10.3.
Hindoriylar va Gang vohasi sivilizatsiyasi.
«Oriylar muammosi»
Ko‘p yillardan beri olimlar «Oriylar muammosi» bilan band, ya’ni
Hindoriy qabilalar qayerdan kelishgan, deb savollarga javob topisha
olmayotirlar.
192
Hindistonga oriylarning kelishini ayrim tadqiqotchilar yerlik qoloq
aborigenlar o‘ta rivojlangan oriylarning kelishi bilan sivilizatsiyani olib
kelganlar hamda rivojlangan jamiyat yaratganlar deb qaraydilar.
Irqiy nazariyaning tarafdorlari «oriylarsiz Hindiston qoloq bo‘lib
qolgan edi», deb xulosaga kelishgan. Oriylar xalqlariga qadimiy
eronliklar va qadimiy hindlar-hind oriylar kiradi; ya’ni ular o‘zlarini
oriylar deb atashgan, yashagan hududlarni esa «oriylar mamlakati».
Ko‘pchilik tadqiqotchilar fikricha, hind-yYevropa xalqlari vatani
Qora dengizdan shimolda joylashgan tekisliklar edi. Eramizdan oldingi
III ming yilda Hind yYevropa qabilalari Bolqonga, Kichik Osiyo, Eron
va O‘rta Osiyoga, keyinroq Hindistonga yoyila boshladi. Taxminlarga
qaraganda hindlar va eronliklarning ajdodlari ma’lum bir vaqtda
hinderon etnik jamoani tashkil qilgan .
Bunday taxmin qilishga ularning til o‘xshashliklari, shuningdek
dini va madaniyatidagi o‘xshashliklar sababdir. Masalan, olov kulti
(hind. Agni) (eron. Mitra-Quyosh xudosi va kelishuv muqqadasligi),
muhim bir urf-odatlarda, marosimlarda samaning mast qiluvchi
ichimlikning ishlatilishi va boshqalar.
Hind-eronliklar orasida «oriy» termini keng ishlatilgan ( aniqrog‘i
«arya»)-olijanob. Taxminlarcha «arya»lar deb, yuqori lavozim egallab
turgan qabilaviy ittifoqlar rahbarilari, shuningdek, mashhur urug‘ va
qabilalarga tegishli kishilar ataganlar.
Shuning uchun hinderon qabilalari fanda ko‘pincha oriy qabilalari
deb atalgan. Shunday qilib, «oriy» termini irqiy emas, balki etnik va
sosial termin hisoblanadi.
Hind-eronliklarning bo‘linishi eramizdan old. II ming yillikda sodir
bo‘ldiki, qaysiki ularning bir qismi O‘. O va Eronda utroqlashib qoladi,
boshqasi esa Hindistonga qarab siljib boradi (hindoriy) va ular
vedalarning yaratuvchilari hisoblanadi.
Qadimgi gimnlardan biri bo‘lmish «Rigveda»ni har tomonlama
o‘rganib chiqib , hind oriylarning jamiyati va turmush tarzini ko‘zdan
kechirsa bo‘ladi.
«Rigveda»da metalll buyumlar bronza va misdan ishlangan
boltalar , qilichlar va h. k. , temir ham ishlatilganligi ehtimoldan xoli
emas. Ayrim xudolar dehqonchilik homiylari sifatida namayon bo‘ldi.
Ammo asosiy boylik yer bo‘lmay, balki chorva, ayniqsa sigirlar
sanalar edi. Veda gimnlarining avtorlari xudoga iltijo qilganlarida,
193
asosan chorvaning mo‘l-ko‘lligini so‘raganlar. Vedalar mifologiyasida
xudolar va qahramonlar o‘rtasidagi urushlarning sababchisi sigirlar
bo‘lgan. Veda tilida «urush» aynan «sigir qidiruvchi» (gavshiti) deb
tarjima qilinadi. Hindoriylar hayotida urushlar muhim rol o‘ynagan.
Ko‘pchilik xudolar, ayniqsa Indra xudosi urush xudosi deb qaralgan.
