Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

 
 
 

---

 
I BOB. ― SANOAT KORXONALARIDA ISHLAB CHIQARISHNI 
TASHKIL ETISH― FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI 
 
Tayanch so’z va iboralar. 
―Sanoat korxonalarida shlab chiqarishni tashkil etish‖ fanining ob‘yekti, predmeti, 
mazmuni, vazifasi, boshqa fanlar bilan aloqasi,metodologiyasi. 
1.1. Fanning ob’yekti, predmeti va vazifalari. 
Har qanday ilmiy kurs (fan) o‘zining o‘rganish ob‘yektiga ega bo‘ladi. 
Shunday ob‘yektning mavjudligi — u yoki bu fanning tug‘ilishi, shakllanishi va 
rivojlanishining zamini va muhim shartidir. Shu sababli o‘rganiladigan fanning 
ob‘yekti bilan tanishish uning predmetini aniqlashdan avval amalga oshiriladi. 
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fanining ob‘yekti bu 
sanoat korxonasidir. Korxona o‘z faoliyati maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga 
ishlab chiqarilayotgan mahsuloti, bajarayotgan ishlari yoki ko‘rsatayotgan 
xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarini qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat 
jamoasi a‘zolarining iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarining hamda korxona mol-
mulki egasining manfaatlarini ta‘minlash yo‘li bilan erishadi. Korxona o‘z asosiy 
faoliyatini o‘zining Ustavida ko‘zda tutilgan maqsadlar va vazifalarga muvofiq 
ravishda amalga oshiradi.Korxona Ustavi esa jumhuriyat qonun va qoidalariga 
asoslanadi. 
Ishlab chiqarishni tashkil etish eng yaxshi ishlab chiqarish natijalariga kam 
xarajat bilan erishish uchun ishlab chiqarishning moddiy va mehnat elementlarini
vaqtda va muhitda maqsadga muvofiq optimal uyg‘unlashtirish jarayonidir. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish ishlab chiqarish jarayonida mehnat va texnikadan 
samarali foydalanishni ta‘minlashga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni tashkil 
etishga qarashlarni o‘zgartirib yubordi. Bugungi kunda bozordagi o‘zgaruvchan 
talabga tez moslashuvchan,yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish 
uchun sharoit yaratib beradigan yuqori darajadagi jarayon sifatida qarash oldingi 

---

o‘ringa chiqdi. Ishlab chiqarish samaradorligi uni tashkil etuvchi elementlardan 
birgalikda oqilona foydalanishga bog‘liq. Ishlab chiqarish ushbu elementlarni 
o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish va ishlab chiqarish maqsadlaridan kelib chiqib 
ulardan foydalanishning samarali usullarini va sharoitlarini tanlashni kozda tutadi. 
Agar texnologiya ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish imkoniyatlarini oshirish, 
mahsulot sifatini yaxshilash, resurslar sarfini kamaytirishga yo‘naltirilsa, ishlab 
chiqarishni tashkil etishning asosiy vazifasi korxonaning ichki va tashqi 
sharoitlarini hisobga olgan xolda ushbu imkoniyatlarga erishish sharoitlari va 
usullarini aniqlash hisoblanadi. Shu sababli ishlab chiqarishni tashkil etish 
texnologik jarayonlarni tashkil etish bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi. 
Korxona faoliyatini ilmiy asosda oqilona tashkil etish va rejalashtirish uchun, 
ayniqsa bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun umumiy iqtisodiy qonunlarni 
chuqur bilish, barcha qonun va qoidalaridan unumli foydalanish, ishlab chiqarishni 
tashkil etish va rejalashtirishning hozirgi zamon usullaridan keng foydalanish 
zarur. Buning uchun esa iqtisodiy bilimlar bilan qurollanmoq, ularni chuqur 
egallamoq kerak. Bunday bilimlarni bizga iqtisodiy bilimlarning eng asosiysi — 
iqtisodiy nazariya fani o‘rgatadi. 
Iqtisodiy nazariya jamiyat miqyosida yuz beradigan iqtisodiy hodisalar va 
voqeliklar, jarayonlar, ularga xos bo‘lgan bog‘lanishlar, ularning qonun-qoidalari 
va kishilar faoliyatida namoyon bo‘lish shakllarini o‘rgatuvchi fandir. Iqtisodiy 
nazariya iqtisodiy voqeliklar, hodisalar va jarayonlarni iqtisodiy qonunlar, 
kategoriyalar, ya‘ni ularning ilmiy in‘ikosi ifodasi orqali tavsiflaydi. Lekin 
iqtisodiy nazariya ijtimoiy ishlab chiqarishning ayrim sohalari, tarmoqlari va 
tarmoqchalarida ro‘y beradigan hodisa, voqelik va qonuniyatlarini o‘rganmaydi. 
Bu bilan tarmoqlar va korxonalar iqtisodiyoti fanlari shug‘ullanadi. 
―Sanoat korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil etish‖ fanining predmeti 
deganda korxonalarning ishlab chiqarish - xo‘jalik faoliyati sharoitida iqtisodiy 
qonunlarning harakati va namoyon bo‘lish shakllari va eng kam mehnat, moddiy 
va ma‘naviy harakatlar bilan eng yaxshi natijalarga erishishni ta‘minlovchi yuqori 
samarali ish usullarini ishlab chiqish tushuniladi. 

