Şamil Vəliyev – 50

Bir daha muğamlar haqqında
Muğamlarımız nə haldadır?  Bu sual bizim əsrimiz başlanan gündən demək olar
ki, bu günə qədər bütün muğam
ifaçıları,  muğam  tədqiqatlarını  və  eləcə  də
muğamsevərləri çox maraqlandırır.
1920-ci il çevrilişindən əvvəlki dövrdə muğam ifaçılığı Azərbaycanda çox yüksək
bir  zirvədə  durmuşdu.  Muğama  çox  böyük  hörmət  vardı.  O  dövrün  sənətkarları  və
sənətsevərləri  muğama  təkcə  musiqi  kimi  yox,  ona  bir  “elm”  kimi  də  yqanaşırdılar.
Yaşlı musiqiçilərin dediklərinə görə, o vaxtlar musiqi məclislərində ifaçı əgər dəstgahda
bir  şöbəni  və  ya  guşəni  düz  oxumurdu,  ya  heç  ifa  etmirdisə,  ya  da  artıq  boğaz  və
gəzişmələr  edirdisə,  həmin  ifaçıya  irad  tutulurdu.  Həmin  ifaçı  bir  də  bu  məclisdə
oxumaqdan mərhum edilirdi. Muğamın özünə görə forma quruluşu vardı, onu pozmağa
heç  kimə  icazə  verilmirdi.Ən  kiçik  muğam  5  şöbə  və  guşədən, ən  böyüyü  isə  40-50
şöbə və guşədən ibarət olurdu. Əsl sənətkarlar və  muğamşünaslar demək olar ki, hər bir
dəstgahı, muğamı nöqtə-vergülünə qədər tamam-kamal bilirdilər. Onların ardınca gələn
gənc ifaçılar nəsli isə  ustadlara  baxıb  muğamları öyrənirdilər. Çevrilişdən  sonra,  yəni
keçmiş sovet hakimiyyəti dövründə muğam “elmi” yavaş-yavaş buraxılıb. Proqramlara
diqqətlə  baxsaq  görərik  ki,  xalq  mahnıları,  oyun  havaları,  aşıq  havaları,  bəstəkar
mahnıları və klassik musiqi muğam ifaçılığını demək olar ki, əlli faiz aradan çıxarmışdı.
Bu da o dövrün tələblərindən irəli gəlirdi. Düzdür, böyük muğam ifaçılarımız hələ var

---

79
idi. Amma onların səsi daha çox toy şənliklərindən gəlirdi. Artıq 20-ci illərə qədər olan
muğam məclisləri, muğam konsertləri keçirilmidi. Elə bunun da nəticəsi idi ki, muğam
musiqi  növü  kimi  qalaraq,  “elm”  kimi  yoxa  çıxmağa  başlayırdı.  Düzdür  Üzeyir
Hacıbəyli  o  vaxtlar  “Azərbaycan  musiqisinin əsasları” əsərini  yazır.  Həmin əsər  o
vaxtlar konservatoriyada avropasayağı  təhsil alan bəstəkar və musiqişünaslar üçün bir
dərslik kimi yazılmışdı. Bu əsərdən başqa muğamın tarixi, nəzəriyyəsi və təhlili  üzrə nə
bir kitab, nə də bir məqalə yazılmırdı. O ki, qaldı muğam ustası Mirzə Mənsurun çalğısı
əsasında Rast, Dügah və Zabulmuğamlarının nota köçürülməsi, o da bir eksperiment idi
ki,  görək  muğamı  bilməyənlər  notla  muğamı  necə  çalırlar  və  gələcəkdə  bu  üsulla
muğamı qeyri-millətlərə öyrətmək olarmı?  Necə deyərlər, hər dövrün özünəməxsus öz
qanunauyğunluqları var...
XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq muğam ifaçılığı yeni tərzdə inkişaf etməyə
başlayır. Yeni xanəndə və sazəndələr ortaya çıxır. Lakin onlar da muğamın nə tarixini,
nə  də  nəzəriyyəsini  dəqiq  bilmir,  ancaq    müəllimlərindən  öyrəndiklərini  ifa  edirlər.
Muğam  klassiklikdən  müasirliyə  doğru  addımlamağa  başlayır.  Artıq  muğam  ifası  ilə
yanaşı muğam “elmi” də müasirləşir. Muğam əsrin əvvəlindəki formadan uzaqlaşır. Ən
böyük  dəstgah  10-12  şöbə  və  guşədən  ibarət  olur.  Orta  və  ali  təhsilli  musiqi
məktəblərində  tar  və  kamançaya  ilk  növbədə  not,  sonra  isə  muğamı  öyrədirlər.
Muğamın müasirləşməsi heç də pis proses deyil, bu həyatın tələbidir. Amma hər şeyin
ölçüsü,  qanun-qaydası  olmalıdır.  Muğama  yabançı  xallar,  barmaqlar,  boğazlar,
zəngulələr  calaq  edilir.  Musiqi  alətlərində  texniki  ifaya  böyük  üstünlük  verilir.
Muğamın  ifasını  “etüdə”,  “çardaşa”  bənzədən  ifaçı  böyük  sənətkar  səviyyəsinə
qaldırılır.  Hamısı  da  onunla  fəxr  edir  ki,  “əjdaha”  çalandır, qiyamət  texnikası  var.
Çevrilişdən  əvvəl  tar  və  başqa  milli  musiqi  alətlərimiz  yalnız  muğama  və  xalq
musiqisinə bağlı idi. Indi isə artıq demək olar ki, bu alətlərin çoxu Avropa musiqisinə
qulluq edir. Xanəndə və sazəndələrin çoxu Azərbaycan  muğamlarına fars, ərəb, hind və
sair bəzəklər vururlar. Ən maraqlısı budur ki, həmən bu ifaçılar xarici ölkələrdə konsert
verərkən  Azərbaycan  muğamlarını  təmiz,  klassik  üslubda  ifa  etməyə  çalışırlar  ki,
ondqan  qədimlik  qoxusu  gəlsin,  öz  torpağımızda  isə  ona  başqa  xalqların  çalarlarını
əlavə edirlər ki, yəni bu “orijinal” ifadır.
Xanəndələrimizə  gəldikdə  isə,  son  illər  fars  və  qismən  osmanlı  boğazları
dəbdədir. Bu müğənnilərdaha böyük auditoriyaya malikdirlər. Ən maraqlısı da odur ki,
fars  oxuyanı  bircə  dəfə  də  Azərbaycan  boğazı  oxunmur.  Görün  bir  son  30  ildə
muğamlar  nə  kökə  düşüb.  Bakının  bir  neçə  kəndindən  başqa  muğam  dinləyicilərinin
zövqü  dəyişib.  Belə  güman  etmək  olar  ki,  bir  az  da  belə  getsək,  toylardaq
muğamlarımızı  “simfonik  orkestr”,  filarmoniyada – konsertlərdə  isə  “romansları”
xanəndə- lər və sazəndələr ifa edəcək.
Muğam tək o deyil ki, biri çaldı, oxudu, o birisi də qulaq asdı. Muğamda məntiq
var.  Hər  ifaçının  da  məqsədi  o  olmalıdır  ki,  bu  məntiqi  dinləyiciyə  çatdırsın.  İfaçı  o
zaman sənətkar, ustad olur ki, dinləyici onun ifasındakı məntiqi anlayır, onu qəbul edir.
Həmən bu məntiq də muğamın əsas qanunudur.

---

80
Musiqişünaslığa gəldikdə isə, belə bir mənzərənin şahidi ola bilərik. Muğam elmi
ilə məşğul olan və ya maraqlanan hər bir kəs özünü bu işdə “bilici” sayır. Ən maraqlısı
odur ki, hər kəs öz fikrini Nyutonun qanunu kimi dəqiq, mütləq bir qanun sayır. Bir şeyi
inkar etmək olmaz ki, yaşlı nəsil ifaçılarımız hər biri ayrılıqda  muğamlarımızı nöqtə-
vergülünə qədər muasir “bilicilərin” hamısından artıq dərəcədə çox bilirdilər.
Oxucu sual verə bilər ki, bəs bu sənətçilər hardan və kimdən öyrənsinlər? Bunun
da cavabı var. Klassik muğam ifaçıları özlərindən sonra böyük irs qoyub getmişlər. Bu
irs vallarda, maqnitafon və kino lentlərində, videoda, onların xatirələrində, muzeylərdə
və arxivlərdə olan əlyazmalarında qorunub saxlanır. Öyrənmək istəyən , istədiyini yerin
altından da axtarıb tapar.
Klassik  ifaçılar
bildiklərini  tələbələrinə,  muğam  həvəskarlarına  və
tədqiqatçılarına  həvəslə  öyrədirdilər.  Bir şeyi  bilmədikdə isə heç  vaxt  demirdilər  ki,
“belə şey yoxdur, filankəs özündən düzəldib deyir”. Çalışırdılar həmən şeyi öyrənsinlər.
Öyrənmək heç vaxt ayıb sayılmayıb. Bilməyib lovğalanmaq isə hələ heç kəsə nə xeyir,
nə də hörmət gətirməyib.