Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti a. Sh. Umarov

10.4.
 
Kushonlar va Guptalar imperiyasi 
Mauriya imperiyasi yiqilgandan so‘ng Hindistonning shimoliy-
g‘arbiy qismidan bir necha indo-yunon kichik davlatlari tashkil topdi. 
Shu podsholiklar orasida o‘z mavqeyiga ega podsho Menandr edi. Uning 
dastlabki chegarasiga Gandraxanda, Araxosiya va boshqa bir necha 
tumanlar kirardi. Shu jumladan, Panjob, Indo-yunon podsholari mil. avv. 
I asrda sak qabilalari bilan to‘qnashadi, qaysiki saklar O‘rta Osiyodan 
Hindistonga kirib kelgandilar. Dastlab hind-yunonlar ustun keldi, 
keyinchalik Hindistonning shimoliy-g‘arbiy qismida indo-saklar davlati 
tashkil topdi. Keyinchalik hududda siyosiy ahvol tanglashib bordi. Hind-
Parfiya sulolasi payo bo‘ladi va u hind-yunon va hind-sak hukmdorlari 
ustidan bosim o‘tkaza boshlaydi. Hind-parfyanlar, ayniqsa, Gondofare 
podsholigi davrida ancha kuchayadi, biroq u tez orada qudratli 
Kushonlar dinastiyasiga qaram bo‘lib qoladi. Dastlabki vaqtda 

---

201 
Kushonlar O‘rta Osiyodagi Baqtriyani egalladi va asta-sekin o‘z 
chegaralarini kengaytira borib, hukmdor davlatga aylandi. Podsho 
Kudjule Kadfiz davrida Araxosiya va Parfiyani ham o‘ziga tobe qilib 
oldi. Kudjule Kadfiz o‘rniga o‘g‘li Kudjuli Vima Kadfiz o‘z davlati 
chegarasini Hind daryosining quyi oqimlariga qadar kengaytirdi. Vima 
pul islohotini o‘tkazadi. Rim auriya tangasiga tengdosh oltin chaqa zarb 
qila boshlaydi. Miss tangalarning ham qiymati belgilandi. Davlatni bir 
maromga birlashtirishda bu pul islohoti muhim ahamiyatga ega edi. 
Olimlarning taxminiga qaraganda, davlatni Kadfiz I mil. avv. 1-25 
yillar, Kadfiz II milodiy 35-62 yillar boshqargan. 
Kushonlar podsholari orasida dong taratgani Kanishka edi. Uning 
davrida davlatning iqtisodiy sohasi bir muncha rivoj topadi, shimoliy 
buddizm keng tarqaladi – maxayani. Kushonlar davrida podshohlik 
ancha kengayadi. Kanishka Buxoro viloyatini, Markaziy Hindistonning 
ayrim viloyatlarini o‘z tasarrufiga olib, Narmada daryosigacha etib 
boradi. Kanishka davrida Kushon davlati qudratli mamlakatga aylandi. 
Biroq Kanishkaning podshohlik yillari hozirgacha aniqlanmagan. 
Ko‘pgina olimlar uning podshohlik davri milodiy II asrlarning 1-yarmi 
degan xulosani bermoqda. 
Kanishkaning vorisi Xuvishka va Vosudevi davrlarida Kushon 
imperiyasi ancha susayadi. Vosudevi ancha yil Sosonidlar (Eron) bilan 
kurash olib boradi. Unga Hindistonning mahalliy hukmdorlari ham 
qarshilik ko‘rsatib turardi. eng zarbali kurash mil. avv. III asr o‘rtalarida 
Eron sosonidlari bilan bo‘ldi va Kushon imperiyasining g‘arbiy qismi 
ham sosonidlarga tobe bo‘lib qoldi. 
Kushonlarning 
hind 
hududlarida 
hokimiyati 
uzoqqa 
bormaydi. Birinchilar qatorida hozirgi Peshavar, keyinchalik II asrning 
o‘rtalarida kelib Gujarat, III asrning 1 yarmiga Rojaston va Panjob 
kushonlardan xalos bo‘ladi.
Eramizning IV asriga kelib, Hindiston mayda va o‘ta mayda 
davlatchalardan tashkil topgan edikim, ularning boshqarish tartibi va 
rivojlanish darajasi turlicha edi.
Xuddi eramizdan oldingi IV asrda Magadxa qanday rol o‘ynagan 
bo‘lsa, shunday eramizning IV asrida Guptalar sulolasi boshliq yangi 
imperiyaning yadrosiga aylanadi.
Guptalar davlatining ko‘tarilishi Chandragupta (320-335) davridan 
boshlandi. Uning vorisi Samudragupta (335-380) davrida o‘sha davr 

---

202 
Hindistoni uchun eng kuchli siyosiy davlatga aylanadi. Guptalar 
imperiyasi asosan Gang vohasida joylashgan edi. Samudraguptaning 
o‘g‘li Chandraguptaning II Vikramaditi podshohlik qilgan davri tashqi 
siyosatda Gujarat xududining egallagani bilan e’tiborga loyiq. Natijada 
imperiya hududiga boy territoriyalar, Arabiston dengizida to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yo‘l ochiladi. Shuningdek yaqin Sharq bilan aloqalar o‘rnatiladi.
Chandragupta II davrida davlatlar o‘ta kengayadi, ichki holat 
barqarorlashadi, iqtisodning barcha sohalarida ko‘tarinkilik seziladi, bu 
esa o‘z navbatida ilm-fan, adabiyot, san’atning rivojlanishiga turtki 
bo‘ladi. Tarixiy adabiyotda asarlar «Guptalarning oltin davri» 
hisoblanadi.
Numizmatik ma’lumotlarga qaraganda, Chandragupta II pul 
reformasini o‘tkazadi. Undan oldin podsholik qilgan rojalar faqat oltin 
tangalar zarb etishgan. U esa endilikda kumush va mis tangalar 
chiqartira boshlagandi.
Chandragupta II o‘limidan so‘ng uning o‘g‘li Kumaragupta (415-
455) taxt tepasiga kiradi. Biroq sezilarli o‘zgarish yuz bermaydi. Uning 
o‘limidan so‘ng Skandaguptaga qiyin kechadi. Chunki bu davrda 
Hindistonga gunn-eftalitlar bostirib kirishadi.
457-460 yillar ular Guptalar imperiyasining birligiga zarba berib, 
imperiyani zaiflashtiradi. Bir qancha avlod vakillari zaiflangan 
imperiyani saqlashga harakat qiladi. Bu davr «so‘nggi Guptalar» davri 
deb e’tirof etiladi.
Eramizning birinchi asrlarida G‘arbiy Kshatraplar va Satavaxanlar, 
keyinchalik eramizning 3-4 asrlarida Vakataklar, 4-5 asrlarida esa 
Pallavlar hukmronlik qiladi va shu bilan ilk o‘rta asrlarga o‘tish 
boshlanadi.