunday yirik ittifoq asosida 
tashkil topgan harbiy kuchdan qo‘shni, balki bo‘ysunmagan, muayyan 
qo‘yilgan talablarni inkor qilgan qabilalar ustiga xujum qilish, oqibatda 
o‘z hududlarini kengaytirish maqsadida foydanilgan. Shunga o‘xshash 
hodisalar tez-tez sodir bo‘lib turgan. Sababi, ustamonlik qilgan qabilalar 
o‘z chorva mollarini ko‘paytirish, ekin va yaylovlarga ega bo‘lish, 
xullas, mol-mulk va asir olish uchun qo‘shni, ayniqsa, itoat qilmagan 
qabilalar bilan urush olib borish xarakatlarini boshlardi. Avvallari asirlar 
pisand qilinmagan bo‘lsa, endilikda ular olingan o‘ljalar qatorida 
taqsimlanadigan bo‘ldi. Shu tarzda asirlar mehnat kuchi sifatida qaram 
kishilarga aylantirilib, xo‘jayinlarning manfaati uchun betinim, ham uy 
ro‘zg‘or, ham xo‘jalik va qurilish ishlarida foydalaniladigan bo‘lindi. 
Xususiy mulk, boylik to‘plash zamirida urug‘-qabila zodagonlari, 
oqsoqollar, lashkarboshilar va ruxoniylar jamoaning boshqa a’zolaridan 
ajrala boshlaydilar. Ular qaramlikka, qullikka aylantirilgan kishilar 
mexnatidan doimiy va unumli foydalanishga odatlanib, shu asosda asta-
sekin yuqori hukmron tabaqaga aylana boradilar. Bu tarixiy jarayonning 
uzluksiz rivojlanishi zamirida O‘rta Osiyo, xususan, Baqtriya va So‘g‘d 
tarixiy viloyatlarida bundan avval 3-3,5 ming yilliklarda axoli o‘rtasida 
ijtimoiy tabaqalanish kuchayib, jamiyat mulkdor va quldor zodagonlar 

---

181 
jamoasining mexnatkash ozod a’zolari hamda qullar kabi toifalarga 
bo‘linib ketdi. Bu jarayon taraqqiyot taqozosi bilan doimiy 
takomillashuvda bo‘ldi. Qabila boshliqlari o‘z atrofiga abjir jangavor 
yigitlarni to‘plab, xarbiylashgan drujinalarni ta’sis qilardi. Ular qabila 
boshlig‘ining farmonlarini itoatkorona bajarish bilan xizmat qila 
boshlaydilar. Bu xodisa o‘z davrida katta kuch bo‘lib, uning yordamida 
o‘zaro urushlar olib borilar edi. O‘zga qabilalar ustidan g‘olib chiqqan 
qabila boshlig‘i engilgan qabilani o‘ziga bo‘ysundirgan. Bunday 
jarayonning kuchayishi zamirida kuchli lashkarboshilarning obro‘si 
qabilalar ittifoqi o‘rtasida nixoyatda yuqori edi. El-yurtda ular «Kay», 
«Qaviy», «Qava» unvonlari bilan siylanar edi. Kay – qav so‘zi kuchli va 
zabardast ma’nosini anglatardi. Ana shu tarzda jamiyatda oliy darajadagi 
hukmron tabaqa vakillari – qaviylar yetishib chiqadi. Bu hodisa esa, 
shubxasiz, ilk davlatchilik tuzumining tashkil topishi bilan bog‘liq 
bo‘lib, hukmronlikning dastlabki qaviylik bosqichi xisoblanadi. Kaylar 
o‘z yurtini tashqi xavfdan mudofaa qilish, yirik suv inshootlari – 
kanallar qurish, xosildor yangi yerlarni o‘zlashtirishda jamoa 
hasharlarini tashkil qilishga boshchilik qilar edi. Endilikda tutqindagi 
asirlarni zo‘rlik bilan ishlatishga zaruriyat tug‘ildi. Xorazmning qadimgi 
tarixiga nazar solsak, shuningdek, Marg‘iyona, Baqtriya va So‘g‘d 
viloyatlari tarixini o‘rganar ekanmiz, olimlarimiz uzunligi bir necha 
kilometrlarga cho‘zilgan va bir necha qabila birlashmalari yerlarini kesib 
o‘tadigan kanallar – inshootlarning izlari topilib o‘rganilganligi bunday 
jarayondan guvoxlik beradi. Shu tarzda har bir sug‘oriladigan vohalarda, 
kanallar, daryo o‘zanlari bo‘ylab, dehqonchilik vohalari shakllanib, bu 
yerlarda mustahkam qal’a qo‘rg‘onlar qad ko‘tara boshladi va ular 
asosida keyinchalik ilk shaharlar vujudga keldi. Bu tarixiy jarayon, 
ayniqsa, so‘nggi yillarda bajarilgan arxeologik tadqiqotlar tufayli asl 
isbotini topdi. Shu masalani qayd etish lozimki, O‘rta Osiyo o‘z tarixiy 
taraqqiyot taqdirida, ayniqsa, mil. avv. I-ming yillikning 1-yarmida 
So‘g‘d, Baqtriya vohalarida yirik sug‘orma tarmoqlari barpo etilishi 
bilan xosildor dehqonchilik maydonlari tobora kengayib bordi. Sersuv 
kanallar, daryolar bo‘ylab dehqonchilik vohalar shakllandi. Shu asosda 
So‘g‘d (Samarqand), Baqtriya (Baxtar) va Xorazm kabi tarixiy 
viloyatlar tashkil topdi. 
Avesto kitobida ta’rif etilishicha, Gava (So‘g‘d) o‘lkalardan eng 
afzali bo‘lgan bo‘lsa, Baqtriya esa shaharlari ko‘p viloyat hisoblangan. 

---

182 
So‘g‘d o‘lkasi bo‘ylab suv atroflarida ziroatkor obod katlar – qishloqlar, 
qal’a – qo‘rg‘onlar qad ko‘targan. So‘g‘dda Smarakansa (Samarqand), 
Ko‘ktepa, Navtaka, Kesh, Nikshapa (Naqshab) kabi yirik shaxarlar 
tashkil topgan. Bu shaharlarda viloyat kaviylari – hukmdorlarining 
qarorgohi – ark joylashgan. Binobarin, ayni kunlarda Samarqand axli, 
butun mamlakatimiz, 2007 yilning may oyida bu azim shaharning 2750 
yilligini nishonlash og‘ushida yashamoqda. Bu quvonchli voqelik, 
buyuk ajdodlarimizning shaxarlashish madaniyatining naqadar ko‘hna 
ildizga egaligining arxeologik ilmiy isbotidir. 
Bu davrda tashkil topgan ikkinchi dehqonchilik viloyati Baqtriya 
(Baqtar) nomi bilan mashhur bo‘lgan qadimgi Baqtriyaning erlari ham 
serxosil, tabiati turli resurslarga boy, xushmanzarali va qishloq 
qo‘rg‘onlari, shaharlari ko‘p bo‘lgan. Bu viloyatning bosh shahri Baqtra 
(Zariaspa) edi. Viloyat hukmdori «qaviy»lik darajasi bilan ulug‘langan. 
Bu viloyatda hunarmandchilik rivoj topgan. Baqtriyaning qimmatbaho 
lojuvard va la’lilari Ossuriya yerlarida ham shuhrat qozongan. 
Shunday qilib, mil. avv. VIII-VII asrlarda qadimgi Baqtriya, So‘g‘d, 
Xorazm viloyatlarida temir metallurgiyasining taraqqiyoti sersuv 
xosildor dehqonchilik vohalarida qo‘nim qishloq qo‘rg‘onlar, ilk 
shaxarlar soni va sifati yanada oshib, ishlab chiqarish kuchlarining 
uzluksiz taraqqiyoti asosida ijtimoiy mulkiy tabaqalanish kuchayib, 
birinchi sinfiy jamiyat negizida ilk davlat birlashmalari tashkil topishiga 
olib keldi. Vohalardagi dehqon jamoalar bilan chorvador ko‘chmanchi 
qabilalar o‘rtasida qizg‘in iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlangan.
Darhaqiqat, Avesto bergan ma’lumotlar bo‘yicha, mil. avv. IX-VIII 
asrlarda O‘rta Osiyoda, shubhasiz, So‘g‘d va Baqtriya tarixiy 
viloyatlarida ham jamiyat asosini katta patriarxal oila tashkil qilgan. 
Oila, uy va xonadon «nmana» deb, oila boshlig‘i esa «nmanapati» deb 
atalgan. Bir-biri bilan qarindosh oilalardan iborat urug‘ jamoasi «vis»ni 
tashkil qilgan. «Vis» urug‘dan tashqari qishloq ma’nosini ham 
anglatgan. Urug‘ yoki biron-bir urug‘dosh qishloq jamoasi oqsoqoli 
«vispati» nomi bilan yuritilgan. Ular nmanapati, ya’ni oila boshliqlari 
orasidan saylangan. O‘sha zamonlarda ularning vazifasi keng bo‘lib, bir 
yo‘la urug‘ boshlig‘i, hakam, diniy rahnamo ham hisoblangan. Odatda 
sug‘orish inshootlari ekin maydonlari visga qarashli jamoa mulki 
hisoblanardi. Muayyan bir hududda yashagan bir necha urug‘lar 
birlashmasi «varzana» deb atalgan. Bir qishloqda bir necha urug‘doshlar 

---

183 
yashagan bo‘lishi mumkin edi. Aynan shunday bir necha urug‘larning 
hududiy birlashmasi «varzana» deb atalgan. Avestoda qabila «zantu», 
qabila boshlig‘i «zanshupati» nomlari bilan ta’riflanadi. Bir necha vislar 
joylashgan muzofot yoki voxa «daxyu» deb atalgan. Uning rahbari 
«daxyupati» nomi bilan ulug‘langan. Bir necha daxyupatilarni 
birlashtirgan muayyan hudud, ya’ni viloyat «sastar» tomonidan 
boshqarilgan. U aslida qaviylik darajasidagi viloyat hukmdori bo‘lib, o‘z 
navbatida harbiy qo‘mondon ham, ko‘p holatlarda bosh ruxoniy, ya’ni 
koxin ham hisoblangan. Avesto bergan ma’lumotlarning qiyosiy 
tahliliga qaraganda, bu davrda O‘rta Osiyoda So‘g‘d, Baqtar, Xorazm, 
shuningdek, Parfiya va Marg‘iyona kabi tarixiy viloyatlar shakllana 
boshlagan zamon edi. Demak, bu davrda jamiyat ijtimoiy tuzumida 
tengsizlik va tabaqalanish sodir bo‘lib, unda dehqon, chorvador va 
xunarmandlar bilan bir qatorda qaviylar, harbiylar, koxinlar, erkin jamoa 
a’zolari «ozod»lar urug‘lari «asna» hamda oila xizmatkorlari – «vaysa» 
(cho‘ri, qul), «vira» va «pariaytir» (cho‘pon) singari pastki tabaqa 
vakillari tilga olinadi. 
Shu masalaga ham oydinlik kiritib o‘tish lozimki, mil. avv. 2 ming 
yillikning 2-yarmi – 1 ming yillikning 1-yarmida qadimgi Turon 
zaminida ibtidoiy jamoa munosabatlari keskin o‘zgarib, jamiyatda 
tabaqalanish kuchayadi. Qabilalararo, yuqorida bildirilganidek, o‘zaro 
nizolar jiddiy tus oladi, kuchaydi. Mana shunday o‘ta ziddiyatli ijtimoiy 
va siyosiy vaziyatda ma’naviy xayotning zarur e’tiqodiy ramzi sifatida 
zardushtiylik vujudga keldi. Bu xodisani turmushga kiritish oson 
kechmaganligi, shubhasiz. Nima bo‘lganda ham, masalaning taxlikali 
bo‘lishiga bardosh bergan Qaviy Vishtaps Zardushtiylik dinini 
birinchilar qatorida qabul qilib, uni davlat dini deb e’lon qildi. To‘g‘ri, 
fanda zardushtiylikning dastlabki tashkil topgan vatani haqida turli 
baxsli mulohazalar tinchigan emas. Bir guruh olimlar Xorazm, 
ikkinchisi – Baqtriya, yana biri So‘g‘d viloyatlari haqida mulohaza 
yuritmoqdalar. Nimaiki bo‘lganda ham kiyik terisiga bitilgan 
Avestoning asl nusxasi Samarqandda saqlanganligi va Iskandar 
Zulqarnayn shaharni egallashi bilan (mil. avv. 329 yy.) uning katta bir 
qismini yoqib yuborganligi haqidagi va ayrim saxifalarini Yunonistonga 
olib ketganligi haqidagi ma’lumotlar, zardushtiylikning tashkil topgan 

---

184 
qadimgi vatani So‘g‘d viloyat bo‘lganligiga moyillik bildirish jiddiy 
xato bo‘lmasa kerak. Ammo Avestoning qaysi viloyatda vujudga 
kelganligi haqidagi baxslardan qat’i nazar, bu kitob ajdodlarimiz 
ma’naviyati sarchashmasi sifatida buyuk rol o‘ynashi bilan bir vaqtda 
So‘g‘d va Baqtriya jamiyatlari ijtimoiy va ma’naviy asoslarini 
o‘rganishda hamda umumiy jarayonni tiklashda betakror qimmatga ega 
manba bo‘lib qolaveradi. 
Demak, 
tarixan 
taraqqiyot 
bosqichlari 
asosida 
fikrimizni 
yakunlaydigan bo‘lsak, keltirilgan ma’lumotlar jez davri, ayniqsa, ilk 
temir asri moddiy ishlab chiqarish zamirida mil. avv. 1-ming yillikning 
1-choragida O‘rta Osiyoning, xususan, So‘g‘d va Baqtriya jamiyatining 
ijtimoiy xayotida ilk tabaqalanish yuzaga kelib, erkin jamoa tizimi 
buzila boshlaganini, keskin ijtimoiy tabaqalanish sodir bo‘lganligini, 
shuningdek, jamiyatni boshqarishda qishloq, voxa, viloyat va bir necha 
viloyatlarni siyosiy tartibda birlashtirgan ilk davlatchilik, balki dastlab, 
shahar davlatlar (nom) birlashmalari asosida So‘g‘d, Xorazm va 
Baqtriya singari baxaybat, yirik va kuchli davlatlarning tashkil topa 
boshlaganligidan guvohlik beradi va bu tarixiy jarayon olimlarimiz 
tadqiqotlari tufayli o‘z isbotini topmoqda.