Hindoriylarning harbiy kuchini urush ot-aravalari tashkil etar edi.
Hind-eron umumiylikning bo‘linishigacha ijtimoiy tengsizlik paydo
bo‘ldi va kohinlar, harbiylar ajralib chiqadi, taxminlarcha o‘sha vaqtda
qullar ham paydo bo‘ldi. Vedalarda qullarni «dasa», keyingi vaqtlarda
«dasyu», ya’ni dushman, begona termini bilan aralashib ketadi.
Hindoriy qabilalarning Hindistonga kirib kelishi ketma-ketlik va
asta-sekinlik bilan kechib, albatta, assimilyasiyalashuv jarayoni borgan.
Hindiston tarixida eng muhim yutuqlar eramizdan old. II ming
yillik oxiri va I ming yillikning birinchi yarmida qo‘lga kiritiladi, ya’ni
Gang vohasida xo‘jalik yuritish bo‘lib, dehqonchilik rivojlanishi va
metallurgiyada temirninng ishlatilishi bilan bog‘liq jarayon edi.
Eramizdan old. I ming yillikning o‘rtalarda dehqonchilik asosiy
xo‘jalik tarmog‘i bo‘lib, sun’iy sug‘orish ishlari, kanallar va suv
charxpalagi yordamida olib boriladi. Arpa va bug‘doy yetishtiriladi.
Sholi, paxta va shakar qamish yetishtirish keng ko‘lam yoyadi.
Hindistonda birinchi bo‘lib shakarqamish yetishtirila boshlandi.
«Saxar» shakar so‘zi hindcha - qor qand. «sakkxara» ma’nosini beradi.
Chorvachilik muhim o‘rinda turar edi, ayniqsa yirik shoxli mollari
chorva
boqiladi.
Otboqarlik
mamlakatning
shimoliy-g‘arbida
rivojlangan edi. Otlar faqat harbiy sohada ishlatilar edi.
Vedalar keyingi qismlarida turli xil hunarmandchilikning sohalari
eslatilib o‘tadi. Professional savdogarlik hamda sudxurlik to‘g‘risida
ma’lumot berilgan. Oldi-sotdida pul sifatida sigirlar, qimmatbaho
bo‘yinbog‘lar, er. avv. VI-V asrga kelib, birinchi tangalar paydo
bo‘ldikim, ular kichikrok tamg‘a bosilgan to‘rtburchak shaklli
brusoklardan iborat edi.
Vedalarda xususiy mulkning rivojlanishi haqida gap boradi. Yerni
taqdim etish, yer uchastkalari ustida janjallar to‘g‘risida ma’lumotlar
bor. Oilalar to‘g‘risida ham gap borar ekan, oila boshlig‘i oila mulkini
hamda oila a’zolari ustidan ham hukmronlik qila olar edi. Vedalarning
keyingi qismlarida odamlarini shreyas (yaxshilik)va papiyas (gunoh)
«yaxshilar» boylik va hurmatga ega kishilar; «yomonlar» esa
194
qashshoqlar hamda jamiyat pog‘onasida eng qo‘yisini egallagan deb
ko‘rsatiladi. Bu ko‘rinishda jamiyatning ijtimoiy tabaqalanish jarayoni
o‘z aksini topgan.
Asta-sekinlik bilan qabila aristokratiyasi ilk sinfiy jamiyatining
hukmron doirasiga aylana boradi. Eng qadimgi davrlar chegaralari aniq
emas edi: uning hukmdori o‘zini shu mamlakat podsholari emas, balki
qabila yo xalq hukmdori deb ataganlar.. Davlatlar qabila asosida
vujudga kelgan. Hukmdor sulolar o‘rtasida taxt uchun kurashlar borgan.
Barcha qadimiy jamiyatlar singari podsho hokimiyati sakral xarakterga
ega edi, ya’ni hosildorlik kultlari bilan bog‘liq edi.
«Vedalar davri»ning oxirida Shimoliy Hindistonda 20 ga yaqin
kichikroq davlatlar vujudga keladikim, ular (Magadxa, Kashola)
monarxiya, (Vridji, Malla) respublika tipidagi davlatlar edi. Oxirgisida
hukmdor oliy tabaqa vakillaridan (knyaz-Radja) saylar edi, ayrim
hollarda xalq yig‘ini mavjud edi.
Hind-eron jamoasi davridayoq oriylarda kohinlik urug‘lari mavjul
edi. Lekin er. avv. I. yillikgacha Hindistonda ibodatxonalar bo‘lmagan.
Xudolarga qurbonlik qilish ochiq joylarda (osmon ostida) maxsus
qurilgan altarda keltirilgan: hayvonlar so‘yilgan; olov va (Agni) don ,
yog‘, sut kabi mahsulotlar qo‘yilgan. Devlarga, ya’ni odam
ko‘rinishidagi ammo g‘ayritabiiy kuchga ega va umrboqiy xudolarga
taqdimotlar keltirilgan. Ularning ko‘pchiligi tabiat hodisalarini aks
etgan: olov-Agni, shamol-Vayu, momoqaldiroq-Pardjaniya. Qurbonlik
qilish bu-xudolarni oziqlantirish; hamda barcha marosimlar va urf-
odatlarni bajargan kishiga xudolarning ilohiy nazari tushadi va duolari
ijobat bo‘ladi, deb qaralgan.
Ayrim marosimlarning o‘tkazilishi o‘ta murakkab, serhashamatli
(qimmatga tushar edi) utkazilish kerak edi hamda ularda o‘qiladigan
tekstlar va formulalar maxsus tayorgarlik ko‘rilgan kishilarning
bo‘lishini
kohin-braxmanlarning
bo‘lishini
talab
etar
edi.
Braxmanlarning obro‘sini vedalarning qanchalik bilishi bilan bog‘liq
edi.
Vedalar og‘zaki tarzda ajdoddan avlodlarga, o‘qituvchilardan
o‘quvchilarga o‘tib kelar edi. Braxmanlar o‘zlarining kelib chiqishini
harbiylarning kelib chiqishidan yuqori qo‘yishar edi hamda o‘zlarining
insonlar va xudolar o‘rtasidagi vositachi deb sanar edi.
195
Braxmanlik urug‘larga, bir joy Braxmanligiga shuningdek,
marosimlar, urf-odatlarni o‘tkazishi, muqaddas tekstlarni o‘qishi
bo‘yicha ajratilib turishiga qarab maktablarga bo‘linar edi.
Hindistonda kohinlik va aristokratiyaning asta-sekinlik bilan yopiq
chegaralangan tabaqalari – braxmanlar va kshatriylar varnalari paydo
bo‘ladi.
Vayshilar va shudralar ham alohida varnalar hisoblanar edi.
Shunday qilib Hindistonda jami 4 ta varna: braxmanlar, kshatriylar,
vayshilar, shudralar varnalari mavjud edi.
Vayshilar 1-vaqtlarda qabilalarning to‘la huquqli a’zosi edilar. Ular
ham braxmanlar va kshatriylar singari (bolaligida) yoshligida biror bir
narsaga a’zo qilish marosimidan o‘tganlar va ularni «ikki marta
tug‘ilganlar» deb sanalgan.
Keyingi vedalarda «ikki marta tug‘ilganlar» ni shudralarga nisbatan
yuqori quyiladi, chunki shudralar vedalarni
o‘rganmaydi va
marosimlarida ishtirok etmaydi.
Shudralar urug‘lari turli xil sabablarga ko‘ra (qaram qabilalarning
a’zosi, xizmat qilishlari, eng past hisoblangan ayrim yumushlar bilan
shug‘ullanganligi) ajratilgan.
Varnalar tuzumi diniy nazariy yoritilgan.
Har bir varnaga ma’lum bir mashg‘ulot an’anaviy tegishli edi:
braxmanlarga – qurbonlik qilish, vedalarni o‘rgatish; kshatriylarga:
harbiy ish va boshqaruv; vayshilarga: xo‘jalik yuritish shudralarga
xizmat qilish.
Lekin vaqt o‘tishi bilan vedalarda ushbu varnalar a’zolarining real
ahvoli o‘zgarganini ko‘ramiz. Ular o‘rtasidagi (vayshilar va shudralar)
tafovut vedalar davri oxirida unchalik sezilmay qoladi, hamda ular
o‘rtasida chegara tub joy urf-odatlarga bog‘liq bo‘lib qoladi.
Lekin odamning jamiyatdagi ahvolini varnalarga taalluqlilik
ko‘rsatib beradi. Varna tuzumi jamiyatda sinflarga va sosial guruhlarga
bo‘linishigi mafkuraviy mustahkamlar edi.
Eramizdan oldingi I ming yillikning 2-yarmi voqyea –hodisalari har
tomonlama qiziqarlidir. Siyosiy sohada imperiyalarning vujudga kelishi
bo‘lsa, idealogik jihatdan dunyo dinlaridan biri bo‘lmiy buddizmning
vujudga kelishi bo‘ladi. Shu va boshqa voqyealar asosida ishlab
chiqarish hamda ijtimoiy munlar rivojlana boradi.
196
Eramizdan oldingi I ming yillikning o‘rtalarida Shimoliy
Hindistonda bir necha o‘nlab kichikroq hamda 16 ga yaqin kattaroq
davlatlar bor edikim, ular monarxiya va respublika tuzumidagi
mamlakatlar edi.
Eramizdan oldingi VI asrning oxirida Ahamoniylar davlatining
chegaralari Sharqqa tomon cho‘zilib, Hind daryosi yaqinidagi
viloyatlarni bosib oladi va ular Gandxara va Xindu satrapiyaliklarga
aylandi va shu bilan birga Hindiston Old Osiyo bilan uzviy bog‘lanib
qoladi va eronliklarning ta’siri orta boradi.
Lekin Hindistonning madaniy va siyosiy markazlari asosan Gang
vohasida edi. Bu yerda Koshala va Magadxa eng kuchli davlatlarga
aylangan edi. Asosan ularning orasida siyosiy gegemoniyalik uchun
kurash boshlandi.
Eramizdan oldingi V asrning boshiga kelib kurashning natijasi
Magadxa g‘alabasi bilan yakunlanadi. Bu davlat asta-sekinlik bilan
kuchayib eramizdan oldingi IV asrga kelib, Nandlar mamlakatining
markaziga aylandi hamda Gang vohasidagi barcha davlatlarni
birlashtiradi.
Nandlar imperiyasi haqida saqlangan ma’lumotlar juda kam.
Mafkura sohasida ham muhim o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Qadimgi dinlar
qabilaviy cheklanganligi uchun endilikda fuqarolar jamiyatining
rivojlanishi bilan sinfiy antogonizmning kuchayish hamda davlatchilik
formalarining to‘la shakllanishi bilan ehtiyojlarga javob bermay qo‘yadi.
Eramizdan oldingi I ming yillikning o‘rtalaridan boshlab Hindiston
bo‘ylab ko‘plab paydo bo‘lgan diniy qarashlar targ‘ibotchilari ushbu
qarashlarni tashviqot qildilar va ularning davomchilari ko‘paya boradi.
Bu o‘qituvchilar (shramanlar) har xil va shu bilan birga qarama-qarshi
qarashlarni ifoda etishardi. Masalan, fatalistlar (adjivika); materialist
(chorvaklar); asketizm (jaynilar) va boshka. Ammo bu oqimlarning
barchasi eski braxmanlar konsepsiyasiga oppozisiyasida turganlar. Ular,
- Xudolar mavjudligini inkor etuvchi- materialistlar;
- Xudolarning o‘zlari Taqdir deb atalmish kuchga ishonuvchilar-
fatalistlar;
- asketizmga yoki shuning aksi moddiy manfaat va turli
ko‘ngilxushliklarni targ‘ib qiluvchilar braxmanlarning marosimlariga va
ularning alohida o‘rinda turganligiga qarshi chiqardilar.
197
Ayrim shraman diniy oqimlari o‘zlarining tashkilotlarini –
monarxlar yoki xudojo‘y jamoalarni tuzadilar. Sekin-asta budda jamoasi
birinchilikni qo‘lga kiritadi. Vaqt o‘tishi bilan «shramana» so‘zi aynan
budda monaxini anglatgan. Keyinchalik buddizmning Markaziy Osiyoga
kirib kelishi bilan bu so‘z har qanday jodugar shamanni anglatgan.
Eramizdan
oldingi
IV
asrning
oxiriga
kelib,
Aleksandr
Makedonskiy Ahamoniylar imperiyasini yakson qilgach va Hind daryosi
bo‘yidagi Gandxara va Xindu satrapiyalarni bosib olgach, eramizdan
oldingi 327 yilda mamlakat ichkarisiga kiradi. Ayrim davlatlar o‘z
ixtiyori bilan tobe bo‘lsalar, boshqalari qarshilik ko‘rsatadilar. Masalan,
Panjob shohi – Porni yengish uchun Aleksandr Makedonskiy uchun
qiyinchilik
tug‘diradi.
Bunday
holatdan
qo‘rqib
qolgan
A.Makedonskiyning askarlari Nandlar imperiyasiga yurishdan bosh
tortadilar. Eramizdan oldingi 325 yilda Aleksandr Makedonskiy
Hindistondan chiqib ketadi. Ammo zabt etilgan yerlarning bo‘ysungan
hukmdorlari va yunon-makedon garnizonlari mamlakatda qoladi.
Biroq yunon-makedon qo‘shnlarining hind yerlarida qolishi uzoqqa
cho‘zilmadi, eramizdan oldingi 317 yillarda ular mamlakatni tark etdi.
Buning sababi Aleksandr sarkardalari o‘rtasidagi nizolar hamda
hindlarning chet el bosqiniga qarshi kurashi edi.
Ushbu kurashni Chandragupta boshqarib, u eramizdan oldingi 317
yilda Nandlar sulolasini ag‘darib, Mauriylar sulolasiga asos soladi.
Taxminan eramizdan oldingi 305 yillarda Chandragupta va
Osiyodagi Aleksandrning vorisi Selevk Nikator («G‘olib») o‘rtasida
harbiy to‘qnashuv bo‘lib o‘tadi. G‘oliblik Chandragupta tomonida
qoladi, ya’ni Selevk 500 ta fil evaziga Hind daryosidan g‘arbdagi katta
territoriyani berishga majbur bo‘ldi.
Mauriylar imperiyasi o‘zining eng gullab yashnagan vaqtini
Chandraguptaning nabirasi Ashoka (268-231) davrida o‘z davrida
kechiradi. Bu davrga kelib qariyb butun Hindiston ushbu davrni o‘z
boshidan kechiradi. Ashoka hukmronlik qilgan 8- yilida Kalinga
davlatini zabt etganligi haqidagi ma’lumotlar mavjud. Ashokaning
oldidagi asosiy vazifa bu turli til, madaniyat hamda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishning turli pog‘onasida turgan ko‘p sonli xalqlarni yagona bir
butun qilib birlashtirish vazifasi turar edi. Boshqaruv tashkilotiga ehtiyoj
katta edi. Butun imperiya 5 ta asosiy oblastlar – noibliklarga bo‘lingan
198
edi va ular podsho uyining vakillari tomonidan boshqarilar edi.noibliklar
yanada maydaroq adminstrativ birliklarga bo‘lingan.
Yana bir muammo – bu imperiyaning mafkura asoslarini tarkib
toptirish edi. Imperiya xududida ko‘plab qabilaviy topinishlar (kultlar)
mavjud edikim, bu hukumat va aholi o‘rtasida hamda fuqarolar o‘rtasida
ham kelishmovchiliklarga sabab bo‘lardi.
Imperiyaga shunday bir din formasi kerak edikim, u ulkan
mamlakatning turli-tuman qabilaviy aholisiga yagona din bo‘lsin; Yangi
jamiyat va siyosat talablariga javob bersin. Ashokadan oldin hukmronlik
qilgan shohlar va Ashoka ham turli diniy oqimlarga ham sabrlilik bilan
muomalada bo‘lar edi.
Asta-sekin Ashoka shramanlar oqimlaridan birinchi bo‘lgan –
buddizmga alohida e’tibor bera boshladi, ya’ni davlat tomonidan
ko‘mak, yordam sezilarli bo‘la boshlaydi: budda monaxlar jamoasiga
qimmatbaho sovg‘alar, ushbu oqimning yoyilishi uchun topinish kult
inshootlari qurish ishlari yo‘lga qo‘yiladi. Ashokaning o‘zi buddizmni
qabul qiladi va budda jamoasi ishlarini nazorat ham qila boshlaydi.
Ashokaning davlat va diniy siyosati yerlik hukmdorlar va braxman
qohinligi tomonidan doimiy qarshilikka uchrab turar edi. Ayniqsa bu
ahvol Ashoka hayotining oxirgi yillarida keskinlashadi; taxminlarcha, u
real hokimiyatdan chetlashtirilgan.
Uning vafotidan so‘ng (231) imperiya zaiflashadi hamda Yunon-
Baqtriya podsholigi tomonidan qilingan bosqinlar natijasida yemiriladi.
Eramizdan oldingi 180 yilga kelib, Mauriylar sulolasining oxirgi
vakili taxtdan ag‘darilib, yangi Shunga sulolasiga asos solinadi. Bu
davrda Magadxa podsholarining hokimiyati Gang vohasi va undan
Janubda joylashgan yerlarda mavjud edi. Shunga davlati yunon-
baqtriyaliklar bilan bo‘lgan kurashi oson kechmadi. Mamlakatning
shimoliy g‘arbidagi ayrim davlatlar chet el bosqini ostida qoladi (II-I
asrlarda), ya’ni yunonlar, O‘rta Osiyo skiflari, keyinchalik parfiyaliklar.
Birinchi umumhind davlatining tashkil topadi va 1,5 asrlik hayoti
katta ahamiyat kasb etar edi. Bu mamlakat ichkarisidagi aholining
o‘zaro iqtisodiy rivojlanishiga, o‘zaro madaniyatining almashinuviga
sabab bo‘ladi. Hindiston uzoq vaqt chet el bosqinidan halos bo‘lgan.
O‘rta yer dengizi mamlakatlari bilan siyosiy va savdo aloqalar
o‘rnatilgan.
199
Ko‘rib o‘tilayotgan davrda iqtisodiyotning barcha sohalarida
progress seziladi. Qishloq xo‘jaligida yangi yerlarga ishlov beriladi,
sun’iy sug‘orish takomillashadi, ekinlarning madaniylashtirilishi ortadi.
Ovchilik va baliqchilik chekka-chekkadagi qabilalarda saqlanib
boraveradi.
Shimoliy Hindistonning eng oldi viloyatlarida yerga nisbatan
xususiy mulkchilik rivojlana boradi. Yer, boshqa ko‘chmas mulk singari
meros bo‘la oladilar. Oila boshlig‘i merosga to‘la huquqli ega edi. Lekin
suv toshqini va qurg‘oqchilik, yerni begona o‘tlardan tozalash,
odamlarni va ekinlarni qo‘riqlash, yo‘llarning qurilishi kollektiv
mehnatni talab etar edi.
Qishloq ichki hayotini jamoa tashkilot tartibga solar edi. Ayrim
yerlar, yaylovlar jamoa ixtiyorida edi. Jamoa a’zolari nafaqat umumiy
ishlarda emas, balki bayram va marosimlarda birgalikda bo‘lishar edi.
Qishloq aholisi o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni qarindoshlar va
qo‘shnilar orasida hal etilar edi. Faqat ayrim hollardagi muammolar
podsho sudigacha yetib borar edi. Qishloqni qishloq qariyalari,
oqsoqollari boshqarardi.
Qishloqda
shuningdek
cho‘ponlar,
hunarmandlar,
yollanma
ishchilar, qullar yashardi. Qishloq va shahar o‘rtasidagi aloqa sust edi,
chunki qishloq iqtisodiy jihatdan o‘zini-o‘zi ta’minlay olardi, jamoaviy
tashkilot yetarlicha holatda edi.
Qishloq jamoalari ko‘pincha 5 yoki 10 ta qishloqdan iborat bo‘lgan
yirik jamoaviy tashkilotlarni tashkil etar edi.
Davlat odatda jamoalarning ichki hayotiga aralashmas, faqat
soliqlar yig‘ishtirib olardi. Odatiy soliq bo‘lib, hosilning 1/6 va undan
ko‘pi olinar edi. Bunday hollarda dehqonlar qo‘zg‘oloni bo‘lib turar edi.
Azal-azaldan podsho amaldorlariga o‘z manfaatlari uchun ma’lum
bir xududlardan soliq olish huquqi berilgan edi.
Pul munosabatlarining o‘ta sust rivojlanganligi sharoitida bu xizmat
haqqiga keng qo‘llaniladigan bir ko‘rinishi edi.
Eramizdan oldingi I ming yillikning o‘rtalaridan boshlab, shaharlar
rivojlana boshladi. Ular hunarmandchilik, murakkab va o‘ta sifatli
buyumlar ishlab chiqarish markazlariga aylanadi. Shahar hunarmandlari
o‘z sohalari bo‘yicha joylashib, o‘z ittifoqlariga (shren) ega edi. Ular
asosan buyurtma bo‘yicha ishlardi. Ayrim yirik ustaxonalar podshoga
tegishli edi (verflar, to‘quvchilik, zargarlik, qurolsozlik).
200
Moddiy ishlab chiqarishning rivojlanishi va mutaxassisliklarga
bo‘linishi savdoning o‘sishiga olib keladi. Savdogarlar va hunarmandlar
boy va obro‘li kishilar edi. Davlat savdodan katta tushumlar olardi va
shuning uchun uning ravnaqiga hamda bozordagi tartibiga alohida
e’tibor berardi. Savdo sotiq Janubiy-Sharqiy Osiyo, Seylon, Arabiston,
Eron bilan olib borilardi. Savdoning rivojlanishi tanga - pul
munosabatlarini kengaytiradi. Sudxo‘rlik to‘g‘risida ma’lumot ko‘p.
15% lik qarz 1 yilga berilar edi.
Ko‘rib o‘tilayotgan davr quldorlik munosabatlarining rivojlanishi
bilan harakterlanadi. Qullar sinfi turli manbalar orqali to‘lib borgan,
qullar (dasa) uylarda tug‘ilardi, ya’ni qullarning bolalari edi.
Qulchilikning muhim manbai: urushlar, o‘z-o‘zini sotish va bolalarini
sotish. Qullar xo‘jalikning shaxsiy mulki sifatida sanalgan; merosiy
o‘tardi, sotilar, in’om etardi, garovga qo‘yardi, yutqizardi. Erkinlikni
faqat xo‘jayinning ruxsati bilan olinardi.
Ayrim huquqlar saqlangan edi: xususan, xo‘jayin o‘z qulining
mulkiga egalik qila olmas edi, qachonki uning qarindoshlari mavjud
bo‘lsa.
Hindiston qadimgi tarixining oxirgi davri mamlakat uchun iqtisodiy
madaniyat ko‘tarilish davri bo‘lgan. Sinfiy va ijtimoiy strukturada va
avvalambor quldorlik munlarining yemirilishi va feodal munlarning
shakllanish davri bo‘lgan. Bularning barchasi siyosiy hayotda va
idealogiyada yangi elementlarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi.
Dostları ilə paylaş: |