---

Ma‘lumki, har bir fan o‘z tarixiga ega. ―Sanoat korxonalarida ishlab 
chiqarishni tashkil etish‖ eng yangi fanlardan hisoblanadi. Bu fanning faqat 
hozirgi zamon shart-sharoitlarida paydo bo‘lishiga sabablar bir korxona 
rivojlanishi 
va 
takomillashishi 
uchun 
keng 
va 
cheksiz 
imkoniyatlar
yaratilganligidir. So‘nggi yillarda, Yevropada, ayniqsa Amerika Qo‘shma 
Shtatlarida «Ilmiy Menejerlar» — yollanma professional boshqaruvchilar 
nazariyasi keng tarqala boshladi. Ular xo‘jalik ishlab chiqarish faoliyatini 
bilimdonlik asosida tashkil qilishdan tashqari, yangidan-yangi shart-sharoitlarni 
yaratib, mehnat unumdorligini oshirish yo‘l-yo‘riqlari va omillarini ko‘rsatib 
bermoqdalar. 
Rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarishni tashkil etish va uni boshqarish 
tajribalarini o‘rganishga tanqidiy qarashdan tashqari, kelgusida korxonalar 
faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan usullarni o‘rganish kerak. 
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish‖ fani iqtisodiy 
qonunlarning sanoat korxonalari faoliyatiga ta‘sirini va ularning oldiga qo‘ygan 
vazifalarini amalga oshirish borasidagi eng samarali usullarini ishlab chiqib, uni 
sanoatda tadbiq qilmoqda. Bu tadbir - choralarning amalga oshirilishi 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ijtimoiy boylikni ko‘paytirish va 
korxonalarda ishchilarga yaxshi sharoitlar yaratib berishga imkoniyat yaratadi. 
Hozirgi zamon korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish fani, jamiyat va 
shaxs manfaatini e‘tiborga olgan holda o‘zining mazmunli ilmiy asoslangan usul 
va shakllari bilan tubdan farq qilmog‘i kerak. 
Korxonaning ishini ilmiy asosda tashkil qilish nazariyasi iqtisodiy nazariya va 
jumhuriyatimizda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati xususida qabul qilingan 
qarorlar, mehnatni va korxonada ishlab chiqarishni tashkil qilish masalalari 
bo‘yicha yuqorida aytib o‘tilgandan boshqa, barcha korxonalarning boy tajribalari 
e‘tiborga olingan holda fan uchun yangi serqirrali nazariy fikr, usullarni amalda 
tadbiq etishga asoslangan. Korxona ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun bu yerdan 
asosiy jarayonlarni, moddiy-texnika xizmat qiluvchi (dastgohlarni, elektr 

---

xo‘jaliklarni, moddiy ta‘minot, zavod ichida yuradigan transportlarni sozlash bilan 
shug‘ullanuvchi) uchastkalar bilan uzviy bog‘liq holda faoliyat yuritish lozim. 
Har qanday fanning o‘z vazifasi bo‘lganidek, ―Sanoat korxonalarida ishlab 
chiqarishni tashkil etish ― fanining ham o‘z maqsadiy vazifalari bor. 
―Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish― fani o‘z mazmuni 
mohiyatiga ko‘ra juda ko‘p qirrali va u ishlab chiqarish jamoasi hayotining 
ko‘pgina sohalarini qamrab oladi. Mazkur fanning predmeti, ob‘yekti, maqsadi, 
funksiyalari, o‘rganish usullari va moddiy boyliklarni yaratishga xo‘jalik rahbarligi 
jarayoni yuzaga keladigan vazifalar tarkibi bilan belgilanadi va kursning dasturida 
to‘la aks ettirilgan. 
O‘zbekiston Qomusi va Respublikada qabul qilingan barcha qonun va qoidalar 
asosida kursning vazifalari quyidagilardan iborat: 
 korxonalarda jonli va buyumlashgan mehnat tizimini yaxlit va yagona 
hamda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning asosi deb 
qarash; 
 korxonalarda ishlab chiqarish tizimining o‘zgarish shakllari va yo‘llari,
ishlab chiqarish faoliyatining maqsad va vazifalari, ularni amalga oshirish 
yo‘llari va baholash mezonlarini o‘rganish; 
 ishlab chiqarish jarayonlarining mohiyati, ahamiyati, mazmunini, asosiy va 
yordamchi ishlab chiqarish, korxona infratizimining amaliy masalalarini 
o‘rganish; 
 iqtisodiy islohotlar sharoitida korxonalarda boshqarishni, ayniqsa iqtisodiy 
boshqarishni, rejalashtirish, baholash, moliyalash, kreditlash muammolarini 
yechishni o‘rganish. 
Demak, korxonalar faoliyatini tashkil etish fanining bosh vazifasi talabalar va 
mutaxassislarni hamda shu fanni o‘rganuvchilarni ushbu fan mazmuniga tegishli 
barcha nazariy va amaliy bